مفاد آیه تبلیغ چیست؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
مفاد آیه تبلیغ چیست؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ امامت
مدخل بالاتراثبات امامت امام علی در قرآن
مدخل اصلیآیه تبلیغ

مفاد آیه تبلیغ چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

پاسخ نخست

محدثی

حجت الاسلام و المسلمین جواد محدثی در کتاب «فرهنگ غدیر» در این‌باره گفته‌ است:

«مفسران شیعه و روایات اهل بیت (ع) و همچنین اندیشمندان اهل سنت معتقدند آیۀ تبلیغ دربارۀ امیرالمؤمنین (ع) نازل شده به نحوی که علامه امینی با نقل این واقعه و نزول آیه و خطبۀ پیامبر در غدیر و حوادث مربوط به آن از ۱۱۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین و ۳۵۶ نفر از روات اهل سنت در طول چهارده قرن، واقعۀ غدیر و نزول آیه را مربوط به امام علی (ع) می‌‌داند[۱].[۲]

پاسخ‌های دیگر

۱. حجت الاسلام و المسلمین قراملکی؛
حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن قدردان قراملکی، در کتاب «امامت» در این‌باره گفته است:

«اختلافی که به سبب این آیه بین شیعه و اهل سنت ایجاد شده مربوط به دلالت آیه است، به نحوی که شیعه معتقد است نزول آیه به خاطر ولایت و جانشینی امیرالمؤمنین (ع) بوده است، ولی اهل سنت منکر این ادعا بوده و معتقدند مأموریتی که در این آیه بر دوش رسول خدا (ص) قرار داده شده مربوط به امامت و ولایت امیرالمؤمنین (ع) نیست، بلکه آیه به این خاطر نازل شد که پیامبر در روز غدیر مردم را به دوستی با امیرالمؤمنین سفارش کند و یا اعلام کند که حضرت در تمام شرایط یار و یاور پیامبر بوده است. اما این فرضیه به سبب ادلۀ عقلی و نقلی قابل پذیریش نیست، از جمله این دلایل می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد[۳]:

  1. آنچه از تاریخ اسلام نسبت به تعالیم و آموزه‌های دینی پیامبر اسلام (ص) ثبت و ضبط شده، نشان دهندۀ این است که هیچ کدام از آن آموزه‌ها و تعالیم پیامبر مهم‌تر و اساسی‌تر از جریان غدیرخم نبوده است، با این حال آیا می‌‌توان قائل بود مأموریت پیامبر در روز غدیر، فقط بیان دوستی با امام علی (ع) یا معرفی ایشان به عنوان ناصر و یاور پیامبر (ص) باشد؟ در حالی که بین این ادعا (دوستی و یاوری) و محتوای آیه که عدم ابلاغ آن به منزلۀ ترک رسالت الهی معرفی شده، تناسب و سنخیتی وجود ندارد[۴].
  2. صریح آیۀ تبلیغ نشان دهندۀ این مطلب است که پیامبر (ص) از ابلاغ آیه تبلیغ خوف و واهمه داشتند به طوری که این واهمه مأموریت حضرت را با تاخیر مواجه کرد، این امر بدان سبب بود که پیام آیه چنان با اهمیت و مسئله‌ساز برای گروهی بود که حضرت خطر و نوعی ناامنی برای دین یا جامعۀ اسلامی را احساس می‌‌کردند. با این تفاصیل نمی‌توان قائل شد که حضرت تنها برای ابلاغ پیام دوستی مامور شده بودند، چراکه روشن است چنین پیامی‌‌ با صرف معرفی حضرت علی (ع) به عنوان یاور یا توصیه به دوستی حضرت تناسب و سنخیت ندارد[۵]»[۶].
۲. حجت الاسلام و المسلمین مقامی؛
حجت الاسلام و المسلمین مهدی مقامی، در کتاب «درسنامه امام‌شناسی» در این‌باره گفته است: «روایات متعددی نسبت به ولایت امیرالمؤمنین (ع) از ائمه (ع) صادر شده که در آنها اشاره شده آیۀ تبلیغ بیانگر ولایت امیرالمؤمنین (ع) در روز غدیر است. مانند روایت امام باقر (ع) است که فرمودند: «خداوند، پیامبرش را به ولایت امام علی (ع) فرمان داد و بر او این آیه را نازل کرد: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ[۷]. خداوند ولایت اولی الامر را واجب کرد. آنان نمی‌دانستند این ولایت چیست. پس خداوند به محمد (ص) فرمان داد، ولایت را برای آنان تفسیر کند، همان‌گونه که احکام نماز و زکات و روزه و حجّ را تفسیر می‌کند. چون این فرمان رسید، حضرت دلتنگ شده و نگران بود که نکند مردم از دینشان برگشته و او را تکذیب کنند، در همین هنگام این آیه به قلب پیامبر نازل شد: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ[۸]. پس حضرت به فرمان خدا، امر ولایت را آشکار ساخت و ولایت علی (ع) در روز غدیر خم را معرفی کرد... و به مردم فرمان داد، تا حاضران غایبان را آگاه کنند»[۹]»[۱۰]
۱. حجت الاسلام و المسلمین نجارزادگان؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر نجارزادگان در کتاب «بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت» در این‌باره گفته‌ است:

«در بررسی درونی مفاد آیه تبلیغ به چند نکته پی می‌بریم؛ از جمله:

  1. آنچه پیامبر خدا مأمور به ابلاغ آن بودند، از شؤون رسالت ایشان به شمار می‌آید؛ زیرا خداوند ایشان را با يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ... خطاب کرده است.
  2. حکمی که پیامبر خدا (ص) مأمور به ابلاغ آن بود، به حدی اهمیت داشت که اگر ابلاغ نمی‌شد، گویی اصل دین و تمام گزاره‌های آن ابلاغ نشده و موجب بی‌نتیجه ماندن مقصود سایر آموزه‌های دین می‌گردید.
  3. مأموریت پیامبر خدا (ص) در این آیه برای پیامی بوده که نوعی دل‌نگرانی و احساس خطر از تبلیغ آن داشته‌اند.
  4. مخالفان این پیام، کافر قلمداد شده و خدا آنان را هدایت نمی‌کند.

در بررسی محتوای آیه تبلیغ با توجه به آیات دیگر قرآن نیز به چند نکته اساسی دیگر بر می‌خوریم که عبارت‌اند از:

عدم ارتباط مفاد آیه با اهل کتاب: آیه مورد بحث با آیه قبل و آیه بعد خود هیچ ارتباطی ندارد. خطاب در آن دو آیه درباره اهل کتاب است. قرآن در آیه قبل از این آیه می‌فرماید: وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ[۱۱].

در آیه بعدی نیز می‌فرماید: قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ...[۱۲].

علت عدم ارتباط موضوع این آیه با اهل کتاب، عبارت ...وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ... می‌باشد؛ این تعبیر نشان می‌دهد حکمی که رسول خدا (ص) مأمور به تبلیغ آن شده، امری مهم بوده است آنچنان که بیم خطر بر جان ایشان یا بر پیشرفت دینشان می‌رود، ولی اوضاع و احوال اهل کتاب در آن زمان که مأمور به ابلاغ این دستور بودند، یعنی در حجة الوداع و آخرین روزهای عمر حضرت، طوری نبوده که از ناحیه آنان خطری متوجه رسول خدا (ص) شود تا خداوند بر اساس آن، بر حفظ و حراست پیامبر از خطر دشمن تضمین دهد؛ زیرا مسئله یهود و نصارا در سال دهم هجرت تمام شده بود و قبایل گوناگون یهودیان مانند بنی قریظه، بنی النضیر، بنی قینقاع، یهودیان خیبر و دیگران یا تسلیم مسلمانان شده و جزیه می‌پرداختند و یا ترک وطن کرده بودند. نزول سوره مائده نیز در اواخر عمر شریف پیامبر پس از سال دهم هجری بوده و در آن زمان همه اهل کتاب از قدرت و عظمت مسلمانان در گوشه‌ای غنوده بودند. افزون بر آن، در این آیه و پس از آن تکلیفی طاقت‌فرسا برای اهل کتاب نبود تا در ابلاغ آن خطری متوجه رسول خدا (ص) شود؛ بنابراین، آیه تبلیغ در بین آیات قبل و بعد خود در یک سیاق نیست و پیامی مستقل القا می‌کند»[۱۳]

پرسش‌های وابسته

پانویس

  1. الغدیر، ج۱ ص ۱۴ تا ۱۵۸، در این زمینه نیز ر. ک: المراجعات، مراجعۀ ۱۲ و تعلیقۀ شمارۀ ۸۹ و ۶۲۷، «آیات الغدیر»، کورانی، ص ۱۷۰، «بحار الأنوار»، ج ۳۷ص ۱۰۸، «احقاق الحق»، ج ۶ ص ۳۴۷ و ج ۱۴ ص ۳۲، «فصلنامۀ طلوع»، شمارۀ ۸-۹ مقالۀ «بررسی دیدگاههای فریقین دربارۀ آیۀ تبلیغ»
  2. ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۳.
  3. ر.ک: قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص۲۱۳ - ۲۲۲.
  4. ر.ک: قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص۲۱۳ - ۲۲۲.
  5. ر.ک: قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص۲۱۳ - ۲۲۲.
  6. ر.ک: قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت، ص۲۱۳ - ۲۲۲.
  7. «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
  8. «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
  9. «أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ- إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ فَرَضَ وَلَایَةَ أُولِی الْأَمْرِ فَلَمْ یَدْرُوا مَا هِیَ فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً ص أَنْ یُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَایَةَ کَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّکَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِکَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ تَخَوَّفَ أَنْ یَرْتَدُّوا عَنْ دِینِهِمْ وَ أَنْ یُکَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ- یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَقَامَ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ (ع)یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِب»؛‏ کافی، ج۱، ص۲۹۰، ح۵.
  10. ر.ک: مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص ۱۱۹.
  11. «و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه را از پروردگارشان به سوی آنها فرو فرستاده شده است، بر پا می‌داشتند از نعمت‌های آسمانی و زمینی برخوردار می‌شدند؛ برخی از ایشان امتی میانه‌رو هستند و بسیاری از آنان آنچه انجام می‌دهند زشت است» سوره مائده، آیه ۶۶.
  12. «بگو: ای اهل کتاب! تا تورات و انجیل و آنچه را از پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است بر پا ندارید بر حق نیستید» سوره مائده، آیه ۶۸.
  13. نجارزادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت ص ۱۲۰.