مسجد در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مسجد است. مسجد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مسجد در لغت - مسجد در قرآن - مسجد در فقه اسلامی - مسجد در فقه سیاسی - مسجد در معارف و سیره حسینی - مسجد در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مسجد کانون اجتماع مسلمانان و ظرفیتی چندگانه در پیام رسانی و توسعه اهداف حیات معنوی پیامبر دارد. از مسجد معراج پیامبر آغاز شده و برای مسجد احترام ویژه قائل شده و مسجد الحرام قبله مسلمانان گردیده و با مساجد ضرار برخورد منفی شده است.

1. ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾؛
2. ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛
3. ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ * قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ * وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ * وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾؛
4. ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾؛
5. ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾؛
6. ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ * أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.

نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. سیر شبانه پیامبر از مسجدالحرام به مسجدالاقصی: ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾؛
2. تبعید و بیرون راندن اهل مسجد الحرام - پیامبر و مؤمنان - گناهی بزرگ‌تر از جنگیدن در ماه‌های حرام: ﴿...وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ﴾؛
3. رضایت و خشنودی پیامبر از قبله شدن مسجدالحرام: ﴿...فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾؛
4. مشخص شدن پیروان واقعی پیامبر هدف از تغییر قبله و تعیین مسجدالحرام به صورت قبله مسلمانان: ﴿وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ﴾؛
5. مخالفت اهل کتاب، با قبله شدن مسجدالحرام: ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ﴾؛
6. تأکید خداوند بر درستی رؤیای پیامبر در ورود به مسجدالحرام: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ﴾؛
7. ورود حتمی مسلمانان به مسجدالحرام، در رؤیای پیامبر منوط به مشیت الهی: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ﴾؛
8. ترویج کفر، تفرقه افکنی و تجمع بخشیدن به دشمنان خدا و رسول، مهم‌ترین اهداف منافقان، در ساختن مسجد ضرار: ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾؛
9. نهی شدن پیامبر از سوی خداوند نسبت به حضور یافتن و اقامه نماز در مسجد ضرار: ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا... * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا...﴾.

مسجد

﴿لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾.

اولین مسجد مدینه

نام مسجدی که در آیه مورد اشاره قرار گرفته است محذوف می‌باشد. ولی شکی وجود ندارد که تأکید بر برپا داشتن نماز در آن جز «مسجد قبا» نبوده است. شاهد گویای این سخن، همان است که در آیه صد و هفتم سوره توبه می‌خوانیم: ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا...﴾.

مسجد ضرار در مقابل مسجد قبا بنا گردید تا دو دستگی ایجاد شود و اختلاف تولید شود. آیه صد و هشتم سوره توبه «اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(ص) در این مسجد نماز بگذارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» می‌شناختند. این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه «تقوا» ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه «انفاق و اختلاف» بنا گردید». در کتاب «تاریخ المدینه المنوره» می‌خوانیم: لما جاء النبی(ص) مهاجراً إلی المدینه المنوره نزل فی منزل کلثوم بن الهدم من بنی عمرو بن عوف، و اخذ مره فأسس مسجد قباء و هو اول مسجد بناه النبی و اصحابه بالمدینه المنوره. یعنی «پیامبر(ص) وقتی از هجرت به مدینه منوره آمد در منزل کلثوم بن الهدم از قبیله بنی عمر و بن عوف فرود آمد و مربدی را گرفت و در آنجا مسجد قبا را تأسیس کرد و آن اولین مسجدی است که در مدینه منوره توسط پیامبر و اصحابش بنا شده است» پس «قبا اولین مسجدی است که پس از ظهور اسلام ساخته شد».

مساحت مسجد قبا

مساحت اولیه مسجد را ۷۰* ۶۰ ذراع = ۴۲۰۰ (برابر با ۷۴/۱۰۲۱ متر) و ارتفاع دیوار‌های آن را پنج ذراع نوشته‌اند که آن حضرت خودش با کمک مهاجران و انصار، در نخستین روزهای هجرت به احداث آن پرداختند. این مسجد که ساختن آن تقریباً هفت ماه زمان برد، از نهایت سادگی و پیراستگی برخوردار بود.

موقعیت مسجد قبا

بنا به نوشته فرهنگ معین: «قبا قریه‌ای است در دو میلی شهر مدینه که چاه معروف قبا در آن قرار دارد و آن مسکن بنی عمرو بن عوف انصاری است». مسجد قبا مسجدی در منطقه حاصل‌خیز در نزدیک مدینه به نام «قبا» که مسجد نیز به نام آن منطقه نامیده شده است. به همین دلیل نخلستان‌های زیادی در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته می‌شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مکه به مدینه، نخستین استقبال کنندگان از مهاجرین و نیز شخص رسول خدا(ص) در وقت هجرت بودند. فعلاً بنا به نوشته برخی نویسندگان این مسجد، تا مسجد النبی(ص) حدود ۵/۳ کیلومتر فاصله دارد و حدود ۲۰ هزار نمازگزار را در خود جای می‌دهد.

مسجد

﴿... وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ...﴾. آیه نخستین سوره اسری به سیر شبانه پیامبر عظیم الشأن اسلام از مسجدالحرام به مسجد الاقصی می‌پردازد. در آیات بعدی به ذکر قسمتی از تاریخ بنی اسرائیل وارد شده و از دو فساد بنی اسرائیل پرده بر می‌دارد. قرآن مانند آیات بسیار دیگر، در این جا نیز اختصار اختیار کرده و روشن نفرموده که این آیات به چه وقایعی اشاره دارد. مفسران در این خصوص ساکت ننشسته و گفته‌اند: واقعه اول حمله بخت النصر یعنی پادشاه بابل است که در آن حمله معبد هیکل عبادتگاه عالی یهود ویران شد و الواح تورات سوخت و مردان قتل عام و زنان به اسارت برده شدند. واقعه دوم حدود صد سال قبل از میلاد مسیح اتفاق افتاد. اسپیانوس- قیصر روم - به وزیر خویش - طرطوز - مأموریت داد و در پی آن بنی اسرائیل مجدداً در به در شد. در آیه مورد بحث ورود مهاجمان برای دومین بار به مکان استقرار بنی اسرائیل اشاره شده است، رومیان شهر را به محاصره خود در آوردند و ساکنین آن را از دم تیغ گذراندند.

از گفتار برخی از بزرگان می‌توان چنین بهره گرفت: «مقصود از مسجد در جمله: ﴿وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ﴾ مسجد اقصی - بیت المقدس - است و به گفته آن کسی که گفته مراد به آن تمامی سرزمین فلسطین است و مجازاً آن را مسجد خوانده نباید اعتنا کرد». علامه سپس ادامه می‌دهد: «این کلام دلالت بر دو نکته دارد اول اینکه دشمنان بنی اسرائیل در نوبت اول هم داخل مسجد اقصی شده و آن را به قهر گرفتند و اگر در قرآن کریم آن را نیاورده به منظور اختصار بوده، دوم اینکه داخل شدن در مسجد برای هتک حرمت و تخریب آن بوده، سوم اینکه این مهاجمین و مبعوثین برای مجازات بنی اسرائیل و گرفتن انتقام از ایشان همان‌ها بودند که در بار اول مبعوث بر ایشان شدند».

بیت المقدس

شهر «بیت المقدس» یا «بیت المقدس» در غرب آسیا و شمال خاورمیانه، در فلسطین واقع شده و نخستین قبله مسلمانان است. قداست این شهر بسیار است. آن را پیامبران بنا کرده‌اند، داود(ع) و سلیمان(ع) در این شهر حشمت داشتند. خداوند در همین شهر، زکریا را به یحیی بشارت داد. جبال و طیر را در بیت المقدس برای داود مسخر ساخت. هاجر از کوثا به بیت المقدس هجرت کرد. مریم عذرا در بیت المقدس وفات یافت عیسی بن مریم در همین جا به دنیا آمد و عروج کرد. حضرت محمد مدت‌ها رو به بیت المقدس نماز می‌گزارد و اسرای آن حضرت به این جا و معراج آن حضرت از همین جا بود. بالاخره در اینجا حضرت مسیح نازل شده و در نماز به حضرت مهدی(ع) اقتدا خواهد کرد».

مسجد الاقصی

در بیت المقدس (اورشلیم) و در سرزمین فلسطین واقع است و به اعتبار دوری‌اش از مکه؛ اقصی خوانده شده است. پیامبر اسلام به راهنمایی جبرئیل از همین مسجد سوار بر مرکبی بالدار موسوم به براق شد و به آسمان عروج کرد.

مسجد

﴿...رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا﴾.

معنای لغوی

«مسجد بر وزن مشرق در لغت به معنای سجده‌گاه می‌باشد اما در قرآن و تمدن اسلامی مسجد به مکانی گفته می‌شود که عبادتگاه مؤمنان است، با توجه به آنکه عبادت خداوند ارکان بسیاری دارد و در مسجد علاوه بر سجده اعمال دیگری هم برای عبادت صورت می‌پذیرد که سجده کردن بخش اندکی از آن است که سر به سجده نهادن مطهر و نمود اوج فروتنی و کرنش در برابر خداوند است». «به اصحاب کهف از آن جهت این نام اطلاق شده است که آنها به یک غار وسیع واقع در کوهی پناه بردند». آنان وقتی بعد از سیصد سال از خواب بیدار شدند و از حقیقت ماجرا آگاهی یافتند تحمل حیات بر ایشان سخت شد و از خداوند خواستند که بمیرند. مردم در غار را مسدود کردند و مؤمنان راستین به یاد رستاخیز در کنار غاری که آنان مدفون شدند مسجدی ساختند.

غار اصحاب کهف

صرف نظر از مکان‌هایی که از اعتبار ضعیفی برخوردارند دو مکان مهم به نام غار تا اصحاب کهف معرفی شده‌اند: «غار اول: «افسوس». آن شهر مخروبه‌ای در ترکیه است که در ۷۳ کیلومتری شهر بزرگی ازمیر قرار دارد». غار دوم: رجیب است که احتمال داده‌اند غار اصحاب کهف باشد و در هشت کیلومتری شهر عمان پایتخت اردن هاشمی نزدیک دهی به نام «رجیب» قرار دارد.... اکتشاف این غار «در سال (۱۹۶۳م) مطابق با (۱۳۴۳. ش) اتفاق افتاد. شواهد یاد شده در غار رجیب همگی دلالت بر این می‌کنند که غار اصحاب کهف اینجاست و مسجد آنجا همان مسجدی است که در آیه ۲۱ سوره کهف آمده است.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن