استثمار در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث استثمار است. استثمار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استثمار در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

بهره‌کشی به ناحق از دیگران

این واژه از ریشه «ث ـ م ـ ر» به معنای میوه و حاصل هر شی‌ء است و در اصطلاح به بهره‌کشی یک طرفه و تصاحب دسترنج دیگران گفته شده، و مرادف با «استغلال» است. واژه استثمار در قرآن کریم نیامده است؛ اما از واژه‌های عَبَّدتَّ و نیز برخی آیات دیگر در ارتباط با سوء استفاده از زنان و فرزندان قابل استفاده است، افزون بر آن، مصادیق متعددی از استثمار و ابعاد گوناگون حقوقی و اخلاقی آن در آیات فراوانی از قرآن مورد توجّه قرار گرفته است. این پدیده در قرآن از نگاهی کلی، امری ناروا و تعرضی ظالمانه و غاصبانه به شمار رفته و برخلاف فطرت انسان‌ها و سنت الهی و سبب نابودی جامعه تلقی شده و هرگونه رابطه استثمارگرایانه، حرام و معاملات استثماری به سبب تضییع حقوق دیگران، باطل شمرده شده است...

منشا استثمار

خداوند انسان‌ها را جهت پیمودن مسیر تکاملی و عدم طغیان و سرکشی، محتاج همدیگر و دارای قوا و استعدادهای گوناگون آفریده است؛ زیرا یکسانی، ویرانی و رکود و نابودی زندگی را در پی دارد. این امر ضرورت بهره‌گیری و استخدام متقابل انسان‌ها را قطعی و اجتناب‌ناپذیر می‌سازد: أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍۢ دَرَجَـٰتٍۢ لِّيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًۭا سُخْرِيًّۭا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌۭ مِّمَّا يَجْمَعُونَ بنابراین، تسخیر و بهره‌کشی متقابل و عادلانه و در جهت صلاح و نظم جامعه و ساختن تمدن بشری امری فطری است و مزایای همگانی تسخیر همگانی را ضروری می‌سازد. از نظر علامه طباطبایی، اصل استخدام و بهره‌کشی متقابل به تشکیل اجتماع تعاونی و عدالت اجتماعی و رسیدن هر صاحب حقی به حق خود منتهی می‌شود. و این مصالحه دائمی که ضامن حفظ و ترقی جامعه و عدم تباهی آن است از فضل خدا ناشی می‌شود: فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ ٱللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُۥدُ جَالُوتَ وَءَاتَىٰهُ ٱللَّهُ ٱلْمُلْكَ وَٱلْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُۥ مِمَّا يَشَآءُ وَلَوْلَا دَفْعُ ٱللَّهِ ٱلنَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍۢ لَّفَسَدَتِ ٱلْأَرْضُ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ؛ ولی چون اصل استخدام و بهره‌کشی، ریشه در طبیعت بشری دارد و اضطرار او را به عدالت اجتماعی سوق داده است هرگاه اضطرار منتفی شود و او بتواند بدون بهره‌دهی به دیگران، آنان را به خدمت گیرد چنین خواهد کرد و پدیده برده‌داری و نظایر آن گواه وجود چنین طبع سرکشی است و همین روحیه استثماری موجب بهره‌کشی زورمندان از ضعیفان و پیدایش منازعه در میان انسان‌ها می‌شود، از همین روی انسان در کلام الهی بسیار ستمکار و نادان: إِنَّهُۥ كَانَ ظَلُومًۭا جَهُولًۭا، ناسپاس: إِنَّ ٱلْإِنسَـٰنَ لَظَلُومٌۭ كَفَّارٌۭ، طغیانگر و سرکش: كَلَّآ إِنَّ ٱلْإِنسَـٰنَ لَيَطْغَىٰٓ * أَن رَّءَاهُ ٱسْتَغْنَىٰٓ و بسیار حریص: إِنَّ ٱلْإِنسَـٰنَ خُلِقَ هَلُوعًا خوانده شده است. از سوی دیگر امکانات و ثروت فراوان نیز زمینه استثمار و بهره‌کشی و ستم را فراهم می‌سازد: وَلَوْ بَسَطَ ٱللَّهُ ٱلرِّزْقَ لِعِبَادِهِۦ لَبَغَوْا۟ فِى ٱلْأَرْضِ وَلَـٰكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٍۢ مَّا يَشَآءُ إِنَّهُۥ بِعِبَادِهِۦ خَبِيرٌۢ بَصِيرٌۭ..

مبانی عدم مشروعیت استثمار

توحید

قرآن با دعوت به توحید در همه ابعاد آن، انسان‌ها را نظیر یکدیگر و از همدیگر و دارای حقوق مساوی می‌شمارد و ربوبیت را فقط‌برای خدا می‌داند و از تجزیه جامعه به ربّ و مربوب، و استثمارگر و استثمار شده نهی می‌کند: قُلْ يَـٰٓأَهْلَ ٱلْكِتَـٰبِ تَعَالَوْا۟ إِلَىٰ كَلِمَةٍۢ سَوَآءٍۭ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا ٱللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِۦ شَيْـًۭٔا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًۭا مِّن دُونِ ٱللَّهِ فَإِن تَوَلَّوْا۟ فَقُولُوا۟ ٱشْهَدُوا۟ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ و بر تشکیل جامعه انسانی به دور از تبعیض و بهره‌کشی تأکید می‌کند، ازاین‌رو استثمارگران مشرک که بر پایه نظام شرک‌آلوده از دیگران بهره‌کشی می‌کردند، از توحید و نفی شرک که نفی طبقات (استثمارکننده و استثمارشده) را در پی داشت به شدّت وحشت داشتند: وَجَعَلْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِىٓ ءَاذَانِهِمْ وَقْرًۭا وَإِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى ٱلْقُرْءَانِ وَحْدَهُۥ وَلَّوْا۟ عَلَىٰٓ أَدْبَـٰرِهِمْ نُفُورًۭا.. از سوی دیگر فطرت توحیدی انسان اقتضای مطابقت اعمال فردی و اجتماعی وی با دستورات الهی و گسترش قسط و عدل و تساوی انسان‌ها در حقوق فردی و اجتماعی و آزادی اراده را دارد و این جز با قطع ریشه‌های تبعیض و تجاوز به حقوق دیگران واستثمارگری زورمندان نسبت به ضعیفان میسّر نمی‌شود. این همان حقیقتی است که خدای سبحان از زبان یوسفS حکایت می‌کند: يَـٰصَـٰحِبَىِ ٱلسِّجْنِ ءَأَرْبَابٌۭ مُّتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ ٱللَّهُ ٱلْوَٰحِدُ ٱلْقَهَّارُ * مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِۦٓ إِلَّآ أَسْمَآءًۭ سَمَّيْتُمُوهَآ أَنتُمْ وَءَابَآؤُكُم مَّآ أَنزَلَ ٱللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَـٰنٍ إِنِ ٱلْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوٓا۟ إِلَّآ إِيَّاهُ ذَٰلِكَ ٱلدِّينُ ٱلْقَيِّمُ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ و اهل‌کتاب را بر پذیرش سلطه و استثمار احبار و رهبان سرزنش می‌کند: ٱتَّخَذُوٓا۟ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَـٰنَهُمْ أَرْبَابًۭا مِّن دُونِ ٱللَّهِ... و پیامبران پیشین به رهایی از آن دعوت کرده‌اند، بنابراین، قرآن که قوانینش براساس فطرت است تجاوز و استثمار را نفی و آن را موجب نابودی اساس سعادت، ویران‌کننده حق و حقیقت، باطل‌کننده فطرت و منهدم‌کننده اساس انسانیت می‌شمارد..

قسط

قرآن قسط را هدف انبیا دانسته، بر لزوم اجرای آن در جامعه تأکید می‌کند: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِٱلْبَيِّنَـٰتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ ٱلْكِتَـٰبَ وَٱلْمِيزَانَ لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا ٱلْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌۭ شَدِيدٌۭ وَمَنَـٰفِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ ٱللَّهُ مَن يَنصُرُهُۥ وَرُسُلَهُۥ بِٱلْغَيْبِ إِنَّ ٱللَّهَ قَوِىٌّ عَزِيزٌۭ در این آیه با کلمه «قسط» نفی استثمار و بهره‌کشی و با کلمه «الناس» جامعه بشری را منظور داشته است و بلافاصله از آهن سخن به میان آورده که به ضرورت اجرا و الزامی‌بودن قسط اشاره دارد، بر این اساس، روابط جامعه دینی از نظر داخلی و خارجی بر نفی ظلم واستثمار استوار شده است. قرآن کریم درباره روابط داخلی می‌گوید: فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا۟ فَأْذَنُوا۟ بِحَرْبٍۢ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَٰلِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ و این ظلم است که انسانیت را از برکات زندگی و خیرات آن محروم ساخته است و استثمار از غیرانسانی‌ترین روشهای ستمگران و از مصادیق بارز ظلم است و حاکمیّت عدالت در جامعه بشری در گرو نابودی آن است، بنابراین، ادیان الهی و به ویژه اسلام در راستای ماهیّت ظلم‌ستیزشان، مبارزه‌ای آشتی‌ناپذیر با استثمار دارند: وَيَـٰقَوْمِ أَوْفُوا۟ ٱلْمِكْيَالَ وَٱلْمِيزَانَ بِٱلْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا۟ ٱلنَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا۟ فِى ٱلْأَرْضِ مُفْسِدِينَ، به این جهت پیامبران پس از دعوت به توحید، از سالم‌سازی روابط اقتصادی در جامعه سخن گفته و با ستم و استثمار و کم بها دادن به کار و کالای مردم و تصاحب ثمره کار دیگران یا به اندازه پرداخت نکردن دستمزد آنان به مبارزه برخاسته‌اند: وَإِلَىٰ مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًۭا قَالَ يَـٰقَوْمِ ٱعْبُدُوا۟ ٱللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَـٰهٍ غَيْرُهُۥ قَدْ جَآءَتْكُم بَيِّنَةٌۭ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَوْفُوا۟ ٱلْكَيْلَ وَٱلْمِيزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا۟ ٱلنَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا۟ فِى ٱلْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَـٰحِهَا ذَٰلِكُمْ خَيْرٌۭ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ پیامبراسلامa در پیمان با نصارای نجران برنفی ظلم و استثمار تأکید کرد و یکی از وظایف‌مهم خود را مبارزه با دوگانگی جامعه که گروهی ثروتمند و اکثریتی محروم باشند دانست و قرآن با تعبیر ...كَىْ لَا يَكُونَ دُولَةًۢ بَيْنَ ٱلْأَغْنِيَآءِ مِنكُمْ... بر ضرورت انفاق و جلوگیری از دست به دست شدن اموال در میان ثروتمندان تأکید کرده و با این مشکل اجتماعی به مبارزه برخاسته و درصدد نفی زمینه‌های استثمار برآمده است..

حرمت اکل مال به باطل و اکل سحت

قرآن با پسندیده خواندن نیک‌رفتاری در روابط اجتماعی و انسانی حتی با کافران و مشرکان: لَّا يَنْهَىٰكُمُ ٱللَّهُ عَنِ ٱلَّذِينَ لَمْ يُقَـٰتِلُوكُمْ فِى ٱلدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَـٰرِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوٓا۟ إِلَيْهِمْ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُقْسِطِينَ از بهره‌کشی و استثمار دیگران و تصرف اموال آنان به باطل و از بین بردن حقوق انسانی مردم به عنوان یک قانون عام و فراگیر نهی کرده و هرگونه استثمار و بهره‌کشی و تصرف اموال دیگران از راههای نامشروع را مردود دانسته است و افزون بر نفی مالکیت استثمارگران نسبت به این‌گونه اموال در دنیا، گرفتاری به عذاب‌اُخروی را نیز نتیجه اعمال آنان می‌داند: يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تَأْكُلُوٓا۟ أَمْوَٰلَكُم بَيْنَكُم بِٱلْبَـٰطِلِ إِلَّآ أَن تَكُونَ تِجَـٰرَةً عَن تَرَاضٍۢ مِّنكُمْ وَلَا تَقْتُلُوٓا۟ أَنفُسَكُمْ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًۭا و نیز بقره؛ توبه اگرچه موارد آیات و شأن نزول آنها یکسان نیست و آیه اوّل اشاره به رباخواری و معاملات حرام و فاسد و آیه دوم ناظر به حرمت رشوه‌خواری و آیه سوم در ارتباط با زورگویی و غصب و تزویر راهبان و احبار است؛ امّا این آیات همگی عمومیت داشته، منحصر به مصداقهای یاد شده نیست. در همه موارد، «باطل» به معنای ناپایداری و ضد حق به کار رفته که گرفتار آمدن به آن، نابودی جامعه را در پی دارد. علامه طباطبایی می‌نویسد: آمدن جمله وَلَا تَقْتُلُوٓا۟ أَنفُسَكُمْ در ذیل آیه لَا تَأْكُلُوٓا۟ أَمْوَٰلَكُم بَيْنَكُم بِٱلْبَـٰطِلِ اشاره‌ای گویا به همین واقعیت است. در بسیاری موارد در منابع اسلامی «اکل سُحت» مرادف با «اکل مال به باطل» به کار رفته است و «سُحت» همچون «باطل» به هر درآمد و بهره‌کشی نامشروع که خلاف دین و مروّت و مایه ننگ و عار باشد، اطلاق شده است، اگرچه در پاره‌ای از آیات و روایات بر مصادیقی خاص تطبیق شده و پیداست که به آن موارد اختصاص ندارد و هرنوع بهره‌کشی و حرامخواری و درآمد نامشروع را شامل می‌شود. قطب‌الدین راوندی در ذیل آیه أَكَّـٰلُونَ لِلسُّحْتِ با اشاره به موارد متعدد «سُحت» در روایات می‌نویسد: آیه عمومیت دارد و همه موارد را شامل می‌شود..

ممنوعیت ربا

تحریم قطعی ربا که از مصادیق بهره‌کشی و استثمار است ریشه در عدم مشروعیت استثمار و ربودن بخشی از محصول کار دیگران دارد: يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَذَرُوا۟ مَا بَقِىَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓا۟ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا۟ فَأْذَنُوا۟ بِحَرْبٍۢ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَٰلِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ قسمت اخیر آیه که حق دائن را به اصل سرمایه منحصر کرده و بر مبنای آن صاحب سرمایه پس از توبه، جز دریافت اصل سرمایه حقی ندارد دلیل آشکار ممنوعیت هرگونه بهره‌کشی و استثمار است؛ کم باشد یا زیاد: وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍۢ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍۢ وَأَن تَصَدَّقُوا۟ خَيْرٌۭ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ؛ زیرا رباخواری و استفاده از تنگدستی دیگران برای چپاول، از مصادیق بارز ظلم و استثمار و موجب بر هم خوردن تعادل اجتماعی و تقسیم جامعه به دو قشر برخوردار و نیازمند و در نتیجه ایجاد کینه و حس انتقامجویی است که فساد نظام و نابودی انسانیت و مدنیت را در پی دارد و نیز نابودکننده اساس دین و پوشاننده فطرت انسانی و ناسازگار با ایمان به خدا و در نهایت عامل عدم تعادل در زندگی دنیایی است: ٱلَّذِينَ يَأْكُلُونَ ٱلرِّبَوٰا۟ لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ ٱلَّذِى يَتَخَبَّطُهُ ٱلشَّيْطَـٰنُ مِنَ ٱلْمَسِّ... و عذاب اُخروی را در پی دارد..

مطابقت بهره‌مندی با عمل

اتکای انسان بر کار خویش در زندگی، امری فطری است و استحقاق بهره‌مندی به میزان سعی و تلاش انسان‌ها بستگی دارد: وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَـٰنِ إِلَّا مَا سَعَىٰ در این راستا بر طبق احادیث متعدد بسیاری از فقهای بزرگ درآمد مشروع را مبتنی بر کار مفید دانسته‌اند. از سوی دیگر نعمت‌های الهی برای تأمین مصالح و منافع همه مردم و نه گروهی خاص: هُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ لَكُم مَّا فِى ٱلْأَرْضِ جَمِيعًۭا... و مایه قوام جامعه است: وَلَا تُؤْتُوا۟ ٱلسُّفَهَآءَ أَمْوَٰلَكُمُ ٱلَّتِى جَعَلَ ٱللَّهُ لَكُمْ قِيَـٰمًۭا و در صورت به خطر افتادن مصلحت اجتماعی با ظلم و استثمار دیگران، مصلحت اجتماع و مردم مقدم است و باید از استثمار جلوگیری کرد؛ زیرا هر فردی حق دارد با کار و تلاش و استفاده از این حق مشترک همگانی با بهره‌مند شدن از ثروتهای طبیعی و خدادادی زندگی خوبی داشته باشد..

استثمار زنان

استثمارگران با اصرار بر بقای زنان و دختران، سعی در تحقیر و آلوده کردن و سوء استفاده از آنان به عنوان خدمتکار یا کامجوییهای جنسی یا هر دو دارند تا به وسیله زنان که از ارکان اصلی جامعه‌اند و در تربیت و تعالی افراد جامعه نقشی محوری دارند، تسلط استثمارگرانه خود را بر کل جامعه تحمیل و تثبیت کنند.

استثمار زنان در جاهلیت با به ارث بردن آنان همانند سایر اموال میّت و واداشتن کنیزان و دختران به خود فروشی امری رایج بوده است. قرآن کریم با نهی از این اعمال و نکوهش شی‌ء دانستن آنان: أَن تَرِثُوا۟ ٱلنِّسَآءَ كَرْهًۭا و استثمار جنسی آنان را ممنوع ساخته: ...وَلَا تُكْرِهُوا۟ فَتَيَـٰتِكُمْ عَلَى ٱلْبِغَآءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًۭا لِّتَبْتَغُوا۟ عَرَضَ ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا...، و هر یک از زن و مرد را مالک نتیجه کار خویش می‌شمارد: ...لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌۭ مِّمَّا ٱكْتَسَبُوا۟ وَلِلنِّسَآءِ نَصِيبٌۭ مِّمَّا ٱكْتَسَبْنَ... در روابط زناشویی نیز اصل کلی و قانون همیشگی فَإِمْسَاكٌۢ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌۢ بِإِحْسَـٰنٍۢ است. خدای سبحان حقوق زوجیت را مشخص کرده و از قرار دادن زن در تنگنا و استثمار او نهی کرده است: ...وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًۭا لِّتَعْتَدُوا۟... و چنین تشریع فرموده که در صورت تصمیم بر جدایی، همه مهریه باید پرداخت شود: وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا۟ بِبَعْضِ مَآ ءَاتَيْتُمُوهُنَّ..

منابع

1. رضایی بیرجندی، علی، مقاله «استثمار»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳