اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی است. اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی در تراجم و رجال - اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

اسماعیل بن ابی زیاد السکونی در سند شش روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب‌های مجمع البیان، الکافی، تفسیر العیاشی، التوحید صدوق و من لا یحضره الفقیه قرار گرفته است؛ برای نمونه:

«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَهْمِ بْنِ الْحَكَمِ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلَيْكُمْ بِالْعَفْوِ فَإِنَ الْعَفْوَ لَا يَزِيدُ الْعَبْدَ إِلَّا عِزّاً فَتَعَافَوْا يُعِزَّكُمُ اللَّهُ».

شرح حال راوی

اسماعیل بن ابی زیاد الکوفی البزاز الأسدی السکونی الشعیری از محدثان و راویان مشهوری است که در کتاب‌های رجالی شیعه و سنی عنوان شده و روایات فراوانی از او در کتاب‌های حدیثی نقل شده است. وی از اهل کوفه و از قبیله سکون بوده که این قبیله از تیره‌های اهالی سرزمین کِنده، واقع در کوه‌های یمن در دو مایلی حَضرموت است. اسماعیل بن ابی زیاد، مدتی قاضی شهر موصل بوده است.

از اسماعیل بن ابی زیاد در اسناد روایات با عناوینی همچون السکونی، الشعیری، اسماعیل بن مسلم الشعیری، اسماعیل السکونی، اسماعیل بن ابی زیاد الکسونی، اسماعیل بن أبی زیاد الشعیری، اسماعیل بن مسلم، اسماعیل بن مسلم السکونی، اسماعیل بن مسلم الشعیری و اسماعیل بن زیاد الکوفی یاد شده است.

وی دارای چند اثر علمی بوده که نجاشی با تعبیر "له كتاب"، شیخ طوسی با تعبیر "له كتاب كبير" و صاحب النوادر و ابن ندیم با تعبیر تفسیر اسماعیل بن أبی زیاد یاد کرده‌اند.

آقا بزرگ تهرانی نیز با استناد به گفته ابن ندیم در چند موضع به این تفسیر اشاره کرده است.

برقی درباره‌اش نوشته است: "كوفي، واسم أبي زياد مسلم، ويعرف بالشعيري، يروي عن العوام".

نجاشی: "إسماعيل بن أبي زیاد يعرف بالسكوني الشعيري له كتاب قرأته علي أبي العباس أحمد بن علي بن نوح قال: أخبرنا الشريف أبو محمد الحسن بن حمزة قال: حدثنا علي بن إبراهيم بن هاشم، عن أبيه، عن النوفلي، عن إسماعيل بن أبي زیاد السكوني الشعيري بكتابه".

شیخ طوسی: إسماعيل بن أبي زياد السكوني، ويعرف بالشعيري أيضاً، واسم أبي زياد مسلم. له كتاب كبير، وله كتاب النوادر، أخبرنا برواياته ابن أبي جيد، عن محمد بن الحسن بن الوليد، عن محمد بن الحسن الصفار، عن إبراهيم بن هاشم، عن الحسين بن يزيد النوفلي، عن السكوني. وأخبرنا بها الحسين بن عبيد الله، عن الحسن بن حمزة العلوي، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن النوفلي، عن إسماعيل بن مسلم الشعيري، إسماعيل بن مسلم، وهو ابن أبي زياد السكوني الكوفي.

ابن داود: "إسماعيل بن أبي زياد يعرف بالسكوني الشعيري؛ - واسم أبي زياد مسلم - البزاز الأسدي.

در کتاب‌های رجالی اهل سنت، از راوی با این عناوین یاد شده است: "اسماعيل بن زياد؛ اسماعيل ابن أبي زياد السكوني قاضي الموصل؛ اسماعيل بن ابي زياد الشقري؛ اسماعيل بن مسلم السكوني؛ اسماعيل بن مسلم السكوني ابوالحسن بن ابي زياد الشامي" و بعضی هم گفته‌اند که سکونی قاضی موصل، غیر از سکونی شامی است.

ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب در دو موضع از راوی یاد کرده است؛ یکی با عنوان اسماعیل بن زیاد و دیگری با عنوان اسماعیل بن مسلم.

در جای یکم نوشته است: إسماعيل بن زياد ويقال ابن أبي زياد السكوني قاضي الموصل؛ روي عن ابن جريج و شعبة و الثوري... قال ابن عدي: منكر الحديث عامة ما يرويه لا يتابعه أحد عليه إما إسناداً، و إما متناً... و قد فرق الخطيب بين إسماعيل بن زياد و بين إسماعيل بن أبي زياد قاضي الموصل؛ و بين أن قاضي الموصل قيل فيه أيضاً: ابن زياد و الصواب بلفظ الكنية. و قد ذكر الدارقطني أن اسم أبي زياد مسلم و ذكر الخطيب أن الأزدي قال في قاضي الموصل: أنه إسماعيل بن أبي زياد يروي عن نصر بن طريف و ضعفه و ساق الخطيب من طريق مسعود بن جويرية الموصلي عن إسماعيل بن زياد قاضي الموصل حدثنا عن شعبة و روح بن مسافر كذا وقع ابن زياد ثم ترجم لقاضي الموصل بأنه ابن أبي زياد و أنه شامي يسكن خراسان و سيأتي من كلام المزي أنه السكوني... و ذكر الخطيب ممن يقال له إسماعيل بن زياد ثلاثة منهم كوفي يروي عن جعفر الصادق و هذا من الطبقة و الآخر يروي عن جرير بن عبدالحميد و هذا من طبقة دونها و ذكر آخر يقال له الفافاً من الطبقة و ذكر آخر اُبلي بضم الهمزة و الموحدة و تشديد اللام يروي عنه جنيد بن حكيم ولم يذكر في واحد منهم جرحاً و ذكر ممن يقال له إسماعيل ابن أبي زياد بلفظ الكنية ثلاثة اثنين مختلف في أبيهما هل هو زياد أو أبو زياد أحدهما قاضي الموصل و الآخر السكوني".

در موضع دوم نوشته است: "إسماعيل بن مسلم السكوني أبوالحسن بن أبي زياد الشامي؛ سكن خراسان... وهو من الضعفاء المتروكين. قال الدارقطني متروك يضع الحديث. قلت: قد تقدم شيء من خبره في إسماعيل بن زياد و ذكر ابن عدي أن رواية غنجار في ترجمة إسماعيل بن زياد قاضي الموصل فكأنهما عنده واحد... لكن لا يمتنع أن يروي كل منهما عن ابن جريج فأنهما في طبقة واحدة".

وی در لسان المیزان می‌نویسد: إسماعيل بن أبي زياد الشقري سكن خراسان، قال يحيي: كذاب و قال أبو حاتم: مجهول... و قال الأزدي في الشقري: كذاب خبيث، و قرأت بخط ابن أبي طي إسماعيل بن أبي زياد السكوني يعرف بالشقري أحد رجال الشيعة و ثقات الرواة، ذكره الطوسي و له كتاب النوادر ثم ذكر إسماعيل بن أبي زياد السلمي قال الطوسي: كوفي ثقة من رجال الشيعة روى عنه عبدالله بن المغيرة".

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات اسماعیل بن ابی زیاد گزارشی نرسیده؛ لکن شیخ طوسی و برقی وی را از اصحاب امام صادق(ع) شمرده‌اند و تقریباً تمام روایاتش بی‌واسطه از آن حضرت است.

از سوی دیگر، حسین بن یزید نوفلی که از اصحاب امام رضا(ع) بوده، روایات بسیاری از اسماعیل بن ابی زیاد نقل کرده و این می‌تواند دال بر زنده بودن اسماعیل بن ابی زیاد بعد از سال ۱۴۸ هجری قمری (سال شهادت امام صادق(ع)) یعنی دوران امامت امام کاظم(ع) باشد.

آیت‌الله بروجردی از اسماعیل بن ابی زیاد السکونی در طبقه پنجم یاد می‌کند.

استادان و شاگردان راوی

همه روایات اسماعیل بن ابی زیاد در تفسیر کنز الدقائق از امام صادق(ع) است و افرادی مانند فضالة بن ایوب، الحسین بن یزید النوفلی و الجهم بن الحکم المدائنی از او روایت کرده‌اند و در دیگر کتاب‌های روایی، بعضی از اساتید او جابر بن یزید الجعفی، محمد بن مسلم الثقفی، ضرار بن عمرو الشمشاطی و ابن جریح یاد شده‌اند.

افرادی مانند العباس بن معروف، عبدالله بن المغیره، سلیمان بن جعفر الجعفری، هارون بن الجهم، امیة بن عمرو، محمد بن سعید بن غزوان، و... نیز از وی روایت کردند که از شاگردانش شمرده می‌گردند.

ذهبی از رجالیان بزرگ اهل سنت نیز برخی از استادان و شاگردان وی را نام برده و نوشته است: "روى عن: ثور بن يزيد، وابن جريج، وغالب القطان. وعنه: نائل بن نجيح، وإسماعيل بن علي الشعيري، وعيسى غنجار، وآخرون".

مذهب راوی

درباره مذهب راوی دو دیدگاه هست: مشهور رجالیان و فقهاء، از جمله علامه حلی، ابن داود، نوه شهید ثانی (محمد بن حسن )،

علامه تستری معتقد به عامی بودن اسماعیل بن ابی زیاد هستند؛ ولی دسته دیگری مانند محدث نوری و علامه مامقانی امامی بودن وی را ترجیح دادند و هر کدام دلایلی را برای اثبات مدعایشان اقامه کردند.

ادله عامی بودن سکونی

کسانی که سنی بودن سکونی را معتقد شدند به امور ذیل استدلال کردند:

1. سخن شیخ طوسی در عدة الأصول که به عامی بودن راوی تصریح کرده است.
2. ادعای اجماع ابن ادریس بر عامی بودن سکونی.
3. تصریح علامه و ابن داود به عامی بودن سکونی.
4. ملاحظه اسلوب روایات سکونی که در آنها از امام صادق(ع) با تعبیر جعفر یاد کرده است.
5. اسناد روایت به پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) توسط امام صادق(ع) در روایت سکونی. به سخن دیگر، روایاتی که سکونی از امام صادق(ع) نقل کرده، منتهی به پیامبر(ص) یا حضرت علی(ع) می‌شود.
6. عنوان شدن نام سکونی در کتاب‌های رجالی اهل سنت، بدون نسبت رفض و تشیع به وی.

محقق شوشتری: ويشهد لعاميته - مضافاً إلي تصريح عدة الشيخ بعاميته - تعبيره عن الصادق(ع) بجعفر كما هو دأبهم، وكون رواياته عنه(ع) غير منشأة عنه، بل مسندة عن آبائه(ع) عن علي(ع) أو النبي(ص) كما هو ديدنهم(ع) مع مخالفيهم. وعنوان العامة له بدون نسبة رفض إليه و إن كانوا ضعفوه.

ادله امامی بودن سکونی

کسانی نیز که به امامی بودن سکونی معتقد شدند، به اموری استدلال کردند:

1. تضعیف شدید سکونی توسط رجالیان سنی با تصریح به روایتش از جعفر بن محمد (امام صادق(ع)).
2. اشاره نکردن نجاشی به فساد مذهب سکونی، با اینکه موضوع کتابش یاد کرد راویان امامی است.
3. عدم تصریح به عامی بودن سکونی در الرجال برقی، با اینکه در مواردی دیگر به عامی بودن راویان اشاره کرده است.
4. اشاره نکردن شیخ طوسی در دو کتاب رجالی خود (الفهرست و رجال الطوسی) به انحراف اعتقادی سکونی.
5. اشاره نکردن ابن شهر آشوب به عامی بودن سکونی، با اینکه موضوع کتابش مصنفان شیعه است.
6. تقیه نکردن امام صادق(ع) از سکونی. از مفاد بعضی روایات سکونی استفاده می‌شود که امام صادق(ع) از وی تقیه نمی‌کرده و حقایق را بازگو میکرده است، چنان که خواهد آمد.
7. تطابق روایات سکونی با فقه امامیه.

بر این اساس، محقق مامقانی نظر نهایی خود را درباره مذهب سکونی این گونه یاد آوری می‌کند: "لكن للشك في عاميته مجال، نظراً إلى عدم رميه بذلك في كتب الرجال المعدة لتفصيل الأحوال وذكر الأقوال سيما كتاب (جش) النقيد المحيط، وفهرست الشيخ وأما اختلاف الأسلوب فلعله لحسن اتقائه لكونه من قضاة العامة".

محدث نوری نیز با استناد به این امور، امامی بودن سکونی را تقویت کرده است: منها: مخالفة جملة من رواياته لمذهب المخالفين. و منها: أن الشيخ ذكره في الفهرست، وذكر كتابه والطريق إليه، وذكره أيضاً في رجاله في أصحاب الصادق(ع)؛ وذكره النجاشي في رجاله وذكر كتابه؛ وكذا ابن شهر آشوب في معالمه، ولم يشر أحد منهم إلي عاميته، مع ما علم من ديدنهم إلي الإشارة إلى مذهب من كان غير إمامي سيما النجاشي، و إنما هو شيء أخذ من الشيخ من غير كتابيه، و كل من تأخر عنه و صرح به فمستنده كلامه، فتعداد جماعة نسبوه إلى العامية لا يغني من شيء إلا أن يوجد ذلك في كلام من تقدم على الشيخ أو عاصره، و لم أقف على من نقله. و منها: عدم وثاقته عند المخالفين، فقال ابن حجر في التقريب: إسماعيل ابن زياد، أو أبي زياد الكوفي، قاضي الموصل، متروك، كذبوه من الثامنة؛ و عن ابن عدي: أنه منكر الحديث، ولا وجه له إلا إماميته.

تحقیق

سکونی از جمله راویان مشکوک العقیده است که دلیلی قطعی بر امامی یا عامی بودنش وجود ندارد و چنان که اشاره شد، قرائن و شواهد هم در هر دو طرف به چشم می‌خورد و قابل استناد است، چنان که معتقدان به هر طرف به آن استدلال کرده‌اند؛ علت آن را باید در فضای سیاسی حاکم بر آن دوران کاوید؛ دوره‌ای که اظهار عقیده برای بعضی همراه با مخاطرات بود و واداشته بودند که بر اساس تقیه عمل کنند؛ خصوصاً برای کسانی که دارای موقعیت اجتماعی بودند؛ یا در یکی از مناصب حکومتی حضور داشتند؛ مانند سکونی که در منصب قضا حضور داشته و با حکومت وقت همکاری می‌کرده است.

البته قرائن و شواهد تشیع وی، قوی‌تر از قرائن عامی بودن اوست که در ادامه به بررسی آنها میپردازیم:

در میان ادله عامی بودن سکونی سه دلیل از مهم‌ترین آنها به شمار می‌آید:

۱. عبارت شیخ طوسی در کتاب عدة الاصول. به نظر، علت عامی شمردن سکونی از سوی شیخ طوسی، بدان جهت بوده که وی در منصب قضا حضور داشته و همین سبب شده شیخ طوسی گمان کند کسی که در منصب قضا با حاکمان وقت همکاری می‌کند، سنی باشد و مؤید این استظهار این است که:

اولاً: شیخ طوسی در کتاب عدة الاصول علاوه بر سکونی، نوح بن دراج را نیز از راویان عامی به شمار آورده که قاضی کوفه بوده و در کتاب رجال الطوسی خود نوشته است: نوح بن دراج النخعی مولاهم الکوفی القاضی درحالی که نجاشی به امامی بودن نوح بن دراج تصریح کرده و در ترجمه او نوشته است: "كان قاضياً بالكوفة" و در ترجمه برادرش جمیل بن دراج می‌نویسد: "واخوه نوح بن دراج القاضي كان أيضاً من أصحابنا وكان يخفي أمره".

نجاشی نیز حفص بن غیاث را از راویان عامی شمرده، چون از قضات آن زمان بوده است و در شرح حال وی نوشته است: "و ولي القضاء ببغداد الشرقية لهارون ثم ولاه قضاء الكوفة".

ثانیاً: شیخ طوسی در دو کتاب رجالی خود (الفهرست و رجال الطوسی) که هر دو را بعد از کتاب عدة الأصول تألیف کرده، هیچ اشاره‌ای به عامی بودن سکونی نکرده است، با اینکه مقتضای هر دو کتاب، خصوصاً الفهرست، یادآوری انحرافات اعتقادی راویان بوده است.

افزون بر این، قبل از شیخ طوسی کسی به عامی بودن سکونی اشاره نکرده است؛ مثلاً در رجال الکشی که شیخ طوسی به تهذیب آن پرداخته، هیچ به عامی بودن سکونی اشاره‌ای نشده است و منشأ عامی شمردن سکونی در رجال علامه و ابن داود هم به جهت تبعیت از شیخ طوسی بوده است.

۲. دلیل دیگر عامی بودن بودن سکونی، اسلوب روایات وی است که از امام صادق(ع) با تعبیر «عن جعفر» یاد کرده است. در جواب این استدلال گفته می‌شود که تتبع در اسناد روایات سکونی خلاف آن را ثابت می‌کند؛ زیرا حدود ۴۴۵ مورد نام سکونی در اسناد روایات الکافی تکرار شده است که حدود ۴۰۰ موردش با تعبیر عن أبي عبدالله(ع)" است، بنابراین در مواردی که از آن حضرت با تعبیر «عن جعفر» یاد کرده، به جهت تقیه بوده است.

۳. اسناد روایت به امام علی(ع) و پیامبر(ص) از سوی امام صادق(ع) در روایات سکونی. تتبع در اسناد روایات سکونی از امام صادق(ع) نشان می‌دهد که در تمام موارد، مگر بسیار اندک و نادر، امام صادق(ع) سخنانش را به پیامبر(ص) یا حضرت علی(ع) منتسب می‌کند و این دلیل، شاید قوی‌ترین دلیل بر عامی بودن سکونی باشد، زیر دأب و روش اهل بیت(ع) در نقل مطالب برای راویان سنی، چنین بوده که برای حجیت و اعتباربخشی سخنان خودشان آن را به حضرت علی(ع) یا پیامبر(ص) منتسب می‌ساختند.

البته ممکن است در روایات سکونی این جهت مورد توجه نبوده است؛ زیرا سکونی معتقد به امامت آن حضرت بوده و برای سخنان ایشان حجیت استقلالی باور داشته، بلکه یا به جهت شدت تقیه بوده که سکونی به آن مبتلا بوده؛ یا برای تقویت و تأیید مضامین روایات امام صادق(ع) و ترویج آن در میان اهل عامه بوده است که این احتمال دوم، قوی‌تر است.

به سخن دیگر، سکونی با استفاده از موقعیت خود به دنبال ترویج و گسترش سخنان امام صادق(ع) در میان سنی‌ها بوده است و انتساب آنها به حضرت علی(ع) و پیامبر(ص) از سوی امام صادق(ع)، بهترین شیوه برای رسیدن به این هدف است.

مؤید این استظهار، این است که امام صادق(ع)از سکونی تقیه نمی‌کرده و حقایق را بازگو می‌کرده است..

محتوای روایات سکونی

محتوای بعضی روایات سکونی نشان می‌دهد که وی امامی بوده است؛ نمونه‌ها:

روایت یکم: کلینی چنین نقل کرده است:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: سُئِلَ كَيْفَ أَصْنَعُ إِذَا خَرَجْتُ مَعَ الْجَنَازَةِ أَمْشِي أَمَامَهَا أَوْ خَلْفَهَا أَوْ عَنْ يَمِينِهَا أَوْ عَنْ شِمَالِهَا فَقَالَ إِنْ كَانَ مُخَالِفاً فَلَا تَمْشِ أَمَامَهُ فَإِنَّ مَلَائِكَةَ الْعَذَابِ يَسْتَقْبِلُونَهُ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ».

مراد از مخالف «إِنْ كَانَ مُخَالِفاً» در روایت، اهل سنت هستند؛ اگر سکونی عامی بود، امام(ع) با این صراحت با او سخن نمی‌گفت.

روایت دوم: کلینی چنین نقل کرده است:

«عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ السَّكُونِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ أَنَا مَغْمُومٌ مَكْرُوبٌ فَقَالَ لِي يَا سَكُونِيُّ مِمَّا غَمُّكَ قُلْتُ وُلِدَتْ لِي ابْنَةٌ فَقَالَ يَا سَكُونِيُّ عَلَى الْأَرْضِ ثِقْلُهَا وَ عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا تَعِيشُ فِي غَيْرِ أَجَلِكَ وَ تَأْكُلُ مِنْ غَيْرِ رِزْقِكَ فَسَرَّى وَ اللَّهِ عَنِّي فَقَالَ لِي مَا سَمَّيْتَهَا قُلْتُ فَاطِمَةَ قَالَ آهِ آهِ ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى جَبْهَتِهِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى وَالِدِهِ إِذَا كَانَ ذَكَراً أَنْ يَسْتَفْرِهَ أُمَّهُ وَ يَسْتَحْسِنَ اسْمَهُ وَ يُعَلِّمَهُ كِتَابَ اللَّهِ وَ يُطَهِّرَهُ وَ يُعَلِّمَهُ السِّبَاحَةَ وَ إِذَا كَانَتْ أُنْثَى أَنْ يَسْتَفْرِهَ أُمَّهَا وَ يَسْتَحْسِنَ اسْمَهَا وَ يُعَلِّمَهَا سُورَةَ النُّورِ وَ لَا يُعَلِّمَهَا سُورَةَ يُوسُفَ وَ لَا يُنْزِلَهَا الْغُرَفَ وَ يُعَجِّلَ سَرَاحَهَا إِلَى بَيْتِ زَوْجِهَا أَمَّا إِذَا سَمَّيْتَهَا فَاطِمَةَ فَلَا تَسُبَّهَا وَ لَا تَلْعَنْهَا وَ لَا تَضْرِبْهَا».

در این روایت، امام(ع) بعد از شنیدن نام مبارک حضرت فاطمه(س) آه می‌کشد و بر پیشانی دست می‌گذارد و به سکونی توصیه می‌کند که به احترام نام مبارک فاطمه، دخترش را مورد ضرب و شتم و لعن و ناسزا قرار ندهد و از این طریق می‌خواهد یادآور ظلم‌ها و بی‌حرمتی‌هایی بشود که غاصبان حقوق اهل بیت(ع) در حق آن حضرت مرتکب شدند؛ اگر سکونی سنی بود، امام(ع) با شنیدن نام حضرت فاطمه(س) این‌گونه واکنش نشان نمی‌داد که خلاف تقیه است.

روایت سوم: «... عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي مُسْلِمٍ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ(ع): أَنَّ رَجُلًا قَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ قَوْماً مِنْ عُلَمَاءِ الْعَامَّةِ يَرْوُونَ أَنَّ النَّبِيَّ(ص) قَالَ إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ اللَّحَّامِينَ وَ يَمْقُتُ أَهْلَ بَيْتِ الَّذِي يُؤْكَلُ فِيهِ كُلَّ يَوْمٍ اللَّحْمُ فَقَالَ غَلِطُوا غَلَطاً بَيِّناً إِنَّمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ أَهْلَ بَيْتٍ يَأْكُلُونَ فِي بُيُوتِهِمْ لُحُومَ النَّاسِ أَيْ يَغْتَابُونَهُمْ مَا لَهُمْ لَا يَرْحَمُهُمُ اللَّهُ عَمَدُوا إِلَى الْحَلَالِ فَحَرَّمُوهُ بِكَثْرَةِ رِوَايَاتِهِمْ».

تعبیر «غَلِطُوا غَلَطاً بَيِّناً» درباره علمای عامه از طرف امام صادق(ع) با عامی بودن سکونی سازگاری ندارد.

روایت چهارم: «عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ عَنْ بُرْدِ بْنِ أَبِي بَشَّارٍ عَنْ مَكْحُولٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ عَطِيَّةَ. قَالَ: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) ثَلَاثَةً فَقَالَ: أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَائِكَةِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَنِ انْتَقَصَنِي مِنْ حَقِّي شَيْئاً، وَ عَلَى مَنْ آذَى عِتْرَتِي وَ أَهْلَ بَيْتِي، وَ عَلَى مَنِ اسْتَخَفَّ بِوَلَايَتِي، وَ وَلَايَةُ عَلِيٍّ مِنْ وَلَايَتِي».

روایت پنجم: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَيْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِيهِمَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: أَسْلَمَ أَبُو طَالِبٍ بِحِسَابِ الْجُمَّلِ وَ عَقَدَ بِيَدِهِ ثَلَاثاً وَ سِتِّينَ».

شارحان الکافی و بزرگان دیگری که به این روایت پرداختند، وجوه مختلفی را برای کلام امام صادق(ع) ذکر کردند و علامه مجلسی نوشته است: "وهو من معضلات الأخبار وقد تحير في حله العلماء الأخبار.

سکونی از امام صادق(ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود کسی که در وضوء (از حدود آن) تعدی و زیاده‌روی کند، مثل کسی است که وضوء را ناقص بگیرد.

جایگاه حدیثی راوی

در کتاب‌های رجالی متقدم شیعه، مانند رجال البرقی، الرجال ابن الغضائری، رجال الکشی، رجال النجاشی، رجال الطوسی و الفهرست شیخ طوسی به جرح یا تعدیل اسماعیل بن ابی زیاد سکونی تصریح نشده است؛ ولی شیخ صدوق بعد از نقل روایتی از سکونی نوشته است: "ولا أفتى بما ينفرد السكوني بروايته و علامه حلی نام وی را در قسم دوم کتاب رجال خودش که به راویان ضعیف اختصاص دارد، عنوان کرده و نوشته است: "كان عامياً.

ابن داود دو بار از اسماعیل بن أبی زیاد یاد کرده است؛ یک بار در جزء اول کتابش که به ممدوحان و مهملان اختصاص دارد، یاد کرده و نوشته است: "له كتاب؛ مهمل" و بار دیگر در جزء دوم کتابش که به مذمومان و ضعفا اختصاص دارد، نوشته است: "كان عامياً که از آن استفاده می‌شود علت تضعیف سکونی و قرار گرفتنش در قسم دوم کتاب، عامی بودن اوست.

بزرگان دیگری مانند محقق، ابوعلی حائری، محقق داماد، مامقانی، تستری و آیت‌الله خویی وثاقت سکونی را تأیید کردند؛ ولی نویسنده الحاوی وی را در قسم ضعفاء عنوان کرده و صاحب تکملة الرجال نوشته است که مشهور اصحاب ما وی را تضعیف کردند؛ مانند فاضل آبی، شیخ بهایی، فاضل مقداد و شیخ علی کرکی.

یادآوری: دلیل تضعیف سکونی عامی بودن وی و توثیق سکونی به جهت اعتماد فقها به روایاتش و عمل به آن است که شیخ طوسی در عدة الأصول اشاره کرده است؛ لکن بعد از تقویت امامی بودن سکونی - چنان که مختار ماست- تردیدی در وثاقتش نیست و امور ذیل آن را تأیید می‌کنند:

1. روایت اجلاء شیعه، به ویژه اصحاب اجماع، از اسماعیل بن ابی زیاد از جمله عبدالله ابن المغیرة، فضالة بن ایوب، عبدالله بن بکیر و جمیل بن دراج.
2. اعتماد فقهای امامیه به روایات سکونی که کاشف از وثاقت وی است.
3. سخن ابن ادریس که سکونی صاحب کتابی بوده است که از اصول شمرده می‌شود و شیخ طوسی نقل آن را به گروهی از جمله فرزندش ابو علی اجازه داده است.
4. قرار گرفتن نام سکونی در اسناد روایات تفسیر علی بن ابراهیم قمی و کامل الزیارات جعفر بن محمد بن قولویه.

جایگاه راوی در اهل سنت

رجالیان اهل سنت، به تضعیف اسماعیل بن ابی زیاد پرداخته‌اند.

ذهبی: "إسماعيل بن زياد السكوني قاضي الموصل عن ابن جريج وغيره كذاب"؛ "إسماعيل بن زياد... قال ابن معين: كذاب متروك يضع. وقال ابن حبان: إسماعيل بن زياد دجال، لا يحل ذكره في الكتب إلا على سبيل القدح فيه".

ابن حجر: "قال الخطيب... سألت الدار قطنى عن إسماعيل بن أبي زياد فقال: هو السكوني متروك يضع الحديث"؛ "إسماعيل بن أبي زياد الشقري سكن خراسان، قال يحيى: كذاب و قال أبو حاتم: مجهول... و قال الأزدي في الشقري: كذاب خبيث، و قرأت بخط ابن أبي طی إسماعيل بن أبي زياد السكوني يعرف بالشقري أحد رجال الشيعة و ثقات الرواة، ذكره الطوسي و له كتاب النوادر".

برخی از اشتباهات اهل سنت:

1. ذهبی در میزان الاعتدال و ذیل ترجمه اسماعیل بن زیاد السکونی آورده است: "و قال ابن حبان: إسماعيل بن زياد شيخ دجال لا يحل ذكره في الكتب إلا على سبيل القدح فيه"، در حالی که مقصود ابن حبان از اسماعیل بن ابی زیاد، سکونی نیست، بلکه یکی از شیوخ بخاری است، چنان که ابن حجر نیز به آن اشاره کرده و نوشته است: "إسماعيل هذا بلخي من شيوخ البخاري خارج... مات سنة ۲۴۷... و هذا دون طبقة قاضي الموصل".
2. ابن حجر نوشته است: "إسماعيل بن أبي زياد الشقري سكن خراسان،... و قرأت بخط ابن أبي طي إسماعيل بن أبي زياد السكوني يعرف بالشقري أحد رجال الشيعة و ثقات الرواة، ذكره الطوسي و له كتاب النوادر ثم ذكر إسماعيل بن أبي زياد السلمي قال الطوسي كوفي ثقة من رجال الشيعة روى عنه عبدالله بن المغيرة.

این در حالی است که «سکونی»، معروف به «الشعیری» است؛ نه «الشقری» و ثانیاً آنکه ساکن خراسان بوده است، اسماعیل بن زیاد بلخی بوده است، چنان که گذشت.

اسماعیل بن زیاد

اسماعیل بن زیاد،در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از الاستبصار فیما اختلف من الاخبار یاد شده است:

«عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ عَلِيّاً(ع) قَالَ: لَيْسَ بَيْنَ خَمْسِ نِسَاءٍ وَ بَيْنَ أَزْوَاجِهِنَّ مُلَاعَنَةٌ الْيَهُودِيَّةُ تَكُونُ تَحْتَ الْمُسْلِمِ فَيَقْذِفُهَا وَ النَّصْرَانِيَّةُ وَ الْأَمَةُ تَكُونُ تَحْتَ الْحُرِّ فَيَقْذِفُهَا وَ الْحُرَّةُ تَكُونُ تَحْتَ الْعَبْدِ فَيَقْذِفُهَا وَ الْمَجْلُودُ فِي الْفِرْيَةِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ ﴿وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا﴾».

شرح حال راوی

عنوان یادشده، مصحّف اسماعیل بن ابی زیاد است؛ زیرا در منبع اصلی یعنی الاستبصار و در تهذیب الاحکام به همین صورت ثبت شده است.

مراد از اسماعیل بن ابی زیاد، سکونی است، از این رو در الوافی و وسائل الشیعة روایت را با تعبیر "عن السكوني" نقل کرده است.

اسماعیل بن زیاد کوفی

اسماعیل بن زیاد الکوفی، تنها در یک سند تفسیر کنز الدقائق ذکر شده است: «وفي تفسير علي بن إبراهيم: عن سماعة، عن إسماعيل بن زياد الكوفي عن جعفر بن محمد، عن أبيه(ع)، [عن علي(ع)] قَالَ: لَيْسَ فِي الْقُرْآنَ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ إِلَّا وَ فِي التَّوْرَاةِ يَا أَيُّهَا الْمَسَاكِينُ».

شرح حال راوی

روایت مذکور در تفسیر القمی ذکر نشده، بلکه در تفسیر العیاشی نقل شده است و عنوان اسماعیل بن زیاد نیز مصحّف اسماعیل بن ابی زیاد است، چنان که در منبع اصلی یعنی تفسیر العیاشی، و در البرهان فی تفسیر القرآن ثبت شده است.

اسماعیل بن مسلم

اسماعیل بن مسلم، در سند چهار روایت تفسیر کنز الدقائق ذکر شده است؛ برای نمونه:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ قَالَ حَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ يَزِيدَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) وَ أَنَا عِنْدَهُ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ﴾ وَ قَوْلُهُ: ﴿أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ﴾ فَقَالَ نَعَمْ لَيْسَ لِلَّهِ فِي عِبَادِهِ أَمْرٌ إِلَّا الْعَدْلُ وَ الْإِحْسَانُ. فَالدُّعَاءُ مِنَ اللَّهِ عَامٌّ وَ الْهُدَى خَاصٌّ- مِثْلُ قَوْلِهِ: ﴿وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ وَ لَمْ يَقُلْ وَ يَهْدِي جَمِيعَ مَنْ دَعَا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ».

شرح حال راوی

مراد از عنوان یاد شده به قرینه راوی و اسناد مشابه اسماعیل بن ابی زیاد السکونی است و اسم «ابو زیاد» هم «مسلم» است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴