حفیظ (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. حفیظ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حفیظ در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«حفیظ» از ریشه «ح ـ ف ـ ظ» بر مراعات چیزی دلالت می‌کند، از این رو غضب را حفیظه یا احفاظ گویند؛ زیرا غضب حالت دفع ناملایمات و پیشگیری از ضرر داشته و نتیجه آن، مراعات و حفظ غضب کننده یا چیز دیگری است. حفظ، گاهی به نیرویی از نفس گفته می‌شود که با آن مُدرک انسان در ذهن ثبات می‌یابد؛ و زمانی به ضبط چیزی در نفس در مقابل نسیان و نیز به‌کارگیری نیروی ضبط یاد شده اطلاق می‌گردد و به معنای هرگونه دلجویی، تعهّد و رعایت به کار می‌رود. به گفته برخی، معنای حفظ به اختلاف موارد تفاوت می‌یابد، چنان‌که حفظ مال، به نگهداری آن از تلف، حفظ امانت به خیانت نکردن در آن، حفظ نماز به قضا نشدن آن و حفظ قسم و عهد به وفا کردن به آن است؛ ولی به نظر می‌رسد حفظ، همواره جلوگیری از ضایع شدن چیزی است و آن به تناسب هر موردی تفاوت می‌یابد، چنان‌که حفظ قرآن به آموختن و جلوگیری از فراموش شدن آن است؛ یاحفظ مال به احراز آن است تا ضایع نگردد؛ یا حفظ آسمان از شیاطین به منع از ورود آنها به آسمان است.

برخی در تفاوت حفظ و رعایت، نقیض حفظ را نابود کردن و نقیض رعایت را سستی کردن دانسته و بر اساس آن، حفظ را به برداشتن اسباب نابودی شی‌ء و رعایت را به ایجاد اسباب بقای آن تعریف کرده و در بیان تفاوت حفظ و ضبط گفته‌اند: ضبط شی‌ء، شدّت حفظ آن است، به گونه‌ای که چیزی از آن از دست نرود، از این‌رو در مورد خدا به کار نمی‌رود؛ زیرا احتمال از دست دادن چیزی درباره وی منتفی است.

حفیظ از اسمای حسنای خدا و با «محافظ» در معنا نزدیک و مفید مبالغه است؛ برخلاف «حافظ» (یکی دیگر از اسمای الهی) که آن را نمی‌فهماند، زیرا «حافظ» در نسبت حفظ به فاعل در اصل تحقق به کار می‌رود؛ ولی در حفیظ معنای ثبوت و استقرار هست، چنان‌که در «محافظت» چون صیغه مفاعله است، معنای استمرار لحاظ می‌گردد. از آنجا که حفظ گاهی ضد سهو و نسیان و زمانی ضد تضییع و اهمال است، حفیظ و حافظ در صورت نخست به علم برگشته و از صفات ذات و به معنای علم خدا به همه اشیایند، به گونه‌ای که دستخوش زوال، سهو ونسیان نمی‌گردد؛ و در صورت دوم، از اسمای افعال و صفات فعل بوده و به معنای حفظ وجود و نگهداری ذات، صفات و کمالات شی‌ء از نیستی، نیز صیانت بنده از اسباب نابودی وی در امور دین و دنیای اویند.

به نظر برخی، حفیظ کسی است که انسان را به توحید هدایت می‌کند و او را با انواع حفظ و کمک‌های خود، تنها به خدمت خویش می‌گیرد و به دیده بعضی، کسی است که دل‌های خواص را از توجه به غیر خود و ظاهر ایشان را از موافقت با بدکاران نگه می‌دارد و این سرآمد همه نعمت‌ها و کرامت‌هاست و چنانچه بنده به حفظ ظاهر خویش اقدام کند، خدا دل او را محافظت می‌کند و چنین بنده‌ای حجت الهی بر دیگر بندگان است.

براساس روایات، «حفیظ» و «حافظ» دو اسم از ۹۹ اسمی هستند که احصاء و حفظ آنها مایه درآمدن به بهشت است.

واژه حفیظ ۸۰ بار در قرآن کریم به کار رفته است که تنها در سه مورد ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ﴾، ﴿وَمَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِي شَكٍّ وَرَبُّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ﴾، ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ﴾ صفت خداست. «حافظ» نیز به صورت منصوب یک بار پس از «خیر» ﴿قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ و با صیغه جمع، دو بار ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾، ﴿وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظِينَ﴾ صفت خدا به کار رفته است. جز آیات دربردارنده اوصاف یاد شده، آیات دیگری نیز به بحث مربوط می‌شوند؛ مانند آیاتی که اشاره دارند که خدا آفات گوناگون را از انسان دور می‌کند: ﴿قُلْ مَنْ يَكْلَؤُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّحْمَنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ﴾؛ یا ملائکه‌ای را برای حفظ انسان‌ها از آفات برایشان می‌گمارد: ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ﴾؛ یا آیاتی که دلالت می‌کنند که خدا اعمال خلق را حفظ و سخنانشان را ضد آنها شمارش می‌کند: ﴿ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾؛ ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ برخی اسم رقیب را: ﴿َ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾ نیز به معنای حفیظ و مراقبت را به معنای محافظت دانسته و افزوده‌اند: رقوب به معنای مطلقِ حفظ نیست، بلکه حفظ اعمال و حرکات و سکنات شخص برای اصلاح موارد نقص و فساد آن یا ضبط اعمال اوست، بنابراین گویا رقوب به معنای اهتمام به حفظ چیزی در محدوده آگاهی و مشاهده است، از این رو به معنای حراست و کمین کردن به کار می‌رود و در سخنی دیگر، رقیب در پی تفتیش بوده و مراقب آن است که کاری بر وی پنهان نماند؛ ولی واژه حفیظ دربردارنده معنای تفتیش نیست. بر این اساس، خدا از آن جهت رقیب نامیده می‌شود که اعمال بندگان را برای جزا دادن حفظ می‌کند. برخی نیز اسم مقیت را: ﴿وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقِيتًا﴾ را به معنای حفیظ دانسته‌اند.

جلوه‌های حفظ الهی

حفظ همه موجودات

بر اساس آیات، خدا حافظ همه موجودات است: ﴿إِنَّ رَبِّي عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ﴾؛ ﴿ٍّ وَرَبُّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ﴾ و حفظ یاد شده با فراهم آوردن اسباب حفظ موجودات و تدبیر شئون وجودی آنها در جهت صلاحشان صورت گرفته و خدا هر مخلوقی را به سوی برآورده ساختن نیازهای ضروری‌اش با بخشیدن ابزار مورد نیاز به وی هدایت فرموده است: ﴿أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾. بی‌تردید، این‌گونه از حفظ، تمام انسان‌های نیکوکار و بدکار، نیز حیوانات و دیگر موجودات را شامل می‌شود و برپایه آن، خدا همه ممکنات را از بازگشت به نیستی نگه می‌دارد، چنان‌که فرشته‌ای را برای حفظ آدمی موکّل فرموده: ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ﴾، ﴿وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً ﴾ و بی‌آنکه بر وی دشوار باشد آسمان‌ها را از سقوط حفظ کرده: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولَا ﴾ و زمین را با بودن سفره‌های گسترده آب در لایه‌های زیرین آن، از فرو رفتن در آب نگه داشته است، با اینکه طبیعت زمین فرو رفتن در آب را اقتضا دارد.

چنان‌که حفظ عالم برتر و فروتر بر خدا سنگین نیست: ﴿َ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا﴾، وی گیاهان و بدن‌های حیوانات و انسان‌ها را از عناصری که به حسب طبع با یکدیگر ناسازگارند، ترکیب و در آنها حرارت و برودت و رطوبت و یبوست را که با یکدیگر متضادند، جمع کرده و با نگهداری عناصر در کنار یکدیگر آنها را مستعدّ پذیرش مزاج خاصی فرموده است. خدا با بخشیدن ابزار دفاعی لازم، حیوانات را در برابر هجوم دشمنان حفظ کرده، چنان‌که مغز گیاهان را با پوست محکم از داخل شدن هوا در آن، که سبب فساد آن می‌شود، مصون نگه داشته: ﴿فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ﴾ و گاه با خارهایی که از گیاهان می‌روید آنها را از حیوانات نابود کننده محافظت و طراوتشان را با رطوبت حفظ کرده؛ حتی برای هر قطره آبی نگهدارنده‌ای گمارده، چنان‌که در روایت آمده است: هیچ قطره بارانی فرود نمی‌آید، جزاینکه با آن فرشته‌ای است؛ همچنین خدا با فراهم ساختن امکانات دستیابی به غذا برای موجودات زنده، فعل تغذیه آنها را انجام می‌دهد؛ زیرا با توجه به اینکه در موجود زنده قابلیت پذیرش غذا هست و اجتماع قابل و فاعل در شی‌ء واحد محال است، قطعا سلسله فاعل‌های تغذیه به خدا پایان می‌پذیرند: ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ﴾.

افزون بر دلالت آیات قرآن بر حفظ همه موجودات از سوی خدا، برهان عقلی نیز بر این مطلب آورده شده است: موجود ممکن، همان‌گونه که در حدوث خود محتاج به علت است، در بقاء نیز به علت نیاز دارد و علت مبقی، همان علت محدث است که خداست و نسبت او به مخلوقات مانند نسبت پسر به پدر، بناء به بنّا و گرما به آتش نیست که پس از پدر و بنّا و آتش، پسر و بناء و گرما پایدار می‌مانند، چون امور یاد شده علل حقیقی نیستند و بر اساس براهین فلسفی، جسم یا جزئی از آن، نمی‌تواند علت جسم دیگری یا علت جزئی از اجزای آن شود و علت اجسام بایستی موجود غیر مادی باشد و در مورد بنّا و بناء باید چنین گفت: حرکت و سکون دست بنّا علت حرکت و سکون مصالح ساختمان و آن به اجتماع مواد و مصالح ختم و اجتماع، علت ایجاد شکل خاصی می‌گردد و علت ماندگاری آن شکل، اقتضای طبیعت آجر و دیگر موادّ است. درباره آتش و گرما نیز باید گفت که آتش سرما را که مانع گرم شدن چیزی است، از میان می‌برد و علت طبیعت آجر و دیگر طبایع نیز گرما خدای حافظ و قابض است که با قدرت خویش آسمان‌ها و زمین را برپا نگه داشته است ﴿إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولَا وَلَئِنْ زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾. گفتنی است حفظ موجودات جهان به وساطت انسان کامل انجام می‌گیرد؛ زیرا اوست که به وصف خلیفه الهی، عهده‌دار امر حفظ مخلوقات است و نقش وی در عالم بسان نگین انگشتری است که پادشاه با آن، خزائن خود را مُهر و از این راه آنها را حفظ می‌کند..

حفظ قرآن کریم

خدا برای همیشه خود متکفّل حفظ قرآن است و آن را تا قیامت در میان نسل‌های امت اسلامی یکی پس از دیگری از هرگونه تحریف، تبدیل، تغییر، افزودن و کاستن حفظ می‌کند: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. به گفته برخی خدا تورات را فروفرستاد و حفظ آن را به بنی‌اسرائیل را واگذارد: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ ولی آنان به تحریف و تبدیل آن همت گماشتند: ﴿مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدِّينِ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانْظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَقْوَمَ وَلَكِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾.، از این رو حفظ قرآن را پس از نزول خود به عهده گرفت و پیداست وقتی خود خدا متولّی حفظ قرآن باشد، هیچ‌گاه باطلی به آن راه نمی‌یابد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ﴾، ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾

گرچه بر اساس آیات ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾، ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾ قرآن کریم که ذکر خدا و تبیین کننده حقایق معارف، احکام، حدود و فرائض الهی است از هرگونه تغییری مصون است، این‌گونه نیست که ذکر بودن علت محفوظ بودن آن باشد، چون هر یک از تورات و انجیل نیز ذکر بود؛ ولی به تصریح قرآن تحریف به آنها راه یافت، بنابراین الف و لام ﴿الذِّكْرَ﴾ در آیات یاد شده برای عهد ذکری و اشاره به قرآن و حکم مصونیت الهی، ویژه ذکری است که همان قرآن است. گفتنی است خدا از آغاز نزول قرآن برای محافظت آن از تردید و اشتباه، تدابیری در پیش گرفته، چنان‌که پیش از آن، قرآن در لوحی محفوظ از غلط، نسیان، تبدیل و تغییر بوده است: ﴿فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ﴾. و آن «ام الکتاب» است که نزد خداست: ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾.

براساس آیات قرآن، پس از بعثت پیامبر اکرم (ص) هیچ یک از شیاطین و جنّیان به سوی آسمان و شنیدن اخبار فرشتگان راهی نداشته و براساس آیات قرآن، شیاطین از شنیدن اخبار آسمان‌ها منع شده‌اند: ﴿إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ﴾ و اگر یکی از شیاطین یا جنیان بخواهد سخنان فرشتگان را دزدانه به گوش بشنود، با شهاب رانده می‌شود: ﴿وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِيدًا وَشُهُبًا﴾؛ ﴿وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ﴾، ﴿وَحَفِظْنَاهَا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ﴾، ﴿إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُبِينٌ﴾ گفته شده است: در این آیه نمی‌توان ﴿إِلَّا﴾ را بر ظاهر معنای آن یعنی استثنا حمل کرد و نتیجه گرفت که اگر شیطانی استراق سمع کند، می‌تواند وارد آسمان شود، بلکه «الاّ» به معنای «لکن» است؛ زیرا به هیچ‌یک از شیاطین برای ورود به آسمان اجازه داده نمی‌شود و مفاد آیه این است که اگر شیطانی بکوشد خود را به آسمان نزدیک کند، با شهاب رانده می‌شود. امام صادق (ع) فرمود: شیاطین از استراق سمع منع شدند، تا روی زمین چیزی از خبرهای آسمانی که شبیه وحی است نباشد و در آنچه از جانب خدا برای مردم آمده اشتباه رخ ندهد، بنابراین هرگاه شیاطین قصد مشتبه ساختن حق را در سر داشته باشند، فرشتگان آنها را می‌رانند. خدا در آیات ﴿وَالصَّافَّاتِ صَفًّا﴾، ﴿فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا﴾، ﴿فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا﴾ نخست به فرشتگان وحی سوگند یاد کرده و سپس در آیات پسین به حفظ وحی به دست آنان اشاره کرده و بیان داشته است که شیاطین از شنیدن سخن ساکنان عالم بالا که همان فرشتگان گرامی هستند، منع شده‌اند و از هر سو هدف قرار گرفته و به عقب رانده می‌شوند: ﴿وَحِفْظًا مِنْ كُلِّ شَيْطَانٍ مَارِدٍ﴾، ﴿لَا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلَى وَيُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ﴾..

حفظ بندگان ویژه

بالاترین حفظ‌ها نگهداری دل‌ها از کفر و نفاق و محافظت دین انسان از انواع فتنه‌ها و بدعت‌هاست: ﴿يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ﴾ و در سنجش با آن، حفظ انسان‌ها از بلاهای دنیایی ناچیز است؛ زیرا پاداش آزمون‌های دنیایی بهشت و فرجام کفر و نفاق جهنم است، از این‌رو مؤمنان در نیایش خود ثبات قدم خویش بر صراط مستقیم هدایت را از خدا درخواست می‌کنند، چون چه بسا بزرگانی با کمترین شبهه در ایمان خود گرفتار شک و تردید گشته‌اند: ﴿رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا﴾

بر این اساس، خدا اولیا و بندگان ویژه خود را افزون بر نگهداری به حفظ عام خویش، از انواع فتنه، شبهه و شهوت که به ایمانشان خدشه می‌زند و یقینشان را لرزان می‌سازد و از گرفتار شدن در دام شیطان و گناهان حفظ و با یاری خود از ایشان دفاع می‌کند و آنها را از کید و آسیب دشمنان مصون می‌دارد: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ﴾. چنان‌که پیامبر (ص) را از کمترین گرایشی به (آیین) مشرکان نگه داشت: ﴿وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا﴾. و درباره تبلیغ امر مهم وصایت و جانشینی پیامبر (ص) وعده داد که از آن حضرت در مقابل تهدیدها و خطرات احتمالی حفاظت کند: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ به گفته برخی مفسران، ضمیر ﴿لَهُ﴾ در آیه ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ به پیامبر (ص) برمی‌گردد و مراد چنین است: خدا ایشان را از قصد سوء دشمنان نگه‌می‌دارد.

قرآن کریم از زبان حضرت هود (ع) نیز خطاب به قومش چنین گزارش می‌کند: پس اگر روی بگردانید، به یقین آنچه را برای آن به سوی شما فرستاده شده بودم به شما رسانیدم و پروردگارم قومی جز شما را جانشین (شما) خواهد کرد و به او هیچ زیانی نمی‌رسانید! به درستی! پروردگارم هرچه را بخواهد از نابودی نگه می‌دارد؛ یعنی پروردگار، مرا از شما و آزارتان حفظ می‌فرماید: ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ﴾. بر اساس آیه ﴿وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِمِينَ﴾ خدا برخی از دیوان را برای سلیمان رام فرموده بود، تا به غواصی در دریا و به کارهای دیگر وی بپردازند و برای محافظت از فرمانروایی سلیمان (ع) خود نگهبان دیوان بوده است: ﴿وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظِينَ﴾. حضرت یعقوب (ع) نیز در پاسخ برادران یوسف (ع) که خواسته بودند «بنیامین» را با آنان به سوی مصر روانه کند تا پیمانه غلّه بگیرند و در برابر این سخن که ما از او نگهداری خواهیم کرد ﴿قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾ فرمود: آیا شما را بر او امین گردانم و درباره وی به شما اطمینان کنم، آن‌گونه که شما را پیش‌تر بر برادرش (یوسف (ع)) امین کردم، در حالی‌که می‌گفتید فردا او را با ما بفرست تا در چمن بگردد و بازی کند و ما او را نگه خواهیم داشت (یوسف / ۱۲، ۶۴)؛ ولی به آن وفا نکردید و در ادامه افزود: بهترین نگهدارنده خداست، پس من از او نگهداری وی را می‌خواهم نه از شما و او ارحم الراحمین است و به ناتوانی و تنهایی و سن بسیار من رحم می‌کند: ﴿ُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. در روایتی آمده است: خدا در پی اعتماد یعقوب (ع) به وی به عزت خویش سوگند یاد فرمود یوسف (ع) و بنیامین را به یعقوب (ع) برگرداند. به گفته برخی در آیه ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾ محافظت الهی نسبت به زن‌های نیک و شایسته سبب می‌شود آنان در غیاب شوهرانشان به آنها خیانت نکنند: ﴿حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ﴾..

حفظ اعمال بندگان

خدای حکیم همه اعمال نیک و بد، زیبا و زشت و اطاعت و نافرمانی بندگان را حفظ و ضبط و آنها را به گونه‌ای شماره می‌کند که هیچ عمل آشکار یا نهان حتی نیت‌های قلبی آنان، از احاطه علم او بیرون نمانده و بر وی پوشیده نمی‌ماند، هرچند به اندازه سنگینی ذرّه‌ای باشد: ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ﴾، ﴿وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾، ﴿يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ﴾.، چنان‌که دچار اشتباه و فراموشی نمی‌شود: ﴿ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾ افزون بر این، وی فرشتگانی را برای حفظ و نوشتن اعمال گمارده است: ﴿وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ﴾، ﴿كِرَامًا كَاتِبِينَ﴾، ﴿يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ﴾، ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ﴾. ﴿إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾ خدا در قیامت بندگانش را به کردارشان که خود فراموش کرده‌اند آگاه می‌کند: ﴿يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾ و نامه اعمالشان را در برابر دیدگانشان می‌نهد، به‌گونه‌ای که بزهکاران از مشاهده آن بیمناک گشته و می‌گویند: وای بر ما! این چه نامه‌ای است که هیچ «کار» کوچک و بزرگی نبوده، جز اینکه همه را به شمار آورده است و آنچه را انجام داده‌اند حاضر می‌یابند: ﴿وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا﴾، ﴿وَكُلُّ شَيْءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ﴾، ﴿وَكُلُّ صَغِيرٍ وَكَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ﴾ گفتنی است این قسم از حفظ، همان‌گونه که مستلزم احاطه علمی حضرت حق به همه احوال بندگان است، مقتضی علم به اندازه آنها و میزان پاداش و مجازات آنها نیز هست.

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی، سید رضا، مقاله «حفیظ»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰