نماز جمعه
نماز جمعه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نماز جمعه در قرآن - نماز جمعه در فقه سیاسی - نماز جمعه در معارف مهدویت - نماز جمعه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد«نماز جمعه» یکی از عبادت‌های هفتگی مسلمانان است که روزهای جمعه برگزار می‌شود و پیش از برپایی آن، امام جمعه دو سخنرانی می‌کند که "خطبه" نام دارد. اولین نماز جمعه‌ای را که پیامبر اسلام (ص) برگزار کرد، هنگام هجرت به مدینه و قبل از ورود به این شهر بود. در خطبه‌های این نماز، غیر از موعظه و دعوت نمازگزاران به تقوا و پاکی، مسائل اجتماعی و سیاسی مسلمانان نیز مطرح می‌شود. از این رو نماز جمعه یکی از مظاهر و عوامل آگاهی مسلمانان و رمز همبستگی آنان است.
فقها برای وجوب و صحت نماز جمعه شرایطی را ذکر کرده‌اند؛ مانند اسلام، بلوغ، عقل، دو خطبه و ... . امام جمعه نیز دارای شرایطی است، مانند: عقل، ایمان، حلال‌زاده بودن و عدالت.
معناشناسی
جُمعه به معنای ضمیمه‌کردن چیزی به چیز دیگر[۱] و نام یکی از روزهای هفته است[۲] که در عرب جاهلی به آن «یوم العَرُوبه» می‌گفتند[۳]. نماز جمعه در اصطلاح، نمازی دو رکعتی همراه با دو خطبه است که در روز جمعه و به جای نماز ظهر به جماعت و با شرایطی خوانده می‌شود[۴].[۵]
پیشینه
وجود روزی از هفته برای استراحت و رسیدگی به امور عبادی و اجتماعی در ادیان، همچون شنبه بر اساس ده فرمان در یهود[۶] و یکشنبه در مسیحیت[۷] دارای سابقه‌ای طولانی است. در میان مسلمانان نیز روز جمعه برترین روز و روز استجابت دعا و بخشش گناهان است، هر کس در این روز بمیرد شهید است[۸] و خداوند و رسولش این روز را بزرگ شمرده و آن را عید قرار داده‌اند[۹].
در قرآن کریم، خداوند از مؤمنان می‌خواهد که هنگام نماز جمعه به سوی ذکر خدا بشتابند و خرید و فروش را رها کنند[۱۰]. نخستین نماز جمعه پیامبر اکرم(ص) در آغاز ورود ایشان در میانه راه قبا به مدینه به همراهی قبیله بنی‌سالم برپا شد[۱۱]. با گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر، پیامبر(ص) علاوه بر آنکه خود به برپایی نماز جمعه می‌پرداخت، برخی از صحابه را نیز برای برپایی نماز جمعه به شهرها می‌فرستاد[۱۲]. پس از رحلت پیامبر(ص) نماز جمعه و نماز عید را حاکمان و منصوبان آنان برپا می‌کردند[۱۳]. امیرالمؤمنین علی(ع) نیز در دوره زمامداری خود نماز جمعه برپا می‌کرد[۱۴] و امامان معصوم(ع) در نمازهای حاکمان شرکت[۱۵] و یاران خود را نیز به شرکت در آن توصیه[۱۶] می‌کردند.
فقیهان شیعه همواره در مباحث نماز به بررسی احکام شرعی و شرایط نماز جمعه پرداخته‌اند[۱۷] و رساله‌های متعددی نیز نگاشته‌اند[۱۸]. در عصر غیبت به دلیل نبود حکومت شیعی، شیعیان از اقامه این فریضه جز در موارد خاص محروم بودند[۱۹]، اما با رسمیت یافتن مذهب شیعه در زمان صفویه، نماز جمعه نیز به امامت عالمانی همچون محقق کرکی برپا گردید[۲۰].[۲۱]
جنبه‌های شرعی و فقهی
حکم نماز جمعه
وجوب اقامه نماز جمعه در زمان حضور امام معصوم(ع) یا نایب خاص ایشان، مورد اتفاق فقیهان شیعه و از ضروریات دین شمرده شده است[۲۲]؛ اما دربارۀ استمرار این حکم در عصر غیبت، اتفاق نظری وجود ندارد. برخی از فقها قائل به وجوب تخییری نماز جمعه شده و آن را مُجزی از نماز ظهر دانسته‌اند[۲۳].[۲۴]
شرایط و احکام نماز جمعه
فقها برای وجوب و صحت نماز جمعه شرایطی را ذکر کرده‌اند؛ مانند اسلام که شرط صحت است و بلوغ، عقل، وقت، عدد، دو خطبه و غیره که هم شرط صحت‌اند و هم شرط وجوب. همچنین آزاد بودن (برده نبودن)، حاضر بودن (مسافر نبودن)، عاجز نبودن و زمین‌گیر نبودن از شرایط وجوب‌اند[۲۵]. یکی دیگر از شرایط نماز جمعه، خواندن دو خطبه است. در حدیثی آمده است امام رضا(ع) در تبیین فلسفه خطبه، آن را فرصتی دانسته که زمامدار جامعه، در این گردهمایی عمومی مردم را موعظه و به اطاعت الهی ترغیب می‌کند و آنان را از مصالح دینی و دنیایی آگاه می‌سازد[۲۶]. افزون بر این شرایط، فقها پاره‌ای از امور را در خواندن خطبه‌ها چون وقت خواندن دو خطبه، تقدیم خطبه بر نماز جمعه، ایستادن امام هنگام خواندن دو خطبه و نشستن میان دو خطبه را شرط دانسته‌اند[۲۷].[۲۸]
وقت نماز جمعه
فقها در تعیین وقت خواندن خطبه‌ها اختلاف نظر دارند[۲۹]، برخی از فقها، خواندن خطبه‌ها را پیش از زوال (ظهر شرعی) جایز شمرده است؛ هرچند احتیاط مستحب می‌دانند که پس از زوال خوانده شود[۳۰]. برخی دیگر تأخیر خطبه‌ها را تا پس از زوال واجب دانسته‌اند. آخرین فرصت برپایی نماز جمعه نیز تا رسیدن سایه شاخص به اندازه دو قدمِ متعارف است[۳۱].[۳۲]
شرایط امام جمعه
امام جمعه دارای شرایطی است. شرایط امام جمعه همان شرایط امام جماعت که عبارت‌اند از: عقل، ایمان، حلال‌زاده بودن و عدالت؛ چنان‌که بلوغ و مرد بودن (ذکورت) نیز شرط است و امامت کودکان و زنان در نماز جمعه صحیح نیست؛ گرچه کسی امامت آنها را در نماز جماعت بی‌اشکال بداند[۳۳].[۳۴]
آثار فردی و اجتماعی
برخی از بزرگان نماز جمعه را محلی برای طرح مباحث سیاسی و هدایت جمعی[۳۵] و فرصتی برای آگاهی‌بخشی به مسائل اجتماعی، رفع اختلاف‌های مسلمانان و گرفتاری‌های آنان[۳۶] و موجب آشنایی مردم با وظایف خویش می‌دانند[۳۷].[۳۸]
نماز جمعه در عصر حضور امام زمان (ع)
نماز جمعه در عصر حضور معصوم، به اجماع شیعه، واجب عینی، ولی در عصر غیبت، با اجتماع شرایط، چون امام عادل و وجود نصاب حداقل پنج نفر مرد و شرایط دیگر، برخی از فقها آن را واجب عینی و برخی تخییری ـ بین آن و نماز ظهر ـ و عده اندکی آن را حرام دانسته‌اند. در حکومت حضرت مهدی (ع) مردم به‌طور بی‌سابقه‌ای به معنویت و اسلام روی می‌آورند و استقبال آنان از نماز جماعت و نماز جمعه چشمگیر خواهد بود، به‌طوری که مساجد آن زمان، برطرف‌کننده نیاز آنان نخواهد بود. امام صادق (ع) می‌فرماید: "خانه‌های کوفه به رودخانه کربلا و حیره متصل می‌شود؛ به گونه‌ای که فرد نمازگزار روز جمعه برای شرکت در نماز جمعه، سوار بر مرکبی تیزرو می‌شود، ولی بدان نمی‌رسد"[۳۹]. شاید این کنابه از افزایش و تراکم جمعیت باشد که مانع شرکت و حضور به هنگام او در نماز جمعه می‌گردد و این‌که همه نمازگزاران در یک جا گرد می‌آیند و بیش از یک نماز جمعه، برگزار نمی‌شود، شاید بر اثر یکی شدن این سه شهر باشد، زیرا از نظر شرعی، برگزاری بیش از یک نماز جمعه در یک شهر جایز نیست[۴۰].[۴۱]
سوره جمعه
در قرآن سوره‌ای به نام "جمعه" است که در آن مسلمانان را به شرکت در نماز جمعه تشویق می‌کند[۴۲].
نماز جمعه
از نظر فقه شیعه، خواندن نماز جمعه شرایط خاصی دارد و به عقیده بسیاری از علمای شیعه خواندن آن واجب تخییری است. نماز جمعه مرکب از دو خطبه و دو رکعت نماز است و باید به صورت جماعت خوانده شود و امام جمعه باید در خطبه‌ها پس از حمد و ثنای الهی و فرستادن درود بر محمد و آل محمد و ائمه مسلمین و استغفار برای مؤمنین و مؤمنات و امر به تقوا، راجع به مصالح دینی و دنیوی مسلمانان سخن بگوید و آنان را از اوضاع و احوال مسلمانان دیگر آگاه سازد و خطبه را با خواندن سوره کوچکی از قرآن تمام کند و میان دو خطبه اندکی مکث کند. نماز جمعه فقط یک اذان دارد و در رکعت اول پس از حمد، سوره جمعه و در رکعت دوم پس از حمد، سوره منافقین خوانده می‌شود، و نیز در رکعت اول پیش از رکوع و در رکعت دوم پس از رکوع قنوت انجام می‌شود. نماز جمعه با حداقل پنج نفر تشکیل می‌گردد. همچنین برپایی دو نماز جمعه در فاصله کمتر از یک فرسخ صحیح نیست، و نیز باید خطیب و امام یک نفر باشد، مگر این که حادثه‌ای برای خطیب پیش آید و از خواندن نماز ناتوان گردد. اهل سنت نماز جمعه را در صورت تمکن واجب عینی می‌دانند و در کیفیت انجام آن در چند مورد با شیعه اختلاف نظر دارند که از جمله آنها می‌توان موارد زیر را یاد کرد:
- اهل سنت در نماز جمعه دو اذان می‌گویند و بنابر آن چه در کتاب‌های آنها آمده است اذان دوم را عثمان اضافه کرد و در زمان پیامبر و ابوبکر و عمر با یک اذان خوانده می‌شد.
- اهل سنت در دو رکعت نماز جمعه قنوت نمی‌خوانند.
- تشکیل چند نماز جمعه در فاصله نزدیک را جایز می‌دانند، مشروط بر این که مسجد جامع گنجایش همه مردم شهر را نداشته باشد، اگر چه آنها در نماز شرکت نکنند و مسجد جامع پر نشود.
- معتقدند که نماز جمعه حداقل با چهل نفر منعقد می‌شود و اگر از این تعداد کمتر شد نباید نماز جمعه خواند[۴۳].[۴۴].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱/۴۷۹.
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۱۰۹.
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۲/۱۲۸؛ زمخشری، الکشاف، ۴/۵۳۲؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، ۱/۲۷۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۱۳۳؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۱۸.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ کتاب مقدس، خروج، ب۱۶، ۲۹، ب۲۰، ۸–۱۱ و ب۳۵، ۲–۳.
- ↑ بطرس، قاموس، ۳۹۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۳/۴۱۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۷۶.
- ↑ سوره جمعه، آیه ۹.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱/۴۲؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۳۰۲؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۲/۴۲۲.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن، ۱/۳۴۴؛ شوکانی، نیل الأوطار، ۳/۲۸۳.
- ↑ ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، ۳۸؛ جعفریان، دوازده رساله، ۲۲–۲۳.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۴/۹۲؛ طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ۲۸۷.
- ↑ ابن‌سعد، ترجمة الامام‌الحسین، ۳۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۰۹–۳۱۰.
- ↑ طوسی، النهایه، ۱۰۳؛ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۹–۱۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۱/۱۳۰.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ۱۵/۶۳.
- ↑ جعفریان، دوازده رساله، ۲۷–۲۸.
- ↑ الگار، حیاء نماز جمعه، ۲/۴۳۱.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ شهید ثانی، رسائل، ۱/۱۷۳؛ خویی، موسوعه، ۱۱/۱۳–۱۴.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۸۱.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۲/۴۱۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۷/۳۴۴.
- ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۳۵–۳۶؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۰/۸۴–۸۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۱.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ طوسی، النهایه، ۱۰۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۱؛ بنی‌هاشمی، قاموس الکتاب المقدس، ۱/۸۴۹.
- ↑ حلی، علامه، نهایة الاحکام، ۲/۳۵؛ خویی، توضیح المسائل، ۱۲۹؛ سیستانی، رساله، ۱۶۱.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۲۶.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۵۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۷.
- ↑ برزگران، حسین، مقاله «نماز جمعه»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۱۱۱–۱۱۹.
- ↑ غیبة طوسی، ص ۲۹۵؛ وافی، ج ۲، ص ۱۱۲.
- ↑ چشم‌اندازی به حکومت مهدی (ع)، نجم الدین طبسی، ص ۱۸۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۳۹.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۳۶.
- ↑ تحریرالوسیله ج۱، ص۲۳۱؛ الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص۳۷۸.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص ۱۰۳۵.