فقر وجودی در فلسفه اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فقر وجودی است. فقر وجودی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فقر وجودی در عرفان اسلامی - فقر وجودی در فلسفه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اصطلاح «امکان» و «وجوب» معمولاً در نسبت‌سنجی بین موضوع و محمول در قضایا به کار می‌رود. در حمل محمول بر موضوع در قضایا، سه احتمال وجود دارد:

1. ربط محمول بر موضوع عقلاً ضروری است؛ در این صورت چنین حملی واجب است.
2. ربط محمول بر موضوع عقلاً ممتنع است؛ در این صورت چنین حملی محال است.
3. ربط محمول بر موضوع عقلاً ممکن است؛ در این صورت چنین حملی ممکن است.

بر این اساس، اگر محمول، وجود و هستی اشیاء در خارج باشد، در یک تعریف جامع می‌توان گفت: هنگامی که ماهیت هر مفهومی را در ذهن، با وجود بسنجیم، اگر نسبت وجود به او، وجوب و ضرورت باشد، یعنی انفکاک وجود از او محال باشد، آن را «واجب الوجود بالذات» گویند. اگر نسبت وجود و عدم به آن ضرورت نداشته باشد، به آن «ممکن» می‌گویند؛ یعنی اگر علت وجودی‌اش تحقق پیدا کرد، لباس هستی می‌پوشد و اگر نه، در عدم باقی است.

در مکتب مشاء، از آنجا که رابطه وجود و ماهیت، با دقتی که بعدها وخصوصاً در حکمت متعالیه تعریف شد، تبیین نشده بود، وصف امکان را برای ذوات ممکنات به کار می‌بردند. چنان که شیخ الرئیس در تعریف «امکان» می‌گوید: فاعتبار الذات وحدها لا یخلو، إما أن یکون مقتضیا لوجوب الوجود، أو مقتضیا لإمکان الوجود، أو مقتضبا لامتناع الوجود.

عقلاً آنچه در عرصه هستی موجود است، یا وجود، ذاتی او است و در نتیجه، در نسبت‌سنجی با وجود، حمل هستی بر ذات او ضروری است و در نتیجه، واجب الوجود بالذات است و در غیر این صورت، محتاج دیگری در هستی و کمالات هستی است؛ پس ذاتاً ممکن الوجود است.

بنابراین، بر اساس قاعده امتناع ترجیح بلا مرجح، هر شیء که هستی و یا نیستی در ذات او اخذ نشده و به عبارت دیگر، ذاتاً نمی‌تواند موجود یا معدوم باشد، نیازمند مرجّحی است که این تساوی را به یکی از دوسوی وجود یا عدم تغییر دهد. در غیر این صورت، چنانچه یکی از طرفین وجود و یا عدم، بدون مرجح محقق شود، لازم است که در عین تساوی نسبت وجود و عدم با او، عدم تساوی وجود و عدم و ترجیح یکی از طرفین در او محقق باشد و چنین امری به جمع متناقضین می‌انجامد و محال است. چنین تحلیل عقلی در مکتب مشاء، به این نتیجه منتهی می‌شود که ممکنات ذاتاً محتاج به مرجّحی هستند که ماهیت آنان را از حال تساوی نسبت به وجود و عدم، به سمت وجود ترجیح دهد. از این رو، در یک نگاه کلی، از آنجا که جهان، سراسر ممکن الوجودی است که به واسطه ذات واجب، هستی یافته است، بنابراین، اولاً، فقر و نیازمندی در ذات و صفات او نهادینه شده است و ثانیاً، چون مشاهده می‌کنیم که عالم، علی‌رغم امکان ذاتیش موجود است، پس یقیناً مرجّحی که علت هستی او است، موجود است و آن ذات، واجب بالذات، یعنی خداوند غنی بالذات است.

این نگاه هستی‌شناسانه به عالم، مبنای برهان صدیقین در حکمت مشاء را شکل می‌دهد. شیخ الرئیس این برهان را در مقایسه با سایر براهین، محکم‌ترین و کوتاه‌ترین برهان در اثبات واجب و نیازمندی ممکنات به او می‌داند. وی در تبیین تقریر خود می‌گوید: از آنجا که عالم هستی، ممکن است و ممکن ذاتاً در هستی فقیر و نیازمند دیگری در هستی است، بنابراین، اگر سلسله آحاد ممکنات به واجب الوجودی ختم نشود که غنی بالذات باشد، امکان عدم، همیشه برای مجموعه عالم وجود دارد و چون عالم هستی را موجود می‌بینیم، پس در سلسله ممکنات، قطعاً واجب بالذاتی موجود است که باب عدم را بر ممکنات سد نموده است.

نتیجه آنکه، در تفکر مشّائی، ذوات عالم، از جماد و نبات گرفته تا ملکوت اعلی، همگی ممکناتی هستند که دائماً فقیر و نیازمند بارگاه الهی در هستی و کمالات هستی می‌باشند و دائماً کمال و رفع نیاز خود را از خداوند مسئلت می‌نمایند. از سوی دیگر، غنی بالذات، بنا بر قاعده عنایت، می‌باید نیاز نیازمندان را حتی قبل از درخواستشان تأمین نماید؛ تا چه رسد که ممکنات دائماً ابراز نیاز به درگاه باری تعالی می‌برند و از او درخواست برآورده شدن نیازهای خود را می‌کنند و او نیز به آنها در حد استعداد و درخواستی که دارند پاسخ می‌دهد.

فقر و غنا از نظر فلسفه اشراق

در حکمت اشراق، چون خداوند قائم به خود و بی‌نیاز از غیر است، غنی بالذات است. به این ترتیب، سایر موجودات، بسته به قرب و بعدی که به نورالانوار دارند، فقیر درگاه خداوند هستند و در هر صورت، چون همه عالم، در هستی و کمالات هستی محتاج ذات ربوبی هستند، فقیرند. قطب شیرازی، شارح حکمت الاشراق، در تعریف غنا و فقر در این مکتب می‌گوید: الغنی هو ما لا یتوقف ذاته و لا کمال له علی غیره؛ و الفقیر ما یتوقف منه علی غیره ذاته أو کمال له. براین اساس، ایشان پیرامون ذات واجب، که غنی مطلق است و در هیچ جهت محتاج غیر نیست، می‌گوید:

فالغنی المطلق – و هو ما یکون غنیا من کل وجه، لاما یکون غنیا من وجه دون وجه – هو ما لا یتوقف علی غیره، فی ثلاثة أشیاء: فی ذاته، و فی هیئآت متمکنة من ذاته، و فی هیئات کمالیة له فی نفسه، هی مبادئ إضافات له إلی الغیر... والفقیر هو الذی یتوقف علی غیره فی شیء من الثلاثة. وحاصل الغنی راجع إلی وجوب الوجود الذاتی، وحاصل الفقر إلی إمکان الوجود. شیخ اشراق، بعد از تبیین فقر و غنا در نظام عالم و منتهی شدن همه غواسق امکانی به انوارقاهره و در نهایت به نورالانوار، در بیان رابطه فقر و غنا و چگونگی نیازمندی ممکنات به مراتب بالاتر از خود، یعنی به انوار عالی، می‌گوید: النور السافل من حیث المرتبة، لا یحیط بالنور العالی، أی لا یتمکن من الإحاطة بما هو أعلی مرتبة منه و اکتناهه، فإن التور العالی، لشدة نوریته، یقهره، أی النور السافل و یغلبه لضعفه....

بنابراین، ممکنات نه تنها محتاج واجب الوجودند، بلکه در سلسله ممکنات، هر مرتبه دانی، مقهور مراتب عالی‌تر خود است و رابطه آنان قهر و عشق است؛ به این ترتیب که عالی، قاهر بر سافل و سافل عاشق عالی است. این نسبت، به تناسبی که انوار ممکنات به واجب نزدیک‌تر می‌شوند، شدت پیدا می‌کند؛ تا به آنجاکه نظام عالم دائم شدت نیاز و درخواست کمال خود را عاشقانه به درگاه غنی بی‌نیاز مطلق می‌آورند و فقر خود را از همه جهات ثلاثه، یعنی نیازمندی در ذات و وصف و فعل، به خداوند عرضه می‌دارند و تقاضای کمال و قرب خود را در هرسه جهت به او ابراز می‌دارند. فللعالی علی السافل قهر، لما علمت. وللسافل إلی العالی شوق. وهو، أی: شوق السافل حرکته إلی تتمیم کمال عقلی، وکل مشتاق إلیه لابد و أن یکون حاضرا من وجه، غائباً من آخر، والمشتاق قد نال من جهة حضوره شیئا، وفاته من جهة غیبته شیء آخر، و عشق. و هو، أی عشق السافل، محبة مفرطة إلی من هو أتم کمالا منه عنده فیما یعشقه. هذا و أما الشوق المطلق، فهو حرکة إلی تتمیم کمال عقلی أو ظنی أو تخیلی أو غیرهما؛ والعشق المطلق هو محبة مفرطة لاغیر، والإدراک کلما کان أتم، والمدرک أکمل، کان العشق أشد.

رابطه فقر و غنا درحکمت اشراق

سهروردی در بیان خود، به نکات فراوانی در رابطه فقر ممکنات و غنای باری متعال می‌پردازد که مبانی براهین فلاسفه بعدی قرار می‌گیرد. اجمال نکات او به قرار زیر است:

اولاً، رابطه انوار عالی و سافل، رابطه قاهر و مقهور در مراتب نوری است. به این ترتیب که عالی، قاهر و مستولی و محیط بر سافل است؛ زیرا در مقام علت و مفیض است و سافل، نه تنها به این قهر و غلبه راضی است، بلکه عاشق و مشتاق است؛ زیرا غنای او به قهر عالی است.

ثانیاً، شوق سافل به عالی در عمل، حرکت سافل در جهت قرب به عالی است. در این حرکت، سافل به سوی تتمیم کمالات و رفع نواقص خود می‌رود. شاید بتوان گفت که این همان معنای «تسبیح» در اصطلاح قرآنی است که به تعبیر اهل لغت، همه موجودات، با تنزیه ذات باری از نواقص، میل به قرب او دارند.

ثالثاً، در هر حرکت شوقی، مشتاق از یک سو، محبوب و مشتاقٌ الیه خود را به طور ناقص و درحد ادراک خود درک می‌کند و در نتیجه، کمال او و فقر خود را می‌یابد و از سوی دیگر، بسیاری از اوصاف محبوب خود را به واسطه نقصی که دارد درک نمی‌کند و خواهان معرفت به آنها است. در نتیجه، دائماً شوق او و معرفت به نیازمندی به محبوب در او شدت می‌گیرد. در یک قاعده کلی، دائماً سافل، عاشق و محبّ عالی است و خواهان حرکت اشتدادی به سوی عالی است و هر مقدارکه قرب بیشتر باشد، معرفت به فقر خود و نیازمندی به عالی در او شدیدتر و در نتیجه، عشق به عالی قوی‌تر است.

رابعاً، بر این اساس، شوق حقیقی که از معرفت به فقرحقیقی برمی‌خیزد، عبارت است از ابراز نیاز به کمال حقیقی، برای تتمیم کمالات سافل؛ خواه نیاز به کمال عقلانی باشد و یا کمالات دیگر ظنی و یا خیالی و مانند آن. در هر صورت، سافل با ابراز فقر خود به درگاه عالی، دائماً از او تقاضای کمال دارد.

خامساً، بنا بر آنچه گفته شد، هر مقدار که معرفت به غنیّ مطلق بیشتر باشد، عشق به او شدیدتر است. در نتیجه، چون ذات باری کامل‌ترین و غنی مطلق است، ابراز فقر و نیاز خلایق و شوق و محبت به او شدیدترین محبت‌ها است و متقابلاً، عنایت او در دستگیری از فقرا، بیشترین عنایت و افاضه بر خلایق است.

پاسخ به نیاز و فقر مخلوقات

در حکمت اشراق، همانند حکمت مشاء، همه خلایق و غواسق ذاتاً ظلمانی و بی‌نور هستند و برای منور شدن به نور هستی و کمالات هستی، دائماً ابراز فقر و نیاز و سؤال از انوار عالی‌تر از خود را دارند؛ چنان که در برهان واسطه فیض اشاره شد، خداوند نیز بنا بر قاعده عنایت، نیاز خلایق را در سلسله انوار خود پاسخ می‌دهد. به این ترتیب که نور هستی از نور الانواربر نور اول صادر می‌شود. چنین مقامی، نسبت به خداوند، فقیرترین انوار است؛ زیرا بیشترین استعداد را در دریافت نور از نورالانوار دارد؛ ولی نسبت به سایر غواسق زیردست، اغنی الانوار بعد از ذات باری است؛ زیرا همه آنها مستفیض به نور او هستند و در نتیجه، دائماً وجود او را می‌ستایند و از خداوند برای او طلب عافیت و سلامت می‌کنند.

عبارت قطب شیرازی، شارح حکمت الاشراق، در شرح مزجی خود چنین است: و هو خلیفة الله فی أرضه، لأنه یخلفه فی العلم و الریاسة و اصلاح العالم، إذ لابد للباری تعالی فی کل عالم من ذات یکون أقرب إلیه من الباقی، یصل الفیض إلیهم بتوسطه. و کما أن حفاظ الملک و صلاحه علی الملک خلفاؤه، فکذا حفاظ العلوم الحقیقیة والقائمون بحجج الله و بناته و مصلحوا بریته خلفاء الله فی أرضه علی خلقه. و هکذا یکون للّه فی الأرض خلیفة ما دامت السماوات و الأرض. لما سیظهر من دوام الأنواع العنصریة بدوام السماوات و الأرض، و یلزم من دوام الأنواع مع العنایة الإلهیة دوام الخلافة و الخلیفة أیضا، و هو المطلوب.

نتیجه آنکه، در حکمت اشراق همه عوالم امکانی، ذاتاً در هستی و کمالات هستی خود محتاج درگاه الهی‌اند و دائماً رفع نیاز خود را از خداوند طالب هستند و مقام نور الانوار، بنا بر رحمت واسعه‌اش، از طریق انوار قاهره برآنان نورافشانی می‌کند. طریق ایصال فیض بر خلایق نیز از اقرب انوار به پروردگار، یعنی مقام ولایت و خلافت است؛ که بنا بر قواعد اشراق، با اسامی گوناگون از آن نام برده می‌شود

فقر و غنا از نظر حکمت متعالیه

صدرالمتألهین با تبیین دقیق مسئله ماهیت و وجود، به بررسی هویت و اصالت خارجی هریک از آنها پرداخت. ایشان مسئله اصالت وجود در مقابل اعتباریت ماهیت را به طور دقیق روشن ساخت. بر این مبنا، ایشان مسئله امکان و وجوب را که در حکمت مشّاء وصف ماهیت بود، به وجود منتقل کرد. در حکمت مشّاء، فقر موجودات به این معنی بود که ذوات اشیاء نیازمند مرجحی هستند که از حالت امکان به وجود در آیند. اما در حکمت متعالیه، ذوات و ماهیات ممکنات، نه تنها نیازمندان به درگاه غنی بالذات هستند، بلکه بنابر اصالت وجود، وصف فقر و نیاز، به عمیق‌ترین لایه‌های هستی خلایق راه دارد. در این دیدگاه، موجودات نه تنها فقیران درگاه الهی هستند، بلکه سراسر فقر و نیاز در استان خالق بی‌نیازند و در هیچ جهت، خواه وجود و یا کمالات آن، فرض استقلال و بی‌نیازی برای آنها متصوّر نیست.

رابطه فقر و غنا بین معلول با علت

صدرالمتألهین برای تبیین این مسئله، ابتدا تعریف دقیقی از علت بیان نمود و پس از تفکیک علت تامه از ناقصه، علت تامه را چنین تعریف کرد: «مفهوم العله التامه» هو الشیء الذی یحصل من وجوده وجود شیء آخر و من عدمه عدم شیء آخر. با توجه به اصل اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، روشن می‌شود که نه تنها علت وجوددهنده، ذات معلول است، بلکه همه هستی معلول یکپارچه ربط و نیاز به علت خود است و معلول دو هویت ندارد که از یک جهت معلول باشد و از جهت دیگر مفاض و نیازمند به علت، بلکه یکپارچه فقر و ربط به خالق خود است.

نتیجه چنین نگاهی به نظام عالم، دو رهاورد با ارزش را در جهان‌بینی توحیدی به ارمغان آورد: نخست آنکه، خداوند غنی مطلق است و غنای او در وجود و کمالات وجود نهایت ندارد و از این رو، هرچه از کمال و بهاء در سایر مخلوقات دیده می‌شود، همگی عنایت ذات باری متعال است.

دوم آنکه، مخلوقات در هر مرتبه از کمال باشند، غنای خود را از او گرفته‌اند و فی حد ذاته نیازمند و فقیر درگاه پروردگارند. فالفیض منه دائم متصل والمستفیض داثر و زائل. سیه‌رویی ز ممکن در دو عالم جدا هرگز نشده و الله اعلم.

صدرالمتألهین با طرح مسأله اصالت وجود و تبیین دقیق رابطه معلول با علت که به رابطه فقر و غنای محض باز می‌گردد، «برهان صدیقین» در حکمت متعالیه را پایه‌ریزی نمود. به این ترتیب که با اثبات بساطت و غنای محض وجود، کمال مطلق و لاحدی وجود محض را اثبات نمود. در نتیجه، ایشان از یک سو وجوب ذاتی وجود حق را اثبات کرد و از سوی دیگر، فقر و نیازمندی ذاتی و دائمی مخلوقات را تبیین نمود.

درخواست دائمی ممکنات از غنی بالذات برای دریافت کمال

صدرالمتألهین بعد از تبیین معنای فقر و غنا، به تحلیل رابطه فقیر با غنی می‌پردازد و با بیان اصول مبرهن در حکمت متعالیه، نتیجه می‌گیرد که همه ممکنات، در هر مرتبه از کمال که باشند، فقرای درگاه الهی‌اند و دائماً با زبان حال و قال، از او درخواست کمال بیشتر و رسیدن به مراتب عالی‌تر از وجود و کمالات وجودی را دارند. بنا بر قواعد حکمت متعالیه و نیز اصالت وجود و تشکیک آن در مراتب هستی، فیض الهی از طریق صادراول و یا مقام خلافت بر آنها سرازیر می‌شود. سیر برهانی این مسئله به اختصار به این شرح است:

1. آنچه در عالم اصالت دارد و حقیقت امور را تشکیل می‌دهد و رابطه غنی با فقیر و علت با معلول بر محور آن می‌گردد، وجود اشیاء است. بر این اساس، همه کمالات ثانوی و حقیقی اشیاء، از قبیل علم و قدرت و سمع و بصر، همگی بر محور وجود و مراتب آن می‌گردد.
2. ماهیات، حدود وجود اشیاء در مراتب طولی و یا عرضی هستند و در پرتو وجود، هستی دارند و ذات مستقلی در برابر وجود ندارند.
3. غنای حقیقی، به وجود و مراتب آن باز می‌گردد و آنچه فقیر را غنا می‌بخشد، در حقیقت وجود و کمالات وجودی است و آنچه در عرف مردم غنا نامیده می‌شود، از قبیل دارایی‌های مادی و یا مقام و موقعیت‌های خانوادگی و اجتماعی، اعتباراتی اجتماعی بیش نیست و اصالت حقیقی با وجود حقیقی است.
4. بر اساس سه مقدمه قبل روشن می‌شود که آنچه را که علت به معلول افاضه می‌کند و یا معلول از علت خود دریافت می‌نماید، کمالات وجودی است. ارزش‌گذاری‌های فقر و غنا در فرهنگ دینی، به این اصل باز می‌گردد.
5. شوق فقیر به کمال وجودی غنی است. ریشه این شوق، در ادراک اجمالی کمال وجودی است که در غنی می‌بیند و نقص و ناداری آن را در خود ملاحظه می‌کند. در نتیجه، او طالب و شائق وجدان آن برای خود است و از غنی افاضه آن را مسئلت می‌نماید.
6. بنا بر تشکیک وجود، موجودات در هر مرتبه از هستی که باشند، از جهت ذات خود و مقام علیتی که نسبت به مراتب پایین‌تر خود دارند، غنی نسبی هستند و نسبت به مراتب عالی‌تر از خود، فقیرند. در این میان، همگی نسبت به ذات باری، که غنی بالذات است، فقیر بالذات‌اند؛ لذا همگی بنا بر میزان فقری که در خود ادراک می‌کنند، از او کمال و غنای خود را درخواست می‌نمایند.
7. در سلسله موجودات، بنا بر تشکیک وجود، فیض باری از اعلی مرتبه امکان آغاز و اشرف خلایق تا ادنی مرتبه آنان را فیض هستی می‌بخشد. در این سلسله، هر دانی در ضمن استضائه از عالی، علو رتبه به مقام عالی را تمنا دارد و فقر خود را به او عرضه می‌دارد تا واجد کمال شود.
8. در مراتب وجود، هر مقدار که موجودی در مرتبه عالی‌تری باشد، نسبت به ذات باری ادراک فقر بیشتری می‌نماید و در نتیجه، استعداد دریافت فیض بیشتری را از خداوند دارد.
9. در این میان، خلیفه الهی نسبت به خداوند - که غنی بالذات است - بیشترین معرفت به غنای او و فقر خود را دارد. در نتیجه، او بهترین عبادت و خضوع و خشوع را در درگاه الهی می‌نماید و نسبت به سایر مخلوقات، اغنای آنها است و همگی طالب او و مستمند فیوضات الهی از طریق او هستند.

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳