تفسیر عصر پس از تابعین: تفاوت میان نسخه‌ها
(←مقدمه) |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = دانش تفسیر قرآن | |||
| عنوان مدخل = [[تفسیر عصر پس از تابعین]] | |||
| مداخل مرتبط = [[تفسیر عصر پس از تابعین در علوم قرآن]] - [[تفسیر عصر پس از تابعین در تاریخ اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
با نگاهی به کتاب‌های [[علوم قرآنی]]، مانند [[البرهان زرکشی]] و [[الاتقان سیوطی]] و [[کتاب‌های تفسیری]] و [[روایی]] و رجالی [[شیعه]] و [[سنّی]]، پی می‌بریم که در [[عصر حضور]] [[امامان معصوم]] {{عم}} [[مفسران]] زیادی بوده‌اند که با توجه به ویژگی‌های آنان، می‌توان آنان را در چهار دسته قرار داد: | |||
# [[تفسیر مأثور از معصوم]]؛ | |||
# [[تفسیر صحابه]]؛ | |||
# [[تفسیر تابعین]]؛ | |||
# [[تفسیر عصر پس از تابعین]].<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۵۵.</ref> | |||
== تلاش‌های تفسیری پس از عصر تابعین == | |||
مفسرانی که [[تفسیر عصر حضور امامان معصوم|عصر حضور امامان معصوم]] {{عم}} را [[درک]] کرده‌اند، ولی [[روایت]] شنیدن آنان از [[صحابه]] و یا حتی [[دیدار]] آنان با یکی از صحابه [[ثابت]] نباشد، با عنوان «[[مفسران]] بعد از [[تابعین]]» معرفی می‌شوند؛ زیرا هرچند برخی از آنان در عصر تابعین از [[دنیا]] رفته‌اند و حتی [[تاریخ]] وفاتشان جلوتر از تاریخ [[وفات]] برخی از تابعین است، ولی به لحاظ اینکه [[مصاحبت]] و دیدار آنان با صحابۀ [[رسول خدا]] {{صل}} ثابت نمی‌باشد، از مفسران [[تابعی]] به شمار نمی‌آیند. این دسته از مفسران نیز بسیارند؛ از جمله<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۲۶-۲۵۸.</ref>: | |||
{{فهرست ستونی|۴}} | |||
# [[ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]] | |||
# [[محمد بن علی بن ابی شعبه حلبی]] | |||
# [[مقاتل بن سلیمان]] | |||
# [[ابن جریج]] | |||
# [[اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی]] | |||
#[[ | # [[وهیب بن حفص جریری]] | ||
#[[ محمد بن | # [[هشام بن سالم جوالیقی کوفی]] | ||
#[[ | # [[شعبة بن حجاج بن ورد ازدی بصری]] | ||
#[[ | # [[ابن وضاح]] | ||
#[[ | # [[محمد بن خالد بن عبدالرحمن برقی]] | ||
#[[ | # [[وکیع بن جراح رؤاسی کوفی]] | ||
#[[ | # [[وهب بن منبه]] | ||
#[[ | # [[قیس بن مسلم جدلی]] | ||
#[[ | # [[علی بن ابی طلحه سالم بن مخارق والبی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن مسلم زهری]] | ||
#[[ | # [[عطاء بن دینار هذلی مصری]] | ||
#[[ | # [[محمد بن سیف ازدی حدانی بصری]] | ||
#[[ | # [[عیسی بن میمون جرشی مکی]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن ابی نجیح یسار مکی ثقفی]] | ||
#[[ | # [[واصل بن عطاء بصری]] | ||
#[[ | # [[نهشل بن سعید بن وردان وردانی]] | ||
#[[ | # [[عمرو بن عبید بصری]] | ||
#[[ | # [[عیسی بن عمر نحوی ثقفی]] | ||
#[[ | # [[موسی بن سیار اسواری]] | ||
#[[ | # [[ابو جعفر بن ایوب]] | ||
#[[ | # [[سعید بن مهران عدوی بصری]] | ||
#[[ | # [[حسین بن واقد قرشی مروزی قاضی]] | ||
#[[ | # [[شبل بن عباد مکی]] | ||
#[[ | # [[منخل بن جمیل اسدی]] | ||
#[[ | # [[حسن بن واقد مروزی]] | ||
#[[سعید بن | # [[محمد بن حسن بن ابی ساره رؤاسی]] | ||
#[[ | # [[سفیان بن سعید بن مسروق ثوری کوفی]] | ||
#[[ | # [[زائدة بن قدامه ثقفی کوفی]] | ||
#[[ | # [[ورقاء بن عمر بن کلیب یشکری کوفی]] | ||
#[[ | # [[ابراهیم بن طهمان هروی]] | ||
#[[ | # [[بکیر بن معروف دامغانی]] | ||
#[[ | # [[یحیی بن مهلب بجلی کوفی]] | ||
#[[ | # [[ابراهیم بن رجاء بن نوح]] | ||
#[[ | # [[سعید بن بشیر ازدی شام]] | ||
#[[ | # [[نافع بن عبدالرحمن مدنی]] | ||
#[[ | # [[عبدالرحمان بن رستم بن بهرام]] | ||
#[[یحیی بن | # [[مالک بن انس مدنی اصبحی]] | ||
#[[ | # [[مسلم بن خالد مکی زنجی]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن مبارک بن واضح حنظلی تمیمی مروزی]] | ||
#[[ | # [[یونس بن حبیب ضبی بصری]] | ||
#[[ | # [[عبدالرحمن بن زید بن اسلم]] | ||
#[[ | # [[هشیم بن بشیر سلمی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن مروان بن عبدالله بن اسماعیل]] | ||
#[[ | # [[مسیب بن شریک تمیمی]] | ||
#[[ | # [[یحیی بن یمان عجلی کوفی]] | ||
#[[ | # [[موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی]] | ||
#[[ | # [[علی بن حمزه کسائی]] | ||
#[[ | # [[اسماعیل بن علیه]] | ||
#[[ | # [[محمد بن فضیل بن غزوان ضبی]] | ||
#[[ | # [[مؤرج بن عمرو سدوسی بصری]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن وهب فهری مصری]] | ||
#[[ | # [[سفیان بن عیینه هلالی]] | ||
#[[ | # [[عبدالرحمان بن زید بن اسلم تنوخی مدنی]] | ||
#[[ | # [[جابر بن حیان صوفی طرطوسی]] | ||
#[[ | # [[ابو زکریا یحیی بن سلام بن ابی ثعلبه بصری]] | ||
#[[ | # [[اصم]] | ||
#[[ | # [[عبدالوهاب بن عطاء عجلی]] | ||
#[[ | # [[عبدالرحمن بن موسی هواری]] | ||
#[[ | # [[احمد بن حسن اسفرائینی]] | ||
#[[ | # [[نضر بن شمیل مازنی]] | ||
#[[ | # [[هارون بن عمر بن عبد العزیز بن محمد مجاشعی]] | ||
#[[ | # [[هشام بن محمد بن سائب کلبی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن ادریس شافعی]] | ||
#[[ | # [[حجاج بن محمد مصیصی]] | ||
#[[ | # [[هیثم بن عدی طائی کوفی]] | ||
#[[محمد بن | # [[روح بن عبادة قیسی بصری]] | ||
#[[ | # [[مسلم بن سفیان بصری]] | ||
#[[ | # [[یزید بن هارون بن زاذان واسطی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن مستنیر بن احمد نحوی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن عمر واقدی]] | ||
#[[ | # [[یحیی بن زیاد دیلمی]] | ||
#[[ | # [[علی بن ابی حمزه بطائنی]] | ||
#[[ | # [[ابو جنادة حصین بن مخارق سلولی]] | ||
#[[محمد بن | # [[محمد بن منصور مرادی]] | ||
#[[ | # [[عیسی بن داوود نجار کوفی]] | ||
#[[ | # [[یونس بن عبدالرحمان]] | ||
#[[ | # [[محمد بن علی بن ابراهیم بن موسی قرشی صیرفی]] | ||
#[[ | # [[بشر بن معتمر]] | ||
#[[ | # [[معمر بن مثنی بصری]] | ||
#[[ | # [[عبدالرزاق بن همام صنعانی]] | ||
#[[موسی | # [[سعید بن مسعده مجاشعی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن یوسف بن واقد]] | ||
#[[ | # [[قبیصة بن عقبه سوائی کوفی]] | ||
#[[ | # [[سعید بن اوس انصاری]] | ||
#[[ | # [[عبدالملک بن قریب اصمعی بصری]] | ||
#[[ | # [[فضل بن دکین قرشی کوفی]] | ||
#[[ | # [[مسلم بن سفیان بصری]] | ||
#[[ | # [[آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی]] | ||
#[[ | # [[موسی بن مسعود نهدی بصری]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن صالح جهنی]] | ||
#[[ | # [[احمد بن صبیح اسدی کوفی]] | ||
#[[ | # [[حسن بن علی بن فضال]] | ||
#[[ | # [[علی بن اسباط]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن صلت قمی]] | ||
#[[ | # [[قاسم بن سلام ترکی بغدادی]] | ||
#[[ | # [[حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی]] | ||
#[[ | # [[حسن بن محبوب سراد]] | ||
#[[ | # [[علی بن مهزیار اهوازی]] | ||
#[[ | # [[ابراهیم بن یحیی بن مبارک یزیدی]] | ||
#[[ | # [[حسین بن داوود مصیصی]] | ||
#[[ | # [[سعید بن منصور مروزی طالقانی بلخی]] | ||
#[[ | # [[عبدالغنی بن سعید ثقفی]] | ||
#[[ | # [[موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی]] | ||
#[[ | # [[یحیی بن آدم قرشی مخزومی کوفی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن سلام جمحی]] | ||
#[[ | # [[علی بن عبدالله مدینی بصری]] | ||
#[[ | # [[حسین بن سعید اهوازی]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن محمد بن ابی شیبه صدوق]] | ||
#[[ | # [[سریج بن یونس بن ابراهیم بغدادی]] | ||
#[[ | # [[شجاع بن مخلد فلاس]] | ||
#[[ | # [[محمد بن هذیل علاف]] | ||
#[[ | # [[ابوالفضل جعفر بن حرب همدانی]] | ||
#[[ | # [[عبدالملک بن حبیب بن سلیمان اندلسی]] | ||
#[[ | # [[عثمان بن ابی‌شیبه]] | ||
#[[محمد بن | # [[محمد بن اورمه قمی]] | ||
#[[ | # [[علی بن حسن بن علی بن فضال]] | ||
#[[ | # [[اسحاق بن ابراهیم حنظلی]] | ||
#[[ | # [[احمد بن معذل بن غیلان عبدی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن عون بن داوود سیرافی]] | ||
#[[ | # [[احمد بن حنبل]] | ||
#[[ | # [[یحیی بن جعفر ازدی بخاری بیکندی]] | ||
#[[ | # [[یعقوب بن اسحاق]] | ||
#[[ | # [[محمد بن ابان بن وزیر]] | ||
#[[ | # [[علی بن حجر بن ایاس سعدی مروزی]] | ||
#[[ | # [[ابراهیم بن خالد کلبی بغدادی]] | ||
#[[ | # [[قاسم بن ابراهیم حسنی علوی]] | ||
#[[ | # [[حفص بن عمر بن عبدالعزیز دوری ازدی بغدادی]] | ||
#[[ | # [[بکر بن محمد بن حبیب مازنی]] | ||
#[[ | # [[سهل بن محمد سجستانی]] | ||
#[[ | # [[عبد بن حمید کشی]] | ||
#[[ | # [[ابراهیم بن حسین بن خالد قرطبی]] | ||
#[[محمد بن | # [[عمرو بن علی بن بحر باهلی صیرفی فلاس]] | ||
#[[ | # [[احمد بن محمد بن هاشم جلفری]] | ||
#[[ | # [[یوسف بن موسی بن راشد بن بلال قطان]] | ||
#[[ | # [[یعقوب بن ابراهیم بن کثیر دورقی]] | ||
#[[علی بن | # [[محمد بن یحیی بن ابی‌حزم]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن عبدالرحمان تمیمی دارمی سمرقندی]] | ||
#[[ | # [[محمد بن اسماعیل بخاری]] | ||
#[[ | # [[عبدالله بن سعید بن حصین کندی کوفی اشج]] | ||
#[[ | # [[محمد بن عبدالله بن اسماعیل بغدادی]] | ||
#[[ | # [[احمد بن فرات بن خالد ضبی رازی]] | ||
# [[فضل بن شاذان رازی]] | |||
# [[یوسف بن محمد بن زیاد]] | |||
# [[علی بن محمد بن سیار]] | |||
# [[حسن بن خالد برقی]] | |||
# [[محمد بن عیسی بن عبید]] | |||
# [[هود بن محکم هواری]] | |||
# [[اسماعیل بن یزید بن حریث قطان]] | |||
# [[قاسم بن خلیل دمشقی]] | |||
{{پایان}} | |||
بی‌تردید نمی‌توان مدعی شد مفسران آن عصر به این افراد منحصرند، ولی برخی افرادی را که از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، هرچند [[تاریخ]] [[وفات]] آنان در آن عصر است، ولی دلیل و شاهدی بر مفسر بودن آنان به‌دست نیامد؛ برای مثال، برخی اعمش ([[سلیمان بن مهران اسدی کوفی]] را از [[مفسران شیعه]] به شمار آورده‌اند<ref>ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۹.</ref>. در [[شیعه]] بودن وی تأمّلی نیست؛ زیرا رجال‌شناسان بر شیعه بودن وی تصریح دارند. [[آیت‌الله خویی]] فرموده است: در اینکه شیعه بودن اعمش مورد قبول دو فرقۀ شیعه و [[سنی]] است، اشکالی نیست<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۰.</ref>. | |||
همچنین در [[آگاه]] بودن وی به [[قرائت قرآن]] و [[حدیث]] و کثرت [[روایات]] نقل شده از وی نمی‌توان تردید کرد. [[ذهبی]] از وی با عنوان «الامام [[شیخ الاسلام]]، شیخ المقرئین و المحدثین» یاد کرده<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۲۶.</ref> [[ابن حجر]] نیز او را [[ثقه]]، حافظ و [[عارف]] به قرائت توصیف کرده است<ref>ابن حجر، تقریب التهذیب، ج۱، ص۳۳۱.</ref> و تصریح به [[استقامت]] و فضل وی از [[شهید ثانی]] نقل شده است<ref>ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۱.</ref>. [[عجلی]] گفته است: در [[زمان]] خودش [[محدّث]] [[اهل کوفه]] بوده است<ref>عجلی، معرفة الثقات، ج۱، ص۴۳۱.</ref>. اما بر مفسر بودن وی دلیل و شاهدی در دست نیست؛ زیرا نه کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده‌اند و نه عنوان مفسر در معرفی وی به کار برده‌اند. | |||
در [[کتاب‌های تفسیری]] نیز بیشتر قرائت [[آیات]] از وی نقل شده است و موارد نقل [[تفسیر]] از وی اندک است و [[گمان]] نمی‌کنم به مقداری باشد که بتوان او را از مفسران به شمار آورد. نمونه نقل معنا از وی چنین است: [[شیخ طوسی]] در [[تفسیر]] {{متن قرآن|فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند» سوره مائده، آیه ۵۴.</ref> از اعمش نقل کرده که گفته است: {{متن قرآن|أَذِلَّةٍ}} یعنی ضعیفا<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۵۷.</ref>. در تفسیر {{متن قرآن|...وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ}}<ref>«و (نیز) هر کس را که ایمان آورده است و جز اندکی همراه وی ایمان نیاورده بودند» سوره هود، آیه ۴۰.</ref> از وی نقل کرده که گفته است: «افراد اندکی که به [[حضرت نوح]] {{ع}} [[ایمان]] آوردند هفت نفر بودند»<ref>هود/ ۴۰.</ref>. | |||
همچنین [[ابو الاسود دئلی]]، [[محمد بن فرات جعفی]]، [[عبدالرحمان بن کثیر هاشمی]] و [[زیات]] را از [[مفسران]] آن عصر به شمار آورده‌اند، ولی دلیلی بر [[مفسر]] بودن آنان ارائه نداده‌اند، جز اینکه در [[تفسیر قمی]] برخی [[روایات تفسیری]] از آنان نقل شده<ref>ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۵۳، ۴۱۴-۴۱۸ و ۴۲۱؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۱۴ و ۱۵.</ref>، و معلوم است که با این مقدار، مفسر بودن آنان ثابت نمی‌شود؛ همان‌گونه که در مفسر بودن برخی افراد که از مفسران [[تابعی]] به شمار آمده‌اند نیز تردید وجود دارد؛ برای مثال، [[ابو عبدالرحمان سلمی]]، [[ابو الشعثاء کوفی]]، [[اسود بن یزید نخعی]]، [[محمد بن سیرین انصاری]]، [[قیس بن مسلم جدلی]] را از مفسران تابعی به شمار آورده‌اند، ولی [[شاهد]] و دلیلی برای مفسر بودن آنان ذکر نکرده‌اند<ref>ر. ک: معرفت، التفسیر المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳ و ۴۰۷.</ref>. | |||
بنابراین، هر چند مفسران [[عصر حضور]] به افرادی که در اینجا [[شناسایی]] شد، منحصر نمی‌شوند؛ همۀ افرادی را که دیگران از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند<ref>آقای عقیقی بخشایشی عاصم، اعمش، محمد بن فرات، رواسی، مالک بن عطیه احمسی، کسایی، هشام بن حکم شیبانی، دارم بن قبیصه، فضیل بن زبیر رسانی، فضیل بن یسار بصری، معلی بن محمد بصری، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد اشعری، حسن بن سعید اهوازی، احمد بن محمد سیاری، عبدک، سلمة بن خطاب را نیز از مفسران شیعه در قرن دوم و نیمه اول قرن سوم معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۸۱، ۳۸۳، ۳۹۶، ۴۱۴، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۳۲، ۴۳۳، ۴۳۵، ۴۳۷، ۴۴۱، ۴۴۲، ۴۴۶، ۴۴۸، ۴۵۷، ۴۶۱، ۴۶۵، ۴۷۶، ۴۷۹، ۴۹۴، ۴۹۶، ۴۹۹، ۵۰۶، ۵۰۷ و ۵۰۸)، ولی طبق بیان فوق، این مطلب به بررسی نیاز دارد. برخی از آنها، مفسر بودنشان نامعلوم است و برخی مانند احمد بن حسن اسفراینی مفسر بودنش شاهد دارد، ولی در عصر حضور بودنش معلوم نیست. مؤلف آن را از مفسران آغاز قرن سوم به شمار آورده است و حال آنکه خود به نقل از معجم المؤلفین کحاله او را زنده پیش از ۴۱۳ ه. ق معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۴۵۷).</ref> نیز نمی‌توان بدون بررسی از [[مفسران]] [[عصر حضور]] دانست.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۵۶-۲۵۸.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۱۶۸: | خط ۱۹۰: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:دانش تفسیر قرآن]] | [[رده:دانش تفسیر قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۰۳
این مدخل زیرشاخهٔ بحث دانش تفسیر قرآن است. تفسیر عصر پس از تابعین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفسیر عصر پس از تابعین در علوم قرآن - تفسیر عصر پس از تابعین در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
با نگاهی به کتاب‌های علوم قرآنی، مانند البرهان زرکشی و الاتقان سیوطی و کتاب‌های تفسیری و روایی و رجالی شیعه و سنّی، پی می‌بریم که در عصر حضور امامان معصوم (ع) مفسران زیادی بوده‌اند که با توجه به ویژگی‌های آنان، می‌توان آنان را در چهار دسته قرار داد:
تلاش‌های تفسیری پس از عصر تابعین
مفسرانی که عصر حضور امامان معصوم (ع) را درک کرده‌اند، ولی روایت شنیدن آنان از صحابه و یا حتی دیدار آنان با یکی از صحابه ثابت نباشد، با عنوان «مفسران بعد از تابعین» معرفی می‌شوند؛ زیرا هرچند برخی از آنان در عصر تابعین از دنیا رفته‌اند و حتی تاریخ وفاتشان جلوتر از تاریخ وفات برخی از تابعین است، ولی به لحاظ اینکه مصاحبت و دیدار آنان با صحابۀ رسول خدا (ص) ثابت نمی‌باشد، از مفسران تابعی به شمار نمی‌آیند. این دسته از مفسران نیز بسیارند؛ از جمله[۲]:
- ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی
- محمد بن علی بن ابی شعبه حلبی
- مقاتل بن سلیمان
- ابن جریج
- اسماعیل بن ابی‌زیاد سکونی
- وهیب بن حفص جریری
- هشام بن سالم جوالیقی کوفی
- شعبة بن حجاج بن ورد ازدی بصری
- ابن وضاح
- محمد بن خالد بن عبدالرحمن برقی
- وکیع بن جراح رؤاسی کوفی
- وهب بن منبه
- قیس بن مسلم جدلی
- علی بن ابی طلحه سالم بن مخارق والبی
- محمد بن مسلم زهری
- عطاء بن دینار هذلی مصری
- محمد بن سیف ازدی حدانی بصری
- عیسی بن میمون جرشی مکی
- عبدالله بن ابی نجیح یسار مکی ثقفی
- واصل بن عطاء بصری
- نهشل بن سعید بن وردان وردانی
- عمرو بن عبید بصری
- عیسی بن عمر نحوی ثقفی
- موسی بن سیار اسواری
- ابو جعفر بن ایوب
- سعید بن مهران عدوی بصری
- حسین بن واقد قرشی مروزی قاضی
- شبل بن عباد مکی
- منخل بن جمیل اسدی
- حسن بن واقد مروزی
- محمد بن حسن بن ابی ساره رؤاسی
- سفیان بن سعید بن مسروق ثوری کوفی
- زائدة بن قدامه ثقفی کوفی
- ورقاء بن عمر بن کلیب یشکری کوفی
- ابراهیم بن طهمان هروی
- بکیر بن معروف دامغانی
- یحیی بن مهلب بجلی کوفی
- ابراهیم بن رجاء بن نوح
- سعید بن بشیر ازدی شام
- نافع بن عبدالرحمن مدنی
- عبدالرحمان بن رستم بن بهرام
- مالک بن انس مدنی اصبحی
- مسلم بن خالد مکی زنجی
- عبدالله بن مبارک بن واضح حنظلی تمیمی مروزی
- یونس بن حبیب ضبی بصری
- عبدالرحمن بن زید بن اسلم
- هشیم بن بشیر سلمی
- محمد بن مروان بن عبدالله بن اسماعیل
- مسیب بن شریک تمیمی
- یحیی بن یمان عجلی کوفی
- موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی
- علی بن حمزه کسائی
- اسماعیل بن علیه
- محمد بن فضیل بن غزوان ضبی
- مؤرج بن عمرو سدوسی بصری
- عبدالله بن وهب فهری مصری
- سفیان بن عیینه هلالی
- عبدالرحمان بن زید بن اسلم تنوخی مدنی
- جابر بن حیان صوفی طرطوسی
- ابو زکریا یحیی بن سلام بن ابی ثعلبه بصری
- اصم
- عبدالوهاب بن عطاء عجلی
- عبدالرحمن بن موسی هواری
- احمد بن حسن اسفرائینی
- نضر بن شمیل مازنی
- هارون بن عمر بن عبد العزیز بن محمد مجاشعی
- هشام بن محمد بن سائب کلبی
- محمد بن ادریس شافعی
- حجاج بن محمد مصیصی
- هیثم بن عدی طائی کوفی
- روح بن عبادة قیسی بصری
- مسلم بن سفیان بصری
- یزید بن هارون بن زاذان واسطی
- محمد بن مستنیر بن احمد نحوی
- محمد بن عمر واقدی
- یحیی بن زیاد دیلمی
- علی بن ابی حمزه بطائنی
- ابو جنادة حصین بن مخارق سلولی
- محمد بن منصور مرادی
- عیسی بن داوود نجار کوفی
- یونس بن عبدالرحمان
- محمد بن علی بن ابراهیم بن موسی قرشی صیرفی
- بشر بن معتمر
- معمر بن مثنی بصری
- عبدالرزاق بن همام صنعانی
- سعید بن مسعده مجاشعی
- محمد بن یوسف بن واقد
- قبیصة بن عقبه سوائی کوفی
- سعید بن اوس انصاری
- عبدالملک بن قریب اصمعی بصری
- فضل بن دکین قرشی کوفی
- مسلم بن سفیان بصری
- آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی
- موسی بن مسعود نهدی بصری
- عبدالله بن صالح جهنی
- احمد بن صبیح اسدی کوفی
- حسن بن علی بن فضال
- علی بن اسباط
- عبدالله بن صلت قمی
- قاسم بن سلام ترکی بغدادی
- حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی
- حسن بن محبوب سراد
- علی بن مهزیار اهوازی
- ابراهیم بن یحیی بن مبارک یزیدی
- حسین بن داوود مصیصی
- سعید بن منصور مروزی طالقانی بلخی
- عبدالغنی بن سعید ثقفی
- موسی بن عبدالرحمان ثقفی صنعانی
- یحیی بن آدم قرشی مخزومی کوفی
- محمد بن سلام جمحی
- علی بن عبدالله مدینی بصری
- حسین بن سعید اهوازی
- عبدالله بن محمد بن ابی شیبه صدوق
- سریج بن یونس بن ابراهیم بغدادی
- شجاع بن مخلد فلاس
- محمد بن هذیل علاف
- ابوالفضل جعفر بن حرب همدانی
- عبدالملک بن حبیب بن سلیمان اندلسی
- عثمان بن ابی‌شیبه
- محمد بن اورمه قمی
- علی بن حسن بن علی بن فضال
- اسحاق بن ابراهیم حنظلی
- احمد بن معذل بن غیلان عبدی
- محمد بن عون بن داوود سیرافی
- احمد بن حنبل
- یحیی بن جعفر ازدی بخاری بیکندی
- یعقوب بن اسحاق
- محمد بن ابان بن وزیر
- علی بن حجر بن ایاس سعدی مروزی
- ابراهیم بن خالد کلبی بغدادی
- قاسم بن ابراهیم حسنی علوی
- حفص بن عمر بن عبدالعزیز دوری ازدی بغدادی
- بکر بن محمد بن حبیب مازنی
- سهل بن محمد سجستانی
- عبد بن حمید کشی
- ابراهیم بن حسین بن خالد قرطبی
- عمرو بن علی بن بحر باهلی صیرفی فلاس
- احمد بن محمد بن هاشم جلفری
- یوسف بن موسی بن راشد بن بلال قطان
- یعقوب بن ابراهیم بن کثیر دورقی
- محمد بن یحیی بن ابی‌حزم
- عبدالله بن عبدالرحمان تمیمی دارمی سمرقندی
- محمد بن اسماعیل بخاری
- عبدالله بن سعید بن حصین کندی کوفی اشج
- محمد بن عبدالله بن اسماعیل بغدادی
- احمد بن فرات بن خالد ضبی رازی
- فضل بن شاذان رازی
- یوسف بن محمد بن زیاد
- علی بن محمد بن سیار
- حسن بن خالد برقی
- محمد بن عیسی بن عبید
- هود بن محکم هواری
- اسماعیل بن یزید بن حریث قطان
- قاسم بن خلیل دمشقی
بی‌تردید نمی‌توان مدعی شد مفسران آن عصر به این افراد منحصرند، ولی برخی افرادی را که از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، هرچند تاریخ وفات آنان در آن عصر است، ولی دلیل و شاهدی بر مفسر بودن آنان به‌دست نیامد؛ برای مثال، برخی اعمش (سلیمان بن مهران اسدی کوفی را از مفسران شیعه به شمار آورده‌اند[۳]. در شیعه بودن وی تأمّلی نیست؛ زیرا رجال‌شناسان بر شیعه بودن وی تصریح دارند. آیت‌الله خویی فرموده است: در اینکه شیعه بودن اعمش مورد قبول دو فرقۀ شیعه و سنی است، اشکالی نیست[۴].
همچنین در آگاه بودن وی به قرائت قرآن و حدیث و کثرت روایات نقل شده از وی نمی‌توان تردید کرد. ذهبی از وی با عنوان «الامام شیخ الاسلام، شیخ المقرئین و المحدثین» یاد کرده[۵] ابن حجر نیز او را ثقه، حافظ و عارف به قرائت توصیف کرده است[۶] و تصریح به استقامت و فضل وی از شهید ثانی نقل شده است[۷]. عجلی گفته است: در زمان خودش محدّث اهل کوفه بوده است[۸]. اما بر مفسر بودن وی دلیل و شاهدی در دست نیست؛ زیرا نه کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده‌اند و نه عنوان مفسر در معرفی وی به کار برده‌اند.
در کتاب‌های تفسیری نیز بیشتر قرائت آیات از وی نقل شده است و موارد نقل تفسیر از وی اندک است و گمان نمی‌کنم به مقداری باشد که بتوان او را از مفسران به شمار آورد. نمونه نقل معنا از وی چنین است: شیخ طوسی در تفسیر 
فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ
[۹] از اعمش نقل کرده که گفته است: أَذِلَّةٍ یعنی ضعیفا[۱۰]. در تفسیر ...وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ[۱۱] از وی نقل کرده که گفته است: «افراد اندکی که به حضرت نوح (ع) ایمان آوردند هفت نفر بودند»[۱۲].
همچنین ابو الاسود دئلی، محمد بن فرات جعفی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و زیات را از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، ولی دلیلی بر مفسر بودن آنان ارائه نداده‌اند، جز اینکه در تفسیر قمی برخی روایات تفسیری از آنان نقل شده[۱۳]، و معلوم است که با این مقدار، مفسر بودن آنان ثابت نمی‌شود؛ همان‌گونه که در مفسر بودن برخی افراد که از مفسران تابعی به شمار آمده‌اند نیز تردید وجود دارد؛ برای مثال، ابو عبدالرحمان سلمی، ابو الشعثاء کوفی، اسود بن یزید نخعی، محمد بن سیرین انصاری، قیس بن مسلم جدلی را از مفسران تابعی به شمار آورده‌اند، ولی شاهد و دلیلی برای مفسر بودن آنان ذکر نکرده‌اند[۱۴].
بنابراین، هر چند مفسران عصر حضور به افرادی که در اینجا شناسایی شد، منحصر نمی‌شوند؛ همۀ افرادی را که دیگران از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند[۱۵] نیز نمی‌توان بدون بررسی از مفسران عصر حضور دانست.[۱۶]
منابع
پانویس
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۵۵.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۶-۲۵۸.
- ↑ ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۹.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۰.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۲۶.
- ↑ ابن حجر، تقریب التهذیب، ج۱، ص۳۳۱.
- ↑ ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۱.
- ↑ عجلی، معرفة الثقات، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند» سوره مائده، آیه ۵۴.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۵۷.
- ↑ «و (نیز) هر کس را که ایمان آورده است و جز اندکی همراه وی ایمان نیاورده بودند» سوره هود، آیه ۴۰.
- ↑ هود/ ۴۰.
- ↑ ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۵۳، ۴۱۴-۴۱۸ و ۴۲۱؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۱۴ و ۱۵.
- ↑ ر. ک: معرفت، التفسیر المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳ و ۴۰۷.
- ↑ آقای عقیقی بخشایشی عاصم، اعمش، محمد بن فرات، رواسی، مالک بن عطیه احمسی، کسایی، هشام بن حکم شیبانی، دارم بن قبیصه، فضیل بن زبیر رسانی، فضیل بن یسار بصری، معلی بن محمد بصری، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد اشعری، حسن بن سعید اهوازی، احمد بن محمد سیاری، عبدک، سلمة بن خطاب را نیز از مفسران شیعه در قرن دوم و نیمه اول قرن سوم معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۸۱، ۳۸۳، ۳۹۶، ۴۱۴، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۳۲، ۴۳۳، ۴۳۵، ۴۳۷، ۴۴۱، ۴۴۲، ۴۴۶، ۴۴۸، ۴۵۷، ۴۶۱، ۴۶۵، ۴۷۶، ۴۷۹، ۴۹۴، ۴۹۶، ۴۹۹، ۵۰۶، ۵۰۷ و ۵۰۸)، ولی طبق بیان فوق، این مطلب به بررسی نیاز دارد. برخی از آنها، مفسر بودنشان نامعلوم است و برخی مانند احمد بن حسن اسفراینی مفسر بودنش شاهد دارد، ولی در عصر حضور بودنش معلوم نیست. مؤلف آن را از مفسران آغاز قرن سوم به شمار آورده است و حال آنکه خود به نقل از معجم المؤلفین کحاله او را زنده پیش از ۴۱۳ ه. ق معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۴۵۷).
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۵۶-۲۵۸.