حق‌گرایی و حق‌طلبی در معارف و سیره امام کاظم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حق‌گرایی و حق‌طلبی است. حق‌گرایی و حق‌طلبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حق‌گرایی و حق‌طلبی در قرآن - حق‌گرایی و حق‌طلبی در معارف و سیره نبوی - حق‌گرایی و حق‌طلبی در معارف و سیره علوی - حق‌گرایی و حق‌طلبی در معارف و سیره امام کاظم - حق‌گرایی و حق‌طلبی در اخلاق اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام موسی کاظم(ع) همانند دیگر اوصیای الهی کوشید تا در قول و عمل به عنوان نمونه عینی و شاهد کامل الهی ظاهر شود. زندگی او سرشار از آموزه‌ها و درس‌هایی است که می‌‌تواند راهنمای عمل هر یک از افراد و جوامع بشری باشد.

هر کسی که بخواهد در مسیر کمالی قرارگیرد و زندگی فردی و اجتماعی خود را چنان بسازد که احساس خوشبختی کند و هرگونه اندوهی از گذشته و ترسی از آینده خویش بزداید، می‌‌تواند با رجوع به آن بزرگوار، خود را در این حالت قراردهد.

هر یک از امامان(ع) همانند پیامبران(ع) مظهر اسمی از اسمای الهی هستند که در القاب نام‌های ایشان نمود می‌‌یابد چنان که حضرت موسی(ع) کلیم الله و حضرت محمد(ص) حبیب الله و امام علی بن موسی رضا و امام موسی بن جعفر(ع) کاظم است. آن حضرت در برابر بسیاری از مصایب و شدایدی که در زندگی خویش تحمل کرد کظم غیض نموده و با در پیش گرفتن صبر و شکیبایی بی‌مانند نمونه ای از پایداری در برابر ظلم و ستم ستمگران و دولت‌مردان باطل را به همه جهانیان نشان داده است. نوشتار حاضر تلاش می‌‌کند تا صبر و پایداری آن حضرت(ع) را براساس سیره و قول ایشان بنمایاند و نشان دهد که چگونه آن حضرت(ع) در برابر فشارها حکومت‌های ظالم بنی عباسی صبر پیشه کرد و هرگز دمی از مبارزه با ظلم و احقاق حق دست برنداشت. سال‌های زندان‌های مخوف و وحشتناک را تحمل کرد ولی هرگز از راه مبارزه دست نکشید و همواره درپی احقاق حق و بازگو کردن آن و ستیز با باطل بود.

حق‌گرایی و حق خواهی، آرمان پیامبران

حق به امری گفته می‌‌شود که واجب و ثابت است و در اصل به معنای مطابقت و موافقت می‌‌آید. البته این واژه کاربردهای چندگانه ای دارد که می‌‌توان به ایجاد چیزی براساس حکمت و یا چیزی که براساس حکمت ایجاده شده و یا سخنی که به اندازه و به موقع گفته شود و یا اعتقاد به چیزی چنان که هست اشاره کرد. در همه این کاربردها اصل مطابقت با واقع هستی مورد توجه می‌‌باشد بر این اساس قرآن گاه خداوند را حق و گاه هستی و آفریده الهی را حق می‌‌شمارد و هر چیزی را که برخلاف آن باشد به عنوان باطل می‌‌شمارد. قرآن در بیان تمثیلی می‌‌کوشد تا این معنا را به مردم بفهماند که باطل از آن جایی که چیزی جز نیستی نمی‌باشد می‌‌کوشد تا خود را با آویختن و آمیختن به حق معنا کند و وجود دهد. از این رو باطل همواره به حق می‌‌چسبد تا خودنمایی بلکه وجودنمایی کند. در آیه ۱۷ سوره رعد خداوند به خودنمایی باطل بر محور حق اشاره می‌‌کند و توضیح می‌‌دهد که چگونه باطل همانند حبابی بر آب، سست و پوچ است و بی‌حق می‌‌ترکد.

از آن جایی که میان حق و باطل هیچ واسطه ای نیست و در زندگی انسان‌ها آن دو ملازم یک دیگرند برای بسیاری، مشکل جداسازی پدید می‌‌آید؛ ولی از آن جایی که فطرت و طبیعت آدمی براساس حق جویی و حقیقت پذیری قرارداده شده و نیز ﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ﴾ «گفتند: آیا برای ما حقّ را آورده‌ای یا از بازیگرانی؟» سوره انبیاء، آیه ۵۵.</ref> انسان می‌‌تواند با تکیه بر فطرت و طبیعت سالم خویش آن دو را شناخته و با گرایش به حق خود را از گرفتاری‌های باطل و پیامدهای زیانبار آن در امان نگه دارد.

قرآن بیان می‌‌کند که حق پذیری، تنها رمز سعادت و رهایی انسان‌ها از آتش دوزخ و خشم الهی است و برانسان است تا در برابر حق تسلیم بوده و آن چه از سوی خداوند از راه آموزه‌های وحیانی به آدمی می‌‌رسد بپذیرد. دل‌های پاک چون دل‌های پاک پیامبران که براساس فطرت است محل نزول کلام حق الهی است و بر مردم است که از حقی که از سوی خداوند بر دل‌های پیامبران و مردان پاک سیرت الهی فرود می‌‌آید پیروی کنند. از آن جایی که حق مطلق، خداوند است و حرکت پیامبران و معصومان(ع) برمدار حق است، اراده الهی بر این تعلق گرفته است تا در نهایت حق بر باطل پیروز شود و باطل از میان برود.

حق در تحلیل قرآنی پایه و محور احکام و قوانین وحیانی الهی چون احکام اسلام است و خداوند پیامبرانش را با این هدف فرستاده است تا حق را به مردم معرفی کنند و آن را در جامعه تحقق بخشند. ..

ویژگی‌های حق‌طلبان و باطل‌ستیزان

حق طلبان کسانی هستند که در برابر هوس‌ها و تمایلات فسادانگیز باطل گرایان و حق ناپذیران تسلیم نمی‌شود و همانند حضرت ابراهیم(ع) جز به حق، روی خوش نشان نداده و با باطل در هر لباس و جامه ای مبارزه می‌‌کنند دل‌هایشان در برابر حق نرم است و از سلامت فطرت و صفا بهره مند می‌‌باشند.

اجتناب از اندیشه‌های سودجویانه در کنار تامل در کیفیت آفرینش ، دوری از هرگونه استکبار ، داشتن تواضع و فروتنی ، دارابودن سلامت قلب و صفای باطن و علم کامل به وحدانیت خداوندی و توحید مطلق از ویژگی‌های حق طلبان است.

حق در اندیشه سیاسی و اجتماعی آموزه‌های قرآنی، محور و میزان قضاوت و نیز حکومت است و کسی که در اندیشه حق و در عمل عامل به حق است، از او چیزی جز عدل و داد بیرون نمی‌آید و در هیچ اندیشه و عملی راه به انحراف نمی‌برد و از راه حق و عدالت خارج نمی‌شود. این مسئله موجب شده تا در تحلیل قرآنی انسان‌های حق‌گرا و عدالت ورز همانند باطل‌گرا و مفسد نباشند و انسان‌های نیکوکار با انسان‌های منحرف و متجاوز و مفسد یکسان شمرده نشوند. ..

حق خواهی و باطل‌ستیزی امام موسی کاظم(ع)

امام موسی کاظم(ع) به سبب مبارزه دایمی در زندگی خویش به این نام شناخته شده است. او توانست با حق خواهی به عنوان هدف آرمانی در زندگی فردی و اجتماعی خویش و ظلم و باطل‌ستیزی، در چنان جایگاهی قرار گیرد که مصداق بارز کاظم شناخته شود. کاظمیت آن امام همام(ع) زمانی معنای واقعی به خود می‌‌گیرد که در برابر فشارهای ظالمان و سختی‌ها و مصایب بی‌شماری که از سوی دشمنان اعمال می‌‌شد صبر و شکیبایی می‌‌ورزد و با کظم و خود نگه داری و محافظت بر اصول حق و ارزشی به مبارزه خویش ادامه می‌‌دهد. در سیره امام کاظم(ع) حق‌گرایی و باطل ستیزی در عمل اجتماعی و سیاسی از جایگاه خاصی برخوردار است. آن بزرگوار هرگز حاضر نشد تا با همه زندان‌ها و شکنجه‌ها دست از حق گویی و حق‌گرایی برداشته و با باطل کنار آید. این یوسف علوی، حاضر شد ۷ تا ۱۴ سال در زندان خلفای زور و باطل بماند ولی دست از مبارزه با ظلم و باطل نشوید و با آنان کنار نیاید..

محدوده فدک

سران خلافت سلطنتی از آن حضرت خواستند تا دست از حق گویی و مبارزه بکشد و در برابر گرفتن حق و حقوقی هرچند حتی فدک، با خلافت سلطنتی کنار آید. از این رو به ایشان پیشنهاد می‌‌دهند ماهانه حقوقی کلان در اختیارش گذاشته و یا زندگی او را تأمین کنند؛ ولی آن حضرت(ع) همانند حضرت یوسف صدیق(ع) می‌‌فرماید: رب السجن احب الی مما یدعوننی الیه؛ پروردگار من! زندان در نزد من محبوب‌تر است از آن چه آنان بدان می‌‌خوانند. آن حضرت حاضر نمی‌شود تا دست از حق گویی و حق‌طلبی و باطل ستیزی بردارد. و لذا در برابر بخشش فدک بیان می‌‌کند که مفهوم فدک در اندیشه سیاسی خلافت ولایی الهی، چیزی جز همه دارالاسلام نیست. بر این اساس هنگامی که از او می‌‌خواهند تا محدوده فدک را نشان دهد تا آن را به عنوان میراث فاطمی(س) بازگردانند، آن حضرت(ع) همه مرزهای خلافت سلطنتی از آسیای میانه تا سند و ایران و شرق و غرب ممالک اسلامی تا آفریقا و اندلس را نشان می‌‌دهد و محدوده فدک را این گونه مشخص می‌‌کند..

هدف، باطل را توجیه نمی‌کند

حق‌گرایی و باطل ستیزی در همه وجود امام کاظم(ع) آن صابر صدیق نبوی(ع) به خوبی به شکل قول و عمل و گفتار و سیره خودنمایی می‌‌کند. از نظر آن حضرت(ع) هرگز باطل نمی‌تواند راهی به سوی حق باشد و دولت ظالم و باطل نمی‌تواند عدالت و حق را اجرا کند بر این اساس در اندیشه و تحلیل آن حضرت(ع) نمی‌توان به سوی حق با ابزار باطل رسید و اگر کسی بخواهد عدالتی را ایجاد کند و حقی را بر پا دارد نمی‌تواند از ابزار باطل سود برد. به عبارت دیگر هدف هرچند والا و عالی باشد نمی‌تواند ابزار باطل را توجیه و به آن جواز استفاده دهد. در این باره آن حضرت خطاب به یکی از یاران خویش می‌‌فرماید: یا فلان! اتق الله و قل الحق و ان کان فیه هلاکک فان فیه نجاتک و دع الباطل و ان کان فیه نجاتک فان فیه هلاکک؛ خود را از خشم خدا حفظ کن و تقوا پیشه کن و سخن حق را بی‌پروا و هیچ ترسی بگو هرچند که نابودی تو در آن باشد؛ اما بدان که حق، موجب نابودی تو نیست بلکه آن نجات دهنده توست. اما باطل را همواره رها کن هرچند که به ظاهر نجات تو در آن باشد؛ زیرا هرگز باطل نجات بخش نیست بلکه در نهایت موجب هلاکت تو می‌‌شود. حق‌گرایی و حق‌طلبی و باطل ستیزی هرچند که بهای سنگینی دارد که باید پرداخته شود ولی آن حضرت(ص) با کاظمیت خویش توانست با صبر و شکیبایی، همه فشارها و اهانت‌ها و زندان‌ها را تحمل کند.

قرآن بیان می‌‌کند که حق گرایان همواره از سوی حق ستیزان مورد فشار و تهدید و زندان شکنجه قرار می‌‌گیرند که حضرت یوسف(ع) و ساحران بازگشته به دین توحیدی موسی(ع) از آن جمله هستند که در برابر فشارها صبر و تحمل پیشه کردند. حق ستیزان باطل ستیزان را متهم می‌‌سازند و اجازه نمی‌دهند که آنان زندگی خویش را در مسیر کمالی و رشدی طی کنند. استکبار ورزی و تکبر و خود برتربینی حق ستیزان و تعصب‌های بی‌جا و حسادت و جرم و جنایت و بزهکاری آنان از مهم‌ترین علل و عواملی است که موجب می‌‌شود تا شخص در رفتار شخصی و اجتماعی خویش به سوی حق ستیزی و باطل متمایل شود. از این رو حضرت کاظم(ع) همواره با هرگونه عاملی که موجبات گرایش به حق ستیزی را پدید آورد مبارزه می‌‌کند و از یاران خویش می‌‌خواهد که این گونه عمل کنند و هرگز در هیچ عمل کوچک و بزرگی از حق دست بر ندارند و برای دست یابی به آرامش و آسایش ظاهری به باطل گرایش نیابند. آن حضرت(ع) روش‌های مختلفی را برای احقاق حق و ابطال باطل در پیش گرفت که یکی از آنها نفوذ دادن یاران باوفا و آزموده خویش در دستگاه حکومتی بود تا دوستان ایمانی را یاری کرده و به مردم کمک کنند و جان و مال و عرض ایشان را از ظلم و ستم حاکمان حفظ کنند از جمله این یاران می‌‌توان به علی بن یقطین اشاره کرد که با نفوذ در دستگاه حکومتی توانست کمک‌های بسیاری را به مؤمنان و دفع ظلم کند.

البته این روش مبارزه با ظلم مبتنی بر حق بوده و آن حضرت هرگز از باطل برای دست یابی به حق استفاده نکرد؛ بلکه در همان حال به یاران سفارش می‌‌کرد که هرگز کاری نکنند که برای دست یابی به حقی ظلم و باطلی را مرتکب شوند. بنابراین زمانی که یکی دیگر از یاران خواست تا کاری کند که از نظر امام در حکم بهره‌گیری از باطل برای رسیدن به حق بود، او را بر حذر داشت و آن یار باوفا و شیعه واقعی حق و عدالت، نیز شتران خویش را فروخت تا تن به باطلی نسپارد. امام موسی کاظم(ع) شیر بیشه امامت و شمشیر آخته اسلام و حق ضد کفر و باطل و ظلم بود این مسأله موجب شد تا او را سال‌ها از زندانی به زندانی منتقل کنند. ولی آن حضرت این سخن شاعر عرب را زمزمه می‌‌کرد: مرا ملامت کردند که تو زندانی شدی (و امامت در میان مردم نکردی) گفتم این که عیب نیست. کدام شمشیر کاری هست که او را در غلاف قرار ندهند. مگر نمی‌بینی شیر را که به بیشه خود خو می‌‌گیرد و از آن بیرون نمی‌رود اما درندگان پست و ضعیف هماره آزاد و دایم در تردد و حرکت به این سو و آن سویند. آن حضرت(ع) نیز شیری بود که به زندان افتاد تا علاقه مردم را از وی ببرند و از مقام عظمای ولایت فرو اندازند ولی همه این کارها بی‌فایده و بی‌اثر بود؛ زیرا زندانبان او هم که فضل برمکی بود دل در محبت او باخت و در برابر عظمت وی تواضع کرد.

آن حضرت(ع) حتی در زندان هم میر و والی بر کائنات بود و حتی شیر پرده نیز اسیر اشاره او می‌‌شد. این گونه است که مهر و محبت او هر روز در دل‌ها بیش‌تر می‌‌شد و دشمنان به ویژه هارون الرشید این حاکم جور و باطل را مهر و محبت مردمی، سخت به وحشت می‌‌افکند. و لذا او را به شهادت رساندند تا این نور را خاموش کنند و یکی از باطل ستیزان را از میدان به در برند. این در حالی است که شهادت آن حضرت خود آغازی بر پایان حکومت خلافت سلطنتی شد و بزرگ‌ترین دوران طلایی عباسی آغاز زوال را پذیرفت..

منابع

1. منصوری، خلیل، حق‌گرایی و باطل‌ستیزی در سیره امام کاظم