جزیه

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
(تغییرمسیر از مالیات اهل کتاب)

جزیه عبارت از مالی است که از سوی اهل کتاب به امام و یا جانشین وی، به عنوان نوعی از مالیات سرانه، پرداخت می‌گردید و در مقابل، اهل کتاب از مزایای حکومت اسلامی نظیر تأمین جانی، مالی و مانند آن بهرمند می‌شدند. گرفتن جزیه نه تنها مشروع، بلکه واجب است و در زمان رسول خدا(ص) و پس از آن حضرت از اهل کتاب دریافت می‌شد.

معناشناسی

جزیه در لغت به معنای کفایت است[۱] و در اصطلاح بر مالی اطلاق می‌شود که از سوی اهل کتاب، به امام و یا جانشین وی، به عنوان نوعی از مالیات سرانه، پرداخت می‌گردید و در مقابل، اهل کتاب از مزایای حکومت اسلامی نظیر تأمین جانی، مالی و مانند آن بهرمند می‌شدند[۲]. نامگذاری جزیه یا از این جهت است که مال مزبور جزای بر کفرشان بوده؛ چراکه در حال خواری از آنان گرفته می‌شد و یا پاداش از امان دادن مسلمانان به آنان بوده است[۳].

اهل ذمّه افرادی از اهل کتاب هستند که نه با مسلمانان می‌جنگند و نه اسلام می‌آورند و با محترم شمردن اسلام و آزار نرساندن به مسلمانان، در برابر حمایت دولت اسلامی از آنان و حقوق اجتماعی‌شان، مالیاتی از آنها دریافت می‌شود[۴].

تشریع جزیه

قانون قرارداد جزیه، با نزول آیۀ ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ[۵]، در سال هشتم (و به قولی نهم) هجری تشریع و برای نخستین بار، دربارۀ مردم "نجران" به اجرا در آمده بود[۶].

گرفتن جزیه نه تنها مشروع، بلکه واجب است و در زمان رسول خدا(ص) و پس از آن حضرت از اهل کتاب دریافت می‌شد. آنان در قلمرو حکومت اسلامی بین سه امر مخیّر بودند: پذیرش اسلام، جنگ و التزام به شرایط ذمّه. با پذیرش امر سوم، موظّف به پرداخت جزیه بودند[۷].

پیشینه جزیه

دریافت جزیه از زمان قدیم در میان ملل متمدن معمول بوده و دو ابرقدرت ایران و روم آن را دریافت می‌کردند؛ از این رو آن را «گزیت» فارسی دانسته‌اند. در تاریخ تمدن آمده است: جزیه از قدیم میان ملل متمدن معمول بوده است. همین که مردم آتن به کرانه آسیای صغیر رسیدند و آن نواحی را گشودند، مالیاتی بر اهالی آن نواحی تعیین کردند تا آنها را از هجوم فنیقی‌ها محفوظ بدارند و همین که رومیان، کشور گل (فرانسه) را تسخیر کردند برای هر یک از اهالی، سالی نُه تا پانزده لیره معین کردند که هفت برابر جزیه مسلمانان میشد. ایرانیان نیز از رعایای خود جزیه می‌گرفتند.

انوشیروان بر مردم ایران پرداخت جزیه مقرر داشت. این جزیه، دوازده، هشت، شش و چهار بود و به استثنای کارمندان دولتی، مرزبانان، نویسندگان، اشراف و سپاهیان، سایر مردم آن را می‌پرداختند[۸].

مالیات سرانه (سرگزیت: جزیه در ایران) از کسانی گرفته می‌‌شد که مالک زمین نبودند و نیز از یهود، مسیحی‌ها و آنچه از صنعتگران که مالک زمین نبودند و در شهرها و بادیه‌ها به صنعت و حرفه اشتغال داشتند دریافت می‌‌شد به وسیله رؤسای اصناف آنها توزیع و جمع‌آوری می‌‌شد چنان که مالیات زمین هم به وسیله دهقانان گردآوری میشد[۹].

بر اساس همین سابقه تاریخی آن است که مسیحیان نجران در قضیه مباهله پیشنهاد پرداخت جزیه را مطرح ساختند؛ زیرا آنها از منطقه یمن بودند که مدتی زیر سلطه ایرانیان بوده است[۱۰].

انواع جزیه

برای جزیه انواع گوناگونی یاد کرده‌اند. این تقسیم در کتاب‌های فقهی شیعه و اهل سنت آمده است. ابن رشد در بحث جزیه می‌نویسد: جزیه برسه نوع است:

  1. جزیه عنویّه: و این جزیه‌ای است که از آن سخن گفته شد؛ یعنی جزیه‌ای که بر اهل حرب، پس از غلبه بر آنها (بر پایه قرار داد ذمه) تحمیل می‌شود.
  2. جزیة صلحیّه: و این جزیه‌ای است که کفار به مسلمانان می‌پردازند که دولت اسلامی از آنها حمایت نماید... و این برابر توافقی است که میان مسلمانان و اهل صلح برگزار می‌شود.
  3. جزیه عشریّه (۱/۱۰): آن جزیه‌ای است که دولت اسلامی از تاجران اهل دمه می‌گرفته است[۱۱].[۱۲]

مقدار و زمان پرداخت جزیه

مقدار جزیه، بر اساس روایات، متفاوت بود؛ به گونه‌ای که از طبقۀ فقیر ۱۲ درهم، از طبقۀ متوسّط ۲۴ درهم و از طبقۀ ثروتمند ۴۸ درهم دریافت می‌شد[۱۳]. جزیه سالی یک بار و فقط از مردان سالم و متمکن دریافت می‌شده و زنان و کودکان و بیماران و فقیران و پیران از کار افتاده از آن معاف بوده‌اند. البته به طور کلّی، تعیین مقدار جزیه با نظر امام مسلمین می‌باشد[۱۴].

نسبت به زمان پرداخت، ظاهر فتاوای فقها، بلکه صریح کلمات بعضی، تکرار جزیه در هر سال است؛ لکن برخی گفته‌اند: زمام آن به دست امام(ع) است و او هرگونه صلاح ببیند برای آن، زمان تعیین می‌کند؛ هرسال، دو سال یک بار و یا بیشتر[۱۵].[۱۶]

شرایط جزیه دهنده

به اجماع فقها و علما جزیه بر کفّار و اهل کتاب که مرد، عاقل و بالغ باشند تعلق می‌گیرد و لذا بر کودکان، زنان و دیوانگان، جزیه تعلق نمی‌گیرد؛ یعنی آنها جزء اهل ذمّه و در پناه حکومت اسلامی زندگی می‌کنند لکن موظف به پرداخت جزیه نمی‌باشند. اگر زنی ذمیّه با اختیار خود خواست جزیه بپردازد، آن را به عنوان «هبه» می‌توان قبول کرد و نه به عنوان جزیه. اما در مورد دیوانگان ادواری (آنان که گاهی دیوانه می‌شوند و گاهی سالم و سر عقل هستند) آیا جزیه تعلق می‌گیرد یا نه؟ فقها گفته اند: صورت غالب را در نظر می‌گیریم؛ یعنی اگر اغلب اوقات سر عقل و هوش نیست جزء دیوانگان محسوب و در غیر این صورت، با او معامله عاقل می‌شود[۱۷].

موارد مصرف جزیه

علامه حلّی در تذکرة الفقهاء می‌فرماید: “مورد مصرف جزیه همان مصرف غنایم جنگی است، زیرا این نیز مالی است که با قهر و غلبه به دست می‌آید”[۱۸]. اما موارد مصرف غنایم چیست و کجاست؟ امام صادق (ع) در پاسخ این سؤال فرمود: «اگر غنیمت، در جنگی که با فرماندهی نماینده امام صورت گرفته به دست آمده باشد، ابتدا یک‌پنجم آن را برای امام مسلمین اخراج می‌کنند و بقیه را برای رزمندگان و مجاهدان، به نسبت سواره و پیاده، تقسیم می‌نمایند»[۱۹]. با توجه به مجموع منابع حدیثی و روایی، فتوای فقهای شیعه در مورد تقسیم و مصرف غنایم جنگی، به این صورت است که نقود، حیوانات و متاع‌های قابل نقل و انتقال در اختیار امام قرار داده می‌شود و آن‌گاه خمس (یک پنجم) آن، برای امام برداشت می‌گردد و سپس چهار قسمت باقی‌مانده برای ارتش و نیروهای رزمنده تقسیم می‌شود.

اما اراضی و زمین‌های متعلق به عموم جامعه اسلامی است، چه آنها که در جبهه حضور داشته‌اند و چه آنها که حضور نداشته‌اند و چه نسل موجود و چه نسل آینده، فرق نمی‌کند. شایان ذکر است که امام مسلمین، خمس را در مصالح امت و جامعه اسلامی مصرف می‌کند و او نماینده و تجسّم تمام امّت می‌باشد[۲۰].

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. المنجد، ص۹۰؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۸۵.
  2. ابویعلی، الاحکام السلطانیه، ص۱۵۴؛ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۹۳.
  3. مجمع البحرین، ج۱، ص۸۵.
  4. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۲۱۰؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص۷۲؛ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۳، ص ۸۴-۸۷؛ علیدوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل بیت، ص۲۴۸.
  5. «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.
  6. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص۷۲؛ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۲۱۰.
  7. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۳، ص ۸۴-۸۷.
  8. تاریخ تمدن اسلام، ص۱۷۳.
  9. تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، ص۵۰۴.
  10. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۲۹۱ - ۲۹۲.
  11. بدایة المجتهد، ج۱، ص۳۲۵-۳۲۶.
  12. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۲۹۴ - ۲۹۵.
  13. ابویعلی، احکام السلطانیه، ص۱۵۵؛ صبح الاعشی، ج۳، ص۴۵۸.
  14. جواهرالکلام، ج ۲۱، ص۲۴۵؛ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۱۹۱. همو، "جزیه"، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۸۴۰.
  15. منهاج الصالحین (خویی)، ج ۱، ص۳۹۵ ـ ۳۹۶.
  16. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۳، ص ۸۴-۸۷؛ علیدوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل بیت ص ۲۴۸؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص۷۲؛ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۲۱۰.
  17. شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، ص ۴۶۳.
  18. فقه الامام جعفر الصادق (ع)، ج۲، ص۲۷۲.
  19. فقه الامام جعفر الصادق (ع)، ج۲، ص۲۷۷.
  20. شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، ص ۴۶۶؛ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳، ص ۳۰۴ - ۳۰۷.