سفاهت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سفاهت است. سفاهت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سفاهت در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سَفاهت و سَفاه و سَفَه هر سه مصدر از ریشه «س - ف - ه» هستند که در اصل به معنای سبکی و حرکت‌اند و در معنای جهل و ضدّ حلم به کار می‌روند. به گفته برخی، معنای اصلی سَفَه، سبکی در بدن است و در معنای سبکی در نفس به سبب نقصان عقل کاربرد دارد. برخی نیز سَفَه را در اصل به معنای اختلال دانسته‌اند که بیشترین کاربرد آن در معنای اختلال عقل و حلم است و معانی دیگر، مانند سبکی، سخافت، پستی، نقص، جهل، اضطراب و... را از آثار و لوازم این معنا در موارد گوناگون به شمار آورده‌اند. برخی سَفَه را در اصطلاح به سبکیِ حاصل از شادی یا خشم تعریف کرده‌اند که انسان را به کارهای خلاف عقل و شرع می‌کشاند. سفاهت و بلاهت، طرف تفریط حکمت است. گرچه بعضی اخلاق‌پژوهان، سفاهت را طرف افراط حکمت و عبارت از به‌کارگیری قوه فکری در امور غیر واجب یا زیادتر از مقدار واجب دانسته‌اند،

این اصطلاح با کاربردهای قرآنی سفاهت موافق نیست، چنان‌که دیگر اخلاق‌پژوهان طرف افراط حکمت را جُرْبُزه نامیده‌اند. در اصطلاح فقه و حقوق اسلامی، سفیه کسی است که تصرفاتش در اموال و حقوقش عقلایی نباشد و اموالش را در راه‌های درست صرف نکند و خوب را از بد باز نشناسد و اعمالش در امور مالی نادرست باشند، گرچه تصرّفات غیر مالی وی مانند طلاق، خُلع، ظهار و اقرارها، صحیح‌اند. فقها چنین کسی را از تصرف در اموالش منع می‌کنند. در فقه، سفاهت در برابر «رشد» به کار رفته و مراد از آن، رشد در امور مالی و تشخیص سود و زیان در اموال و دوری از اسراف و تبذیر است. در روایاتی نیز به این معنا اشاره شده است. در روایات و منابع تفسیری، سفاهت گاه در برابر حکمت و گاه در برابر حلم به کار رفته است. در توضیح آن گفته شده: سفاهت گاهی مقابل حلم و طرف افراط قوه غضبیه و ناشی از طغیان آن قوه و گاهی مقابل حکمت و عبارت از جهل و سخافت رأی و نقصان عقل است. برخی دیگر احتمال داده‌اند که سفاهت در اصل همان سبک‌مغزی و جهالت و خفّت عقل باشد و چون کسی که نمی‌تواند قوه غضبیه خود را حفظ کند جاهل و سبک‌مغز است، از خلاف حلم به سفاهت تعبیر شده است. در آیات قرآن نیز، سفاهت در معنای حماقت و کم‌خردی به کار رفته است.

سفاهت در قرآن

سفاهت و مشتقات آن ۱۱ بار در قرآن به کار رفته‌اند وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ، وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ، سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ، يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ، وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا، قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُوا أَوْلَادَهُمْ سَفَهًا بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُوا مَا رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِرَاءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ و در آیاتی نیز مشتقات واژه‌هایی دیگر مانند جهل در اصل به معنای نادانی و غیّ در اصل به معنای گمراهی و حرمان و نادانی ناشی از اعتقاد فاسد،

در برخی منابع تفسیری به سفاهت و کم‌خردی تفسیر شده‌اند. خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ، وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ. در قرآن کریم، سفاهت هم در امور آخرتی وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ، سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ، وَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا، هم در امور دنیایی وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا به کار رفته و ضمن نکوهش سفاهت، حقیقت سفاهت در امور معنوی و پیامدهای ناگوار آن تشریح و برخی از احکام فقهی آن بیان شده‌اند.

فطری بودن تقبیح سفاهت

فطرت همه انسان‌ها، خرد را ستایش می‌کند و سفاهت را ناپسند دانسته، از آن بیزار است و هریک از اهل دنیا و اهل آخرت خودش را خردمند و دیگری را سفیه می‌داند، از این رو طبق گزارش آیاتی از قرآن کریم، کافران و منافقان در نکوهش مؤمنان، آنان را سفیه خوانده‌اند؛ از جمله پس از آنکه هود (ع) قوم عاد را به عبادت خدا و توحید و تقوا فرا خواند وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ، اشراف کافر قومش به وی گفتند ما تو را در سفاهت می‌بینیم: قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ؛ زیرا از نظر آنان، رها کردن دین آن قوم و پدرانشان و گرویدن به توحید، سفاهت بود. هود (ع) با پاسخی مؤدبانه به آنان گفت ای قوم من! در من سفاهتی نیست، بلکه فرستاده‌ای از سوی پروردگار جهانیانم: قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي سَفَاهَةٌ وَلَكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ سفاهت، نشانه‌هایی دارد که در تفکر و شخصیت فرد آشکار می‌شود و هیچ ضعفی در افکار هود (ع) و هیچ تزلزلی در شخصیت وی نبود. همچنین قوم شعیب در پاسخ دعوت وی به توحید و رعایت موازین مالی وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ إِنِّي أَرَاكُمْ بِخَيْرٍ وَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُحِيطٍ، وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ، بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ گفتند ای شعیب! آیا نماز تو به تو فرمان می‌دهد که آنچه را پدران ما می‌پرستیده‌اند رها کنیم، یا در اموال خود به میل خود تصرّف نکنیم؟ تو که حلیم و رشیدی: قَالُوا يَا شُعَيْبُ أَصَلَاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ به گفته بسیاری از مفسران، تعبیر الْحَلِيمُ و الرَّشِيدُ در این آیه از باب کاربرد واژه در ضدّ معنای خود به جهت استهزا و مقصود از آن نسبت دادن شعیب (ع) به نهایت سفاهت و گمراهی است. به گفته‌ای، این دو واژه در زبان قوم مَدْیَن به معنای احمق سفیه هستند. برخی نیز بر این باورند که حلم و رشد در معنای خود به کار رفته‌اند و مقصود قوم شعیب این بود که کسی که در حلم و رشدش شکی نیست، نباید چنین خواسته‌های سفیهانه‌ای داشته باشد.

در صدر اسلام نیز هنگامی که به منافقان گفته می‌شد مانند مردم ایمان بیاورید، آنان پاسخ می‌دادند که آیا ایمان بیاوریم، چنان‌که سفیهان ایمان آوردند: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ منافقان بر اساس بینش نادرست خویش، مؤمنان را از آن‌رو سفیه می‌دانستند که دین اسلام به باور آنان باطل و گمراهی بود، یا از آن رو که بیشتر مؤمنان، فقیر و برخی از آنان بَرده بودند، در حالی که منافقان از اشراف قوم خود بودند. خداوند با ردّ این پندار باطل، منافقان را سفیهان واقعی معرفی می‌کند که خود نیز این را نمی‌دانند: أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ؛ زیرا سفاهت حقیقی آن است که انسان مصالح خویش را نشناسد و به زیان خود عمل کند، چنان‌که منافقان آخرت را رها کردند و دنیا را بر آن ترجیح دادند و از رسیدن به سعادت ابدی محروم شدند و خود را مستوجب جاودانگی در پست‌ترین درجات دوزخ کردند و چون نزد هر دو گروه (مؤمنان و کافران) به نفاق شناخته شده‌اند، هم از منافع کفار محروم‌اند و هم از منافع مسلمانان؛ همچنین سفیه کسی است که از دلیل روی گرداند و متمسک به آن را سفیه بداند و به سبب دشمنی با پیامبر (ص)، در حقیقت با خدا دشمنی کند ..

سفاهت در امور معنوی و پیامدهای آن

بیشترین آیات بیانگر سفاهت، درباره سفاهت در امور معنوی‌اند که با بیان پیامدهای سوء آن، به نوعی حقیقت آن را نیز تبیین کرده‌اند. بدترین پیامد سفاهت، کفر و شرک و دیگر عقاید انحرافی‌اند. قرآن، کسانی را که از آیین توحیدی ابراهیم (ع) روی گردانند سفیه معرفی کرده است:وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ استفهام در آیه، انکاری و مفاد آن نفی است. مقصود از ملت ابراهیم (ع)، دین، شریعت و سنت وی و توحید و تسلیم بودن دل برای خدا دانسته شده است. برخی گفته‌اند: این آیه نکوهش یهود و نصاراست که از اسلام که آیین ابراهیم (ع) بود روی گرداندند. ادامه آیه: وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ حجت و دلیلی است بر مفاد ابتدای آن؛ زیرا کسی که در دنیا برگزیده و در آخرت از جمله شایستگان باشد، شایسته پیروی است و جز سفیه یا آنکه خود را به سفاهت زده، از وی روی نمی‌گرداند.

در روایتی از امام صادق (ع) که ناظر به این آیه دانسته شده، در تفسیر َ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ آمده است که سفیه پیشوای پرهیزگار نمی‌شود. این مفاد در روایات اهل‌سنت نیز به گونه دیگری آمده است:... اگر خدا برای قومی اراده شرّ کند، سفیهانِ آنان را بر ایشان مسلط می‌سازد. زمانی که ۷۰ نفر از قوم بنی‌اسرائیل در میقات با صاعقه کشته شدند، موسی (ع) برای زنده شد دوباره آنان به درگاه خدا دعا کرد و در ضمن آن گفت پروردگارا! آیا به سبب عمل سفیهانِ ما هلاکمان می‌کنی: أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا گروهی مقصود از این عمل سفیهانه را درخواست دیدن خدا و برخی پرستش گوساله دانسته‌اند که آیات وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ، ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ مؤیّد قول نخست‌اند. خدا دعای موسی (ع) را اجابت و آنان را زنده کرد.

سفاهت برخی از جنیان موجب شد که مطالب نادرستی درباره خدا بگویند: وَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا منظور از سفیه در این آیه را ابلیس یا کافران و مشرکان جن دانسته‌اند و شَطَطًا در لغت به معنای تجاوز از حدّ است و بسیاری از مفسران، مقصود از آن را در آیه، شرک و نسبت دادن زن و فرزند به خدا دانسته‌اند. در آیه بعدی جنیان مؤمن از این گفتار سفیهانه عذرخواهی کرده، ساحت کبریایی خدا را از آن منزه دانسته‌اند: وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا. از جمله پیامدهای سفاهت که در آیاتی به آن اشاره شده، ارتکاب گناهان است: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا، وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ، وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ مفسران، جهالت را به معنای سفاهت دانسته‌اند و برپایه روایاتی، ارتکاب هر گناهی از روی جهالت است.

از گناهان هولناک برخاسته از سفاهت، کشتن فرزندان است. کشتن دختران در جاهلیت کاری سفیهانه و بی‌حجت شرعی و عقلی بود که مرتکبان آن دچار خسران شدند: قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُوا أَوْلَادَهُمْ سَفَهًا بِغَيْرِ عِلْمٍ. در آیه سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ اعتراض کنندگان به تغییر قبله، سفیه قلمداد شده‌اند. مفسران، مقصود از این سفیهان را یهود، مشرکان، منافقان، یا همه کسانی دانسته‌اند که به تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه اعتراض کردند. سفیه خواندن آنان از این‌روست که ایشان حقیقت اسلام و حقانیت دین و شریعت را ادراک نکرده، از آیین ابراهیم (ع) روی گرداندند و به کار خداوند حکیم و فرستاده وی اعتراض کردند.پیروی از شاعران، دیگر پیامد سفاهت است: وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ منظور از شعراء، شاعران کافر و مراد از الْغَاوُونَ سفیهانی دانسته شده که پیرامون آنان را گرفته‌اند.

از دیگر پیامدهای سفاهت این است که شخص حرمت دیگران را نگه نمی‌دارد، از این رو به پیامبر اکرم (ص) فرمان داده شده که از سفیهان روی گرداند و با آنان مجادله و مقابله به مثل نکند تا از آزار و بی‌احترامی آنان در امان باشد: ِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ. در روایات نیز سفاهت به پیروی از انسان‌های پست و همنشینی با گمراهان تفسیر شده و اخلاق پست و بزرگ‌ترین کبر و سبب عجله به شمار آمده است.

احکام فقهی سفاهت

در دو آیه از قرآن کریم با صراحت به برخی از احکام سفاهت پرداخته شده است: در آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ، پس از آنکه به مؤمنان فرمان داده شده هرگاه به یکدیگر بدهی مدت‌داری (دَین) پیدا کردند آن را بنویسند و آن کسی که حق بر ذمّه اوست آن را املا کند، این حکم بیان شده که چنانچه مدیون، سفیه باشد، باید ولیّ او با عدالت آن را املا کند: فَإِن كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا ... فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ. بیشتر مفسران، مقصود از سفیه در این آیه را کسی دانسته‌اند که رشد عقلانی کافی برای تصرف صحیح در اموال خویش ندارد و آنها را با اسراف نابود می‌کند و از همین‌رو از سوی شارع از تصرف در اموال خویش منع شده است. در آیه وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا نیز از دادن اموال به سفیهان نهی و به مؤمنان فرمان داده شده که از آن اموال به ایشان روزی دهند و بر آنان لباس بپوشانند و با آنها سخن شایسته بگویند. گرچه درباره مراد از سفیهان در این آیه، مفسران، اقوال گوناگونی مانند زنان، زنان و کودکان، فرزندان و یتیمان دارند و در روایات نیز برای آن مصادیقی مانند شرابخوار و شخص غیر قابل اعتماد ذکر شده است، به نظر می‌رسد معنای آیه عام است و شامل همه کسانی می‌شود که به رشد کافی برای تصرّف در اموال خود نرسیده، آنها را اسراف و در موارد ناشایست صرف می‌کنند؛ کوچک باشند یا بزرگ، و زن باشند یا مرد. در تفسیر اموال نیز که اموال خود سفیهان یا اعمّ از آن مقصود است، دو قول وجود دارد که برخی ادامه آیه را مؤید درستی قول نخست دانسته‌اند، بنابراین بر اولیا واجب است متولی امر سفیهان شوند و اموال آنان را در اختیارشان قرار ندهند تا موجب اتلاف آن شوند، بلکه با سرمایه‌گذاری اموال آنان موجب رشد و فزونی آن شده و از سود آن نیازهای سفیهان را برطرف کنند: وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ همچنین باید با سفیهان به عنوان یک انسان برخورد نیکو داشته باشند. برخی نیز قول دوم را درست دانسته و گفته‌اند: در این آیه از سپردن سرمایه‌های عمومی و خصوصی که قوام زندگی و اجتماع انسان‌ها به آنهاست، به کسی که در امور مالی رشد کافی ندارد، نهی شده است. فقیهان در ابواب گوناگونی از فقه‌مانند معاملات، طلاق، اِقرار، ضمان و حَجْر از سفاهت و احکام سفیه بحث کرده‌اند؛ ولی عمده‌ترین مباحث سفاهت، مربوط به باب حَجْر است که فقها با استناد به دو آیه یادشده، سفیه را از مصادیق محجور (ممنوع از تصرف در اموال) دانسته و ولایت بر او را ثابت کرده‌اند. در اینکه حجر وی به مجرد سفاهت ثابت می‌شود یا به حکم حاکم نیاز دارد، اختلاف است برخی با استناد به آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ آن را به مجرد سفاهت و بدون نیاز به حکم حاکم ثابت کرده‌اند، چنان‌که زوال حجر را نیز بر اساس آیه وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ يَكْبَرُوا وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا به مجرد بلوغ و رشد دانسته‌اند؛ اما برخی آن را به حکم حاکم منوط کرده‌اند..

منابع

1. مهدیان‌فر، رضا، مقاله «سفاهت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵