انسان به عنوان خلیفه خداوند و گل سرسبد آفرینش، در طول تاریخ بر اساس رفتارهای فردی و اجتماعی اش، دگرگونی‌هایی را تجربه کرده و فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته است. این تحولات گاهی روبنایی و گاهی نیز ژرف و بنیادین بوده است که به لحاظ اهمیت آن، مورد توجه آموزه‌های دینی است.
دگرگونی‌های زندگی انسان
روایاتی که این زندگی را در پایان دوران و آستانه ظهور و قیام جهانی مهدیموعود (ع) پیش گویی کرده، که در دو بخش قابل بررسی است:
برخی مردان آستانه ظهور: آزمایش‌های خداوندعزوجل برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌ای از روایات، به ویژه درباره زندگی فردی مردان نقل شده است؛ آن گونه که در برخی روایت‌ها سخن از زندگی فردیزنان به میان آمده است. امام صادق (ع) در این‌باره می‌فرماید: «"… و َرَأَیتَ الرجُلَ اِذَا مَر بِهِ یَوْمٌ وَلَمْ یَکْسِبْ فِیهِ الذنبَ العَظِیمَ مِنْ فُجُورٍ اَوْ بَخْسِ مِکْیالٍ اَوْ مِیزانٍ اَوْ غِشیَانِ حَرامٍ اَوْ شُرْبِ مُسْکِرٍ کَئیباً حَزِیناً… "»[۱]؛ مرد را می‌بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است از قبیل فحشا، کم فروشی، کلاه برداری و یا نوشیدن مست کننده‌ای بسیار غمگین و اندوهگین می‌شود.
برخی زناندر آستانه ظهور: زنان به عنوان نیمی از پیکره جامعه انسانی اگر چه از جهاتی با مردان متفاوتند؛ اما از نظر روح انسانی با آنان هیچ تفاوتی ندارند؛ از این‌رو در عموم خطاب‌های دینی با مردان یکسان شمرده شده‌اند. اما گاهی به جهت برخی تفاوت‌های جسمی، روحی و عاطفی خطاب‌های ویژه‌ای متوجه آنان می‌شود. امیر مؤمنان علی (ع) می‌فرماید: «"یَظْهَرُ فِی آخِرِالزمانِ وَاقتِرَابِ الساعَهِ وَهُوَ شَر الاَزمِنَهِ نِسْوَهٌ کَاشِفاتٌ عَارِیاتٌ مُتَبَرجاتٌ مِنَ الدینِ دَاخِلاتٌ فِی الفِتَنِ مَائِلاتٌ اِلَی الشهَواتِ مُسرِعاتٌ اِلَی اللذاتِ مُستَحِلاتٌ لِلْمُحَرمَاتِ فِی جَهَنمَ خَالِداتٌ"»[۲]؛ در آخِرُالزمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمان‌ها است، زنانی آشکار می‌شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت‌های خود را آشکار می‌سازند، به فتنه‌ها داخل می‌شوند و به سوی خواسته‌های نفسانی و شهوت‌ها می‌گرایند. به لذت‌ها می‌شتابند، حرام‌های الهی را حلال می‌شمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود. از ویژگی‌های یادشده هرچند در همه دوره‌های زندگیانسانها بوده است؛ به نظر می‌رسد در پایان دوران به اوج و نهایت خود می‌رسد؛ از این‌رو مورد تأکید روایات قرار گرفته است.
۲. دگرگونی در زندگی اجتماعی: زندگی در دوران غیبتحجت الهی، با سختی‌های فراوانی همراه است؛ به‌ویژه آنکه تلاش شیطان‌های انسان نما در این دوران به اوج خود می‌رسد و هر چه به روزگار ظهور آن حجت الهی نزدیک‌تر می‌شویم، بر شدت این وضعیت افزوده می‌شود. این دگرگونی‌های در عرصه‌های زیر قابل بررسی است:
عرصه فرهنگی: بی گمان عرصه بررسی‌های فرهنگی بسیار گسترده است؛ اما از آنجا که به طور عموم فرهنگ دینیدر آستانه ظهور، بیش از جنبه‌های دیگر فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است، در اینجا آن تأکید خواهد شد.
الف) رواج نافرمانیخداوند: پیش از ظهور امام زمان (ع) جو حاکم بر جهان، جو ستم، گناه و فساد خواهد بود؛ چنان که در قرآن کریم آمده است. ﴿اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُّعْرِضُونَ﴾[۳]؛ برای مردم [وقت] حسابشان نزدیک شده است و آنان در بی‌خبری روی گردانند. در این آیه، مردمآخرالزمان در آستانه برپایی حکومت جهانی حضرت مهدی (ع) به غفلت و روی گردانی از خداوند متصف شده‌اند. در روایات نیز منظور از "اشراط الساعه" رواج کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد پرشماری از آن بر شمرده شده است[۴]. امام باقر (ع) در روایتی برخی از مخالفت‌های با دستورات الهی را در آستانه ظهور این گونه بیان فرموده است: «"إِذَا تَشَبهَ الرجَالُ بِالنسَاءِ وَ النسَاءُ بِالرجَالِ وَ اکْتَفَی الرجَالُ بِالرجَالِ وَ النسَاءُ بِالنسَاءِ وَ رَکِبَ ذَوَاتُ الْفُرُوجِ السرُوجَ وَ قُبِلَتْ شَهَادَاتُ الزورِ وَ رُدتْ شَهَادَاتُ الْعُدُولِ وَ اسْتَخَف الناسُ بِالدمَاءِ وَ ارْتِکَابِ الزنَاءِ وَ أُکِلَ الربَا وَ اتقِیَ الْأَشْرَارُ مَخَافَهَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ… "»[۵]؛ آنگاه که مردان به زنان تشبه کنند و زنان به مردان و مردان به مردان اکتفا کنند و زنان به زنان، و زنان بر زین‌ها سوار شوند و شهادت‌های دروغ پذیرفته شود و شهادت‌های عدول مردود گردد و مردمخونریزی و ارتکاب زنا و رباخواری را سبک شمارند و از اشرار به خاطر زبانشان پرهیز کنند و…!!
ب) دوری از دین و دینداری: روز به روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هاله‌ای از غبار و غفلت فرو می‌برد، از این‌رو در جوامع انسانیدین رو به کم رنگ شدن می‌رود و خرافه‌ها و انحراف‌های مختلفی، گریبان گیر آن می‌شود، و وقتی حضرت مهدی (ع) قیام می‌کند غبار از چهره دین برمی گیرد؛ بسیاری می‌پندارند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است! امیر مؤمنان (ع) از پیامبر اعظم (ص) نقل کرده که فرمود: «"سَیَأْتِی عَلَی الناسِ زَمَانٌ لَا یَبْقَی مِنَ الْقُرْآنِ إِلا رَسْمُهُ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلا اسْمُهُ یُسَموْنَ بِهِ وَ هُمْ أَبْعَدُ الناسِ مِنْهُ مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَهٌ وَ هِیَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَی"»[۶]؛ بر مردم روزی فرا می‌رسد که از قرآن جز رسم آن باقی نماند و از اسلام جز نام آن؛ بدان نامیده می‌شوند، در حالی که دورترین مردم از آن هستند! مسجدهای آنان آباد، اما از هدایت‌گری خراب است! پیامبر اسلام (ص) درباره دین داری برخی انسان‌های این دوران فرمود: «"یَأتِی عَلَی الناسِ زَمانٌ…دینُهُم دَراهِمُهُمْ وَ هَمهُمْ بُطُونُهُمْ وَقِبلَتُهُمْ نِساؤُهُمْ یَرکَعُونَ لِلرغِیفِ وَیَسْجُدُونَ لِلدرْهَمِ حیارَی سُکاری لا مُسلِمینَ وَ لا نَصاری"»[۷]؛ زمانی بر مردم خواهد آمد… که دِرهم‌های آنان دینشان خواهد بود و همت ایشان شکمشان و قبله آنها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای می‌آورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود؛ نه بر مذهب مسلمانی‌اند و نه بر مسلک نصرانی. امیرمؤمنان علی (ع) این حقیقت را این گونه بیان فرمود: «"أَیهَا الناسُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ زَمَانٌ یُکْفَأُ فِیهِ الْإِسْلَامُ کَمَا یُکْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِیه"»[۸]؛ ای مردم! به زودی زمانی بر شما می‌رسد که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است، ریخته می‌شود. مهم‌ترین عامل در پدید آمدن این وضعیت، تحریف در آموزه‌های متعالی دین در این دوران است که سبب می‌شود مردم از محتوای اصلی آن دور شده، به باورهای واهی رو آورند. البته نقش دشمنان در این زمینه نباید نادیده گرفته شود.
اگر چه در این دوران، انسان‌های فراوانی به کژی می‌گرایند؛ اما این گونه نیست که همه انسان‌ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌های شخصیتی و آگاهی‌های دینی، از نجات یافتگان این مرحله خواهند بود. در این‌باره وقتی پیامبر گرامی (ص) از چهره‌های پیروز این دوران یاد می‌کند، با شگفتی تمام به حضرت علی (ع) می‌فرماید: «"یا عَلی اَعجَبُ الناسِ اِیمانا ًوَ اَعْظَمُهُمْ یَقیناً قَوْمٌ یَکُونُونَ فِی آخِرِالزمانِ لَمْ یَلْحَقُوا النَبِی وَحُجِبَ عَنْهُم الحُجهُ فَآمَنُوا بِسَوادٍ عَلَی بَیَاضٍ…"»[۹]؛ ای علی! بدان شگفت آورترین مردم در ایمان و بزرگ‌ترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخِرالزمان با آنکه پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده‌اند به نوشته که خطی سیاه بر صفحه‌ای سپید است، ایمان می‌آورند. در اینجا مهم‌ترین سبب یقین و نجات توجه و عمل به سخنان پیشوایان معصوم (ع) دانسته شده است. از بعضی روایات، استفاده می‌شود نجات یافتگان این دوران در میان انسان‌ها، ناشناس و غریب هستند که رسول اکرم (ص) از آنان به نیکی یاد می‌کند: «"إِن الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ کَمَا بَدَأَ فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ"»[۱۰]؛ اسلام به غریبی آغاز شد و در آینده نیز بدان حال که شروع شده، باز خواهد گشت؛ پس خوشا به حال غریبان.
عرصه اجتماع: بحث از دگرگونی‌های اجتماعیپیش از ظهور، با عبارت‌های مختلفی در روایات اسلامی بیان شده و در متون دینی پیش گویی‌های قابل توجهی شده است؛ مانند:
الف) فراگیر شدن ستم: در بررسی روایات مربوط با قیام جهانی حضرت مهدی (ع) و اهداف ایشان، کمتر روایتی به چشم می‌آید که به گونه‌ای به فراگیر شدن ستمدر آستانه ظهور اشاره نکرده باشد. رسول اکرم (ص) فرمود: «"لَا تَذْهَبُ الدنْیَا حَتی یَقُومَ بِأَمْرِ أُمتِی رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ یَمْلَأُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا"»[۱۱]؛ دنیا هرگز به پایان نمی‌رسد تا آنکه امر امت مرا مردی از دودمان حسین بر پا دارد. زمین را پر از عدل می‌سازد، آن گونه که از ستم و بیداد پر شده باشد. امیر مؤمنان علی (ع) نیز فرمود: «"لَتُمْلَأَن الْأَرْضُ ظُلْماً وَ جَوْراً حَتی لَا یَقُولَ أَحَدٌ اللهُ إِلا مُسْتَخْفِیاً ثُم یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ صَالِحِینَ یَمْلَئُونَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً"»[۱۲]؛ زمین آکنده از ستم و بیداد می‌شود، به گونه‌ای که کسی خدا نمی‌گوید مگر در پنهانی؛ سپس خداوند گروهی از شایستگان را می‌آورد که زمین را پر از قسط و عدل می‌کنند آن گونه که پر از ظلم و جور شده بود. در همه روایات سخن از پر شدن زمین از ستم و بیداد است، نه ظالم و ستمگر؛ چرا که ممکن است برخی از انسان‌ها با ستم بر انسان‌های فراوانی، اسباب پر شدن جهان را از ستم فراهم کنند.
ب) هرج و مرج و فتنه‌های بزرگ: درهم ریختگی در نظامزندگی و پیدایش فتنه‌های تاریک و گمراه کننده و نیز نابسامانی در نظم اجتماعی، از ویژگی‌های فراگیری ستم در جهان است. از آنجا که این فراگیری در آستانه ظهور به اوج خود می‌رسد، چنین آشفتگیجامعه جهانی را درگیر می‌سازد. از رسول گرامی اسلام (ص) نقل شده است که فرمود: مهدی این امت از نسلحسنین است آن هنگام که دنیا گرفتار هرج و مرج و فتنه‌های فراوان گردید و راه‌ها بسته شد…[۱۳]. همچنین به نقل از جابر بن عبد اللهانصاری از پیامبر اکرم (ص) آمده است: «"… وَ مِنا مَهْدِی هَذِهِ الْأُمهِ إِذَا صَارَتِ الدنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ تَظَاهَرَتِ الْفِتَنُ وَ تَقَطعَتِ السبُلُ وَ أَغَارَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَلَا کَبِیرٌ یَرْحَمُ صَغِیراً وَ لَا صَغِیرٌ یُوَقرُ کَبِیراً فَیَبْعَثُ اللهُ عَز وَ جَل عِنْدَ ذَلِکَ مَهْدِینَا التاسِعَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْن"»[۱۴]؛ مهدی این امت از ما خاندان رسالت است؛ وقتی که دنیا پر از هرج و مرج شد و فتنه‌ها در میان مردم نمایان گشت و امنیت از راه‌ها گرفته شد و برخی از این مردم به بعضی دیگر هجوم آوردند و بزرگان به زیردستان رحم نکردند و افراد کم سن و سال به بزرگان و کهن سالان احترام نگذاشتند، در چنین ایامی، خداوندمهدی ما را که نهمین فرزندحسین (ع) است، بر می‌انگیزاند.
ج) اختلاف شدید مردم: از برخی روایات استفاده می‌شود اختلاف بین انسانهادر آستانه ظهور شدت فراوانی می‌یابد که ناشی از ستم‌ها و هرج و مرج در جهان است. امام صادق (ع) فرمود: «"لَا یَکُونُ ذَلِکَ الْأَمْرُ حَتی یَتْفُلَ بَعْضُکُمْ فِی وُجُوهِ بَعْضٍ وَ حَتی یَلْعَنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ حَتی یُسَمیَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً کَذابِینَ"»[۱۵]؛ آن امر واقع نخواهد شد تا اینکه برخی از شما در روی بعضی دیگر آب دهان اندازند و تا اینکه بخشی از شما دیگری را لعن کنند و تا اینکه گروهی از شما گروه دیگر را دروغ گو بنامند!!
د) یأس و ناامیدیمردم: بر اساس روایاتمعصومان (ع) از اتفاق‌های رایج در زندگیانسانهادر آستانه ظهور، احساس ناامیدی از بسامان شدن امور زندگی است. این حالت روحی که عموم انسان‌ها را در بر می‌گیرد، برخاسته از فاصله‌ای است که انسان‌ها از خداوند و آموزه‌های دینی می‌گیرند و زندگی آنان همراه با گناه است. داوود بن کثیر رقی گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: «"جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ طَالَ هَذَا الْأَمْرُ عَلَیْنَا حَتی ضَاقَتْ قُلُوبُنَا وَ مِتْنَا کَمَداً"»؛ فدایت گردم! این امر فرج و گشایش] بر ما به درازا کشید، تا بدآنجا که سینه‌های ما تنگ شد و از اندوه جانمان به لب رسید. آن حضرت فرمود: «"إِن هَذَا الْأَمْرَ آیَسُ مَا یَکُونُ وَ أَشَد غَما"»[۱۶]؛ این امر آن گاه صورت گیرد که از آن در کمال نومیدی و شدیدترین اندوه‌ها باشند. ابوحمزه ثمالی گوید از امام باقر (ع) شنیدم فرمود: «"وَ خُرُوجُهُ إِذَا خَرَجَ عِنْدَ الْإِیَاسِ وَ الْقُنُوط"»[۱۷]؛ و خروج او آن گاه که خروج کند، هنگام یأس و ناامیدی است. امام صادق (ع) نیز فرمود: «"إِن هَذَا الْأَمْرَ لَا یَأْتِیکُمْ إِلا بَعْدَ إِیَاسٍ وَ لَا وَ اللهِ حَتی تُمَیزُوا وَ لَا وَ اللهِ حَتی تُمَحصُوا وَ لَا وَ اللهِ حَتی یَشْقَی مَنْ یَشْقَی وَ یَسْعَدَ مَنْ یَسْعَدُ"»[۱۸]؛ این امر (ظهورامام دوازدهم) به شما نمی‌رسد، جز پس از ناامیدی و نه به خدا [به شما نمی‌رسد[تا]خوب از بد] جدا شوید و نه به خدا تا بررسی شوید و نه به خدا تا شقاوت به شقی رسد و سعادت به سعید.
ه) احساس بی‌پناهی در مردم: از بارزترین پیامد ناامیدی، احساس بی‌پناهی است؛ پیشوایان معصوم (ع) در وصف آستانه ظهور، بر این نکته تأکید کرده‌اند که یکی از ویژگی‌های این دوره، احساس بی‌پناهی و بی‌کسی در مردم است. آنان می‌اندیشند همه درها بر رویشان بسته شده و جایگاهی که حق خود را باز ستانند، دور از دسترس است. صنعانی یکی از بزرگان اهل سنتنقل می‌کند: «"ذَکَرَ رَسولُ الله بلاءَ یُصیب هذه الاُمه حَتی لایجِد الرجلُ مَلْجَأُ یَلْجَأُ اِلیه مِنَ الظلمِ فَیَبْعَثُ اللهُ رَجُلا مِنْ عِتْرَتی مِنْ اَهلِ بَیتِی…"»[۱۹]؛ رسول گرامی اسلام (ص) بلایی را یاد کرد که بر این امت سرازیر خواهد شد تا آنکه در آن مرد پناهگاهی نمی‌یابد تا از ستمی که به او می‌شود، بدان پناه برد. پس خداوند مردی از اهل بیت من را برانگیزد….
و) مرگ و میر فراوان در آستانه ظهور: در بعضی از روایات به طور روشن از مرگ و میرهای گسترده در آستانه ظهور سخن به میان آمده است. صرف نظر از بررسی سند آنها، حجم قابل توجهی از روایات اختصاص به این موضوع یافته و علت‌های مختلفی برای آنها بیان شده است. سلیمان بن خالد گوید از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: «"قُدامَ الْقَائِمِ مَوْتَانِ مَوْتٌ أَحْمَرُ وَ مَوْتٌ أَبْیَضُ… الْمَوْتُ الْأَبْیَضُ الطاعُونُ"»[۲۰]؛ پیش‌تر از قائم دو مرگ خواهد بود یکی مرگ سرخ و دیگری مرگ سفید… مرگ سفیدطاعون است. بعید نیست که مراد حضرت در این روایت از طاعون، ویژگی همه گیر بودن آن، است. امروزه ثابت شده به رغم همه پیشرفت‌های بشر در دانش، گاهی یک بیماری همه گیر، جامعه جهانی را به طور جدی تهدید می‌کند! انواع آنفولانزها نمونه‌ای از اسباب این بیماری‌های فراگیر است که امروزه بسیاری از برنامه‌های جهانی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد!
ز) کشتار فراگیر در آستانه ظهور: در جامعه‌ای که بر مدار ستم به دیگران و دوری از آموزه‌های الهیاستوار باشد، فتنه‌ها، آشوب‌ها و اختلافات در آن به اوج خود می‌رسد و مردم در ناامیدی از سامان یافتن زندگی می‌باشند، جنگ‌های خونینی به راه می‌افتد و انسان‌های بی‌شماری را به کام مرگ سوق می‌دهد که این حقیقت در روایات فراوانی از پیشوایان معصوم (ع) انعکاس یافته است. درآستانه ظهور، جنگ‌های خونین فراوانی رخ خواهد داد که بسیاری از مردم، کشته خواهند شد. از این کشتار، به مرگ سرخ یاد شده است. حضرت علی (ع) در این‌باره فرمود: «"بَیْنَ یَدَی القائِمِ مَوْتٌ اَحْمَرٌ وَمَوْتٌ اَبْیَضٌ وَجَرادٌ فی حینِهِ وَجَرادٌ فِی غَیرِ حینِهِ اَحْمَرٌ کَاَلْوانِ الدمِ فَاَما المُوتُ الاَحْمرُ فَالسیفُ وَاَما المَوتُ الاَبیَضُ فَالطاعُونُ"»[۲۱]؛ در آستانه قیام قائم، مرگ سرخ، مرگ سفید و ملخ‌هایی به هنگام و ملخ‌هایی نابه هنگام سرخ، همچون خون خواهد بود؛ اما مرگ سرخ [کشته شدن با] شمشیر است و مرگ سفید به وسیله طاعون است. اگر چه در برخی روایات مربوط به این جنگ‌های فراوان و کشتارهای بزرگ، تردیدهایی شده است؛ اما بدون شک عوامل یاد شده، چنین وضعیتی را به طور طبیعی رقم خواهد زد؛ به‌ویژه آنکه دیده می‌شود سازمان‌های حقوق بشر به جای حمایت از صلح جهانی و ستم دیدگان، در جهت منافعمستکبران بیانیه‌هایی صادر می‌کنند!!
عرصه اقتصادی: از لحاظ اقتصادی عموم مردم، با فاصله گرفتن از آموزه‌های دینی و یاد خداوند، در زندگیسختی به سر خواهند برد. همان گونه که خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا﴾[۲۲]؛ و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت. در نگاه نخست به نظر می‌رسد جوامع انسانی رو به رفاه و آسایش می‌روند؛ اما بخش‌های زیادی در لایه‌های آشکار و پنهان جامعه، همچنان با فقر و ناداری دست به گریبان هستند. محمد بن مسلم از امام صادق (ع) روایت کرده که آن حضرت فرمود: همانا پیش از قیام قائم (ع) نشانه‌هایی خواهد بود از جمله: آزمایش [به گرفتاری] از جانب خدای تعالی برای بندگان با ایمان، عرض کردم: آن آزمایش چیست؟ فرمود: همان فرمایش خدای عز و جل است که: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمْوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾[۲۳]؛ "و قطعاً شما را به چیزی از [قبیلِ] ترس و گرسنگی، و کاهشی در اموال و جان‌ها و محصولات می‌آزماییم و مژده ده شکیبایان را". آن حضرت فرمود: حتماً شما را خواهیم آزمود؛ یعنی، مؤمنان را به چیزی از ترس از پادشاهان فلان خاندان در پایان سلطنتشان و گرسنگی با گرانی نرخ هایشان و کاستی در مال‌ها منظور خراب شدن بازرگانی و کم شدن رشد و سود در آن، و جان ها…[۲۴]. ابو بصیر گوید: امام صادق (ع) فرمود: «"لَا بُد أَنْ یَکُونَ قُدامَ الْقَائِمِ سَنَهٌ تَجُوعُ فِیهَا الناسُ وَ یُصِیبُهُمْ خَوْفٌ شَدِیدٌ مِنَ الْقَتْلِ وَ نَقْصٌ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثمَرَاتِ فَإِن ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللهِ لَبَینٌ ثُم تَلَا هَذِهِ الْآیَه"»[۲۵]؛ ناگزیر باید پیش از آمدن قائم (ع)، سالی باشد که مردم در آن سال گرسنه بمانند و آنان را ترسی سخت از کشتار و کاهش در مال‌ها و کم شدن عمرها و محصولات فراگیرد. این در کتاب خداوند بسیار آشکار است؛ سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ...﴾.
عرصه سیاسی: آنچه پیش‌تر گفته شد، می‌تواند در عرصه سیاسی نیز نقش مهمی داشته باشد که در اینجا به بعضی از این امور اشاره می‌شود:
وقوع نزاع‌ها و درگیری‌های بسیار: در برخی از روایات به صورت ویژه این درگیری‌ها را در عرصه سیاسی مورد توجه قرار داده‌اند. از این‌رو یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌ها و احزاب معرفی شده است. خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید: ﴿فَاخْتَلَفَ الأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾[۲۶]؛ گروه‌ها با هم اختلاف کردند، پس وای بر کافران به هنگام حضور در آن روز بزرگ! برخی روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌های گوناگون در جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد. امام باقر (ع) فرمود: از علی (ع) درباره آیه﴿فَاخْتَلَفَ الأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ﴾ پرسیده شد؛ فرمود: «"انْتَظِرُوا الْفَرَجَ مِنْ ثَلَاثٍ"»؛ از سه چیز انتظارگشایش داشته باشید. راوی گوید: پرسیدم:ای امیر مؤمنان! آنها چیست؟ فرمود: «"اخْتِلَافُ أَهْلِ الشامِ بَیْنَهُمْ وَ الرایَاتُ السودُ مِنْ خُرَاسَانَ وَ الْفَزْعَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَان"»[۲۷]؛ اختلاف بین مردمانشام، پرچم‌های سیاه از خراسان و صدای بلند در ماه رمضان. صرف نظر از اعتبار این گونه روایات، روشن است که برخی از آنچه در روایت آمده، مربوط به ظهور حضرت مهدی (ع) است.
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. امام مهدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام مهدی در قرآن - امام مهدی در حدیث - امام مهدی در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط