تکبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تکبر است. تکبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تکبر در قرآن - تکبر در حدیث - تکبر در نهج البلاغه - تکبر در فقه اسلامی - تکبر در اخلاق اسلامی - تکبر در جامعه‌شناسی اسلامی - تکبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام‌ خمینی کبر را حالتی نفسانی دانسته که به واسطه آن، انسان بر دیگران بزرگی می‌جوید؛ و اثر این رفتار را در خارج تکبر می‌داند.

امام‌ خمینی حصول تکبر را در امور مختلفی می‌دانند ازجمله: کبر به واسطه کفر و عقاید باطل که در مقابل کبر به ایمان و عقاید حقه است، کبر به واسطه اخلاق و رذایل که در مقابل کبر به صفات پسندیده است و کبر به معاصی که در مقابل کبر به واسطه عبادات است.

امام‌ خمینی، تکبر را دارای درجاتی آشکار و پنهان برشمرده و سبب تکبّر را اموری از جمله: جهل و برخورداری از کمالات می‌داند.

ایشان، محروم‌ شدن از بهره‌های آخرت و ذلت و در آنجا را از آثار اخروی تکبر و خوار شدن نزد خلایق را از آثار اجتماعی تکبر برشمرده و تکبر را در حاکمان خطرناک‌تر می‌داند؛ زیرا موجب خونریزی و نابودی دنیا می‌شود.

امام‌ خمینی، برای درمان تکبر راه علمی چون؛ تأمل در مفاسد تکبر و توجه به سیره پیامبر(ص) و راه عملی چون؛ چیرگی بر نفس اماره و عمل بر خلاف آن ارائه کرده است.

امام‌ خمینی در دوران زندگی از تشریفات و عناوین ظاهری به دور بود و رفتار برخی قدرت‌های بزرگ را ناشی از تکبر آنها می‌دانست و آن را برنمی‌تابید.

معناشناسی

تکبر به معنای خودبزرگ‌بینی و اظهار این برتری است و کبر حالتی در انسان است که خود را برتر از دیگران می‌بیند. استکبار به معنای در پی برتری‌ بودن و ترک قبول حق است. در اصطلاح علم اخلاق نیز تکبر، برتر دانستن خود بر دیگران است. امام‌ خمینی کبر را حالتی نفسانی می‌داند که به واسطه آن، انسان بر دیگران بزرگی و برتری می‌جوید؛ همچنین آثاری که از این رفتار در خارج بروز می‌کند، تکبر می‌نامند. صفت مقابل تکبر تواضع است که به معنای اظهار کوچکی‌کردن است.

از واژه‌های مرتبط با تکبر، کبریا، عجب و عزت نفس است. کبریا به معنای عزت و ملک است که مختص حق بوده، به معنای ثبوت عظمت و بزرگی حق‌تعالی است. عجب و تکبر دو رذیله اخلاقی‌اند که در خودبینی مشترک هستند؛ اما تکبر مرحله‌ای بالاتر از عجب است؛ زیرا عجب خودپسندی است، بدون اینکه مقایسه و تطبیقی با دیگران و برتری‌جویی در برابر آنان مطرح باشد؛ اما در تکبر این مقایسه و تطبیق وجود دارد. امام‌ خمینی نیز کبر را غیر از عجب دانسته، آن را ثمره عجب می‌داند؛ زیرا شخص با دیدن کمالی در خود، در نفس‌اش خودپسندی شکل می‌گیرد که به آن عجب گفته می‌شود؛ اما وقتی فرد، کمالی که در خود گمان می‌کند، در دیگران ندید، حالت برتری‌جویی و بزرگی‌ فروشی در او شکل می‌گیرد که به کبر تعبیر می‌شود. همچنین تکبر غیر از عزت نفس است؛ زیرا مبدأ تکبر، خودبینی، خودخواهی و غفلت از حق و مظاهر اوست که غایتش خودنمایی است؛ ولی مبدأ عزت نفس، توکل بر خداوند و اعتماد بر اوست..

پیشینه

تکبر در انسان یکی از پست‌ترین رذایل اخلاقی است؛ اما در خداوند از صفات ناپسند محسوب نمی‌شود. از این رذیله در ادیان آسمانی سخن به میان آمده است. در اسلام نیز در آیات پرشماری از قرآن کریم، تکبر مطرح شده است؛ مانند تکبر شیطان، علّت و آثار آن ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾ و تکبر اهل کفر در برابر پیامبران الهی(ع).﴿إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا عَالِينَ﴾، ﴿وَاسْتَكْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لَا يُرْجَعُونَ﴾، ﴿قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ﴾، ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾ در روایات پرشماری نیز این صفت در انسان نکوهش شده است؛ اما در خداوند کبر و عظمت از صفات خاص اوست که دیگران در آن شریک نیستند. در روایتی از امام‌صادق(ع) کبر پایین‌ترین درجه الحاد شمرده شده است.

علمای اخلاق نیز این صفت را در آثار خود بررسی کرده‌اند. غزالی ازجمله نخستین کسانی است که باب مستقلی دراین‌باره تنظیم کرده است. پس از او دیگر علمای اخلاق به تکمیل بحث او پرداخته‌اند. بعضی از اندیشمندان، تکبر را حالتی ناشی از افراط در عزت و بزرگداشت نفس می‌دانند. این صفت در مقابل خواری و زبونی نفس است و حد وسط این دو را تواضع شمرده‌اند. متکلمان نیز از تکبر در برابر خداوندسخن گفته، آن را سبب کفر و عقاب دانسته‌اند. امام‌ خمینی نیز در آثار خود، در فصل‌هایی به موضوعاتی چون معنای تکبر، درجات، اسباب تکبر، مفاسد و راه‌های درمان پرداخته است.

اقسام و درجات

علمای اخلاق اقسام و مصادیقی برای تکبر ذکر کرده‌اند؛ مانند تکبر در برابر خداوند و رسول او، تکبر در برابر بندگان خدا و به چشم حقارت نگریستن آنها. آنان حصول تکبر را در امور مختلفی، ازجمله اینها می‌دانند:

1. قدرت؛
2. مال؛
3. نسب؛
4. ایمان و عقاید حقه؛
5. ملکات فاضله، مانند علم و صفات حمیده؛
6. مناسک و عبادات و اعمال صالح.

امام‌ خمینی افزون بر امور یادشده، امور دیگری را نیز به آنها افزوده است:

1. کبر به واسطه کفر و عقاید باطل که در مقابل کبر به ایمان و عقاید حقه است.
2. کبر به واسطه اخلاق و رذایل که در مقابل کبر به صفات پسندیده است.
3. کبر به معاصی و سیئات که در مقابل کبر به واسطه عبادات و اعمال صالح است.

تکبر به صفات ناپسند، ازآن‌روست که چه بسا انسان نقایص و زشتی‌های خود را کمال می‌بیند و در نفس‌اش، عجب و خودبینی رخ می‌دهد و در باطن، خود را برتر از دیگران می‌بیند. به اعتقاد ایشان، تکبر به خدای تعالی، از همه قبیح‌تر و مهلک‌تر است و مرتبه اعلای آن در اهل کفر و جحود و مدعیان الوهیت یافت می‌شود. ایشان تکبر را به اعتبار متعلق آن، به تکبر در برابر خداوند، تکبر در برابر پیامبران(ع) و اولیا، تکبر در برابر بندگان خدا و تکبر در برابر احکام خداوند تقسیم می‌کند که سه قسم اخیر نیز به نوعی به تکبر در برابر خداوند بر می‌گردد. در تکبر بر بندگان خدا نیز از همه پرزیان‌تر، تکبر در برابر علمای ربانی و دانشمندان است.

صفت کبر در نگاه امام‌ خمینی دارای درجاتی است که برخی آشکار و برخی پنهان است. گاهی درجات ضعیفی از کبر در قلب موجود است و صاحب این صفت، گاهی به واسطه بعضی جهات و مصالح، از اظهار آن خودداری کرده، ترتیب اثری به آن نمی‌دهد؛ از این‌رو وقتی از حال طبیعی خارج می‌شود، آثارش ظاهر می‌گردد و به علم یا عمل یا نسب تفاخر می‌کند..

خاستگاه

علمای اخلاق، اسباب و عوامل مختلفی را منشأ تکبر دانسته‌اند؛ ازجمله: جهل، طغیان و داشتن صفات و کمالات موهوم دینی و دنیوی، مانند جاه، مقام و ثروت. امام‌ خمینی نیز سبب اصلی تکبّر را جهل و نادانی می‌داند؛ زیرا شخص متکبر نسبت به حقیقت نفس خود و فقر و نقص آن غافل است؛ بلکه هرچه علم شخص بیشتر و روحش بزرگ‌تر باشد، از سعه صدر و تواضع بیشتری برخوردار خواهد بود؛ از این‌رو تواضع رسول خدا(ص) از همه بیشتر بود. ایشان همچنین برخورداری از صفات و کمالات را منشأ تکبر می‌شمارد و معتقد است شخص، گاهی به سبب حب نفس، دیگران را ناقص‌تر و پایین‌تر از خود می‌بیند و به سبب ضعف نفس و کم‌ظرفیتی در برابر نعمتی که به او می‌رسد، نمی‌تواند خود را نگه دارد؛ بنابراین سبب خودبرتربینی در قلب یا اظهار آن در خارج می‌شود. همچنین گاهی تکبر از حسادت ناشی می‌شود و ممکن است شخص خود را فاقد کمالی ببیند که در غیر است و به او تکبر ورزد. ایشان به بیان مصادیقی در این زمینه می‌پردازد و سخن بعضی از اصحاب مدعی عرفان را که حکما و فلاسفه را قشری می‌شمارند و بندگان خدا را تحقیر می‌کنند، از باب تکبر می‌داند؛ همچنین غرور بعضی از حکما را در برخورداری از برهان و علم یا غرور برخی فقها و محدثان به علم خود را به گونه‌ای که خود را شایسته اکرام می‌شمارند و بر دیگر علوم طعنه می‌زنند، نوعی تکبر می‌شمارد..

آثار تکبر

بعضی آیات، تکبر و استکبار شیطان را سبب طردشدن او از درگاه الهی و خروج از بهشت دانسته‌اند﴿قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾ و استکبار و سرپیچی بندگان از عبادت خداوند را سبب واردشدن ایشان به جهنم می‌دانند.﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾ در روایات، کبر بندگان، مقابله با خداوند شمرده شده است. در روایتی از امام‌ صادق(ع) آمده است در روز قیامت، افراد متکبر به صورت مورچه محشور می‌شوند و زیر پای مردم پایمال می‌گردند تا هنگامی که خداوند از حسابرسی مردم فارغ شود. علمای اخلاق، تکبر را سبب هلاک انسان شمرده‌اند. بعضی تکبر را منشأ همه اخلاق‌های زشت دنیوی و اخروی و مانع رسیدن به اخلاق حسنه دانسته‌اند؛ زیرا شخص متکبر خود را بزرگ می‌پندارد و نمی‌تواند در برابر کسی فروتنی کند و با دروغ و نفاق سعی می‌کند کار خود را نزد دیگران بالاتر نشان دهد.

امام‌ خمینی نیز به آثار و مفاسد تکبّر توجه داده است. ایشان مفاسد کبر را در آخرت، محروم‌شدن از بهره‌های آخرت و ذلت و خوارشدن در آنجا می‌داند؛ چنان‌که بعضی روایات به آن اشاره دارند؛ نتیجه آن نیز سرانجام، وارد شدن در آتش جهنم است. امام‌ خمینی به آثار اجتماعی تکبر توجه بیشتری داشته، آن را مانع پیشرفت انسان می‌داند. ایشان معتقد است این صفت سبب می‌شود انسان نزد خلایق خوار شده، از چشم آنها بیفتد؛ همچنین سبب بغض ورزی و عداوت می‌شود و مردم در مقابله با وی، او را تحقیر و خوار می‌کنند. ایشان تکبر را در حاکمان و مسئولان خطرناک‌تر می‌داند؛ زیرا چه بسا سبب خونریزی و نابودی دنیا شود..

راه درمان

شناخت زمینه‌های تکبر در پیشگیری و چگونگی درمان آن بسیار مؤثر است. در بعضی روایات توجه به احوال مستکبران امت‌های گذشته و تواضع پیامبران(ع) و اولیای الهی(ع) در دوری از کبر مؤثر شمرده شده است. علمای اخلاق، دو راه علمی و عملی برای درمان تکبر بیان کرده‌اند و درمان علمی تکبر را توجه به ضعف و نقص وجودی خود و اینکه برتری و کمال حقیقی در قرب به خداوند و سعادت در آخرت است، دانسته، درمان عملی آن را تواضع و فروتنی در مقابل دیگران و انجام اعمالی پیش پاافتاده که در شأن او نیست، ذکر کرده‌اند.

امام‌ خمینی نیز دو راه علمی و عملی برای درمان تکبر نشان داده است. ایشان معالجه علمی تکبر را شبیه معالجه عجب می‌داند؛ زیرا تکبر ثمره عجب است. ایشان با الهام گرفتن از کلام امیرالمؤمنین(ع)، پیشنهاد می‌کند فرد مبتلا به این بیماری، در آغاز به مطالعه در آیات و اخباری که در نکوهش این صفت وارد شده و حقیقت و آفرینش خویشتن و چگونگی آن بپردازد؛ اینکه چگونه در آغاز آفرینش‌اش با نطفه‌ای گندیده و رشدش با خوردن خون کثیفی بوده است؛ آن‌گاه که از همه کمال‌ها و ادراک‌ها خالی بوده و از خود حیات و قدرتی نداشته و پس از تولد نیز با کمترین آفت و بیماری‌ای از پای درمی‌آمده است. همچنین توجه به سیره پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) در تواضع و همنشینی با فقرا و زیردستان-در عین برخورداری از مقامات بلند معنوی و ریاست و سلطنت ظاهری-را خاطرنشان می‌سازد؛ چنان‌که علمای بزرگ شیعه نیز چنین بودند.

امام‌ خمینی راه درمان عملی را چیرگی بر نفس اماره و شیطان و بر خلاف میل آنها رفتارکردن می‌داند؛ از این‌رو لازم است در این مقام، خود را به صفت متواضعان آراسته ساخته، مطابق سیره آنها رفتار نماید؛ برای مثال انسان در هر مرتبه علمی یا عملی، از نشستن در صدر مجالس پرهیز کند و با فقرا هم‌نشینی کرده، با آنها هم‌سفره شود. ایشان در این میان، به بعضی حیله‌ها و فریب‌های نفس نیز توجه می‌دهد که ممکن است نفس این اعمال را خلاف مقام و منزلت علمای دین و موجب کم‌وزن‌ شدن آنها معرفی کند و بایسته است انسان عارف متوجه این حیله‌ها باشد. به باور ایشان گرچه اصلاح نفس در آغاز کمی زحمت دارد، ولی پس از وارد عمل‌شدن و آغاز اصلاح نفس، کار سهل می‌گردد، و عمده این است که انسان از خواب غفلت بیدار شود و بفهمد در سفر آخرت زاد و توشه انسان، خصال پسندیده است و اگر سستی کند، نمی‌تواند از صراط عبور کند و به ورطه هلاک می‌افتد.

سیره عملی امام‌ خمینی

امام‌ خمینی در دوران زندگی خود، پیوسته مراقب بود رذیله کبر در قلب ایشان نفوذ نکند و از زمینه‌ها و عوامل رشد و بروز این بیماری دوری می‌کرد؛ از این‌رو از اینکه طلاب پشت سر ایشان حرکت کنند، کراهت داشت و از تشریفات و عناوین ظاهری کاملاً به دور بود و وقتی در مجلسی وارد می‌شد، هر جا که جا بود، می‌نشست. ایشان اگر احتمال می‌داد دیدار با علما و مدرسان می‌تواند در اهداف‌شان مؤثر باشد، با آنها دیدار می‌کرد و برای علما احترام خاصی قائل بود؛ حتی برای کسانی که با نهضت ایشان میانه خوبی نداشتند؛ همچنین کسانی که در سخنرانی‌ها یا در مصاحبه‌ها در تعریف از ایشان اغراق می‌کردند یا کلماتی می‌گفتند که خلاف واقع بود، احضار کرده، به آنها اعتراض می‌کرد. ایشان تکبری نداشت و در دفاع از اسلام آنچه تکلیف خود می‌دانست، انجام می‌داد؛ چنان‌که در جنگ تحمیلی، هنگامی قبول قطعنامه را به مصلحت کشور و بقای انقلاب دانست، آن را پذیرفت. ایشان رفتار برخی قدرت‌های بزرگ را ناشی از خودخواهی و تکبر آنها می‌دانست و آن را برنمی‌تابید؛ از همین‌رو در سال ۱۳۴۳ که لایحه مصونیت قضایی مستشاران آمریکایی در ایران (کاپیتولاسیون) به تصویب رسید، بر آن خشم گرفت و بلافاصله در برابر این لایحه موضع‌گیری کرد و آن را ناشی از تکبر در برابر مردم ایران و تحقیرکردن آنها دانست. ایشان توجه خاصی به مبارزه با استکبار جهانی داشت و مسلمانان جهان را به مبارزه با آنها دعوت می‌کرد.

خودبینی و تکبر

از برخی آیات قرآن استفاده می‌شود که دلیل سجده نکردن ابلیس خودبینی و تکبر وی بوده است ﴿قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾. خودبینی وی سبب استکبار و آن هم سبب خودرأیی و سرپیچی از فرمان الهی شد. شیطان خصوصیتی ندارد و آنچه که او را از درگاه قرب دور ساخت، می‌تواند مانعی برای راه‌یابی انسان به آن درگاه باشد. خودبینی از مهمترین موانع تکامل است که رذائلی مانند حسد، حرص، طمع و برادرکشی را در انسان ایجاد می‌کند، چنانکه منشأ بسیاری از جنگ‌ها و ظلم‌ها روحیه خودخواهی و خودپرستی است.

نتیجه این رذیله در برابر خداوند رشد طغیان در انسان، و در برابر انسان‌های دیگر نادیده گرفتن حقوق آنان و در مقابل طبیعت تضییع محیط طبیعی است.

جستارهای وابسته

• استکبار
• خودبینی

منابع

1. گرامی، علی، مقاله «اخلاق»، مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی‌
2. یغمایی،ابوالفضل، مقاله «تکبر» دانشنامه امام خمینی ج۳