نظام علمی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

نظام علمی چیست؟

تعریف نظام

مقالهٔ اصلی: نظام

نظام از ماده «نظم» در لغت، به چیزی اطلاق می‌شود که اشیائی را در آن مرتب نمایند. به نخی که دانه‌ها را در آن بچینند و مرتب کنند، نظام می‌گویند. واژه نظام به معنای اساس و بنیان چیزی نیز اطلاق می‌گردد. واژه فوق، به معنای طریقه نیز آمده است؛ نظام واحد یعنی طریقه واحد و غیر مختلف. نظام را به گردن‌بندی که نگین‌هایی از جواهر در آن مرتب شده باشد نیز معنی کرده‌اند. نظام به معنای (sis tem یا system) در اصطلاح به مجموعه‌ای اجزای به هم پیوسته گفته می‌شود که در راه نیل به هدف‌های معینی با هم هماهنگی دارند. بنابراین، در نظام، سه رکن اساسی وجود دارد: اجزا، هدف یا اهداف و رابطه هماهنگ بین اجزاء در راستای هدف یا اهداف. در تعریف دیگر، به مجموعه نهادهای علمی تعریف گردیده است که به صورت مرتبط و هماهنگ، جامعه را به سمت اهداف علمی سوق می‌دهند.

تعریف نظام علمی

نظام علمی، از دیدگاه امام خمینی، عبارت است از مجموعه نهادها و سازمان‌های دانش‌بنیان که به طور هماهنگ و مرتبط، در راستای گسترش دانش، برای رسیدن به توحید، عمل می‌نمایند.

جایگاه نظام علمی

جایگاه و شأن آموزش و پژوهش در منظومه فکری مقام معظم رهبری، تابع شأن و جایگاهی است که ایشان برای علم و دانش و نسبت آن با سایر عرصه‌های حیات اجتماعی قائل‌اند. ایشان اعتقاد راسخ دارند که پیشرفت و رشد علمی در رأس همه کارهای اساسی برای پیشرفت کشور است. به همین دلیل، ایشان مهم‌ترین زیرساخت کشور را زیرساخت انسانی می‌دانند که به وسیله علم شکل می‌گیرد. ایشان برای سعادت یک جامعه، علم را کافی نمی‌دانند؛ اما قطعاً علم را نه فقط یک شرط لازم، بلکه یک شرط لازم بسیار مهم برای این مقصود می‌دانند. از نظر ایشان اگر امروز کشوری از لحاظ علمی پیشرفت نکرد، نه اقتصادش، نه اقتدار جهانی‌اش و نه زندگی مردم پیش نخواهد رفت. از نظر ایشان ما هر کار دیگری بکنیم، اگر در علم تهیدست باشیم، آن کارها، کارهای عقیم و بی‌عاقبتی خواهد بود. ایشان معتقدند: ملّتی که از علم و دانش برخوردار بود، فتوحات علمی داشت و توانست در دنیا در علم نوآفرینی کند، به طور طبیعی دارای اعتماد و عزت نفس خواهد بود. اگر این عزت نفس و این اعتماد به نفس در ملتی پدید آمد، بسیاری از مشکلات او حل خواهد شد؛ کارهای بزرگ می‌کند، خطرپذیری‌ها می‌کند، در میدان‌های دشوار قدم می‌گذارد و کوه‌ها را از جا می‌کَند. کلید این کارها، علم است. ایشان، همچنین دانش را منشأ قدرت و ثروت می‌دانند و زورگویی غرب را نیز ناشی از سیطره و اقتدار علمی آن می‌دانند. از نظر ایشان، منشأ قدرت اقتصادی و سیاسی غربیان هم قدرت علمی است. پایه و مایه همه اینها، قدرت علمی است. یک ملت، با اقتدار علمی است که می‌تواند سخن خود را به گوش همه افراد دنیا برساند؛ با اقتدار علمی است که می‌تواند سیاست برتر و دست بالا را در دنیای سیاسی حائز شود. اقتصاد هم به دنبال اینها به دست می‌آید. علم را می‌شود به پول تبدیل کرد و از لحاظ اقتصادی هم قوی شد. از نظر ایشان، علم اقتدار است. هرکس این قدرت را به چنگ آورد، می‌تواند تحکم کند؛ می‌تواند غلبه پیدا کند؛ هر کسی که این اقتدار را به دست نیاورد، «صیل علیه»؛ دیگران بر او قهر و غلبه پیدا می‌کنند و به او تحکم می‌کنند. «من وجده صال»؛ هرکس علم را داشت، می‌تواند به دیگران تحکم کند - «و من لم یجده صل علیه» - نداشته باشید، به شما تحکم می‌کنند. در یک کلام مقام معظم رهبری معتقدند عقب‌ماندگی علمی همراه خود عقب‌ماندگی اقتصادی، فرهنگی، نظامی و بقیه عقب‌ماندگی‌ها را هم به بار می‌آورد.

اهداف نظام علمی

مقام معظم رهبری، اهداف نظام آموزشی و پژوهشی را ذیل اهداف کلان نظام اسلامی تعریف می‌کنند. این اهداف در سطوح کلان مشترک بوده و نمی‌توان مرز مشخصی بین اهداف آموزشی و پژوهشی ایجاد کرد. هم بخش‌های آموزشی و هم بخش‌های پژوهشی در اندیشه معظم‌له اهداف مشترکی را دنبال می‌کنند. از نظر ایشان هدف نظام آموزشی چه در دانشگاه، چه در آموزش و پرورش و چه حوزه یکی است؛ اما هر کدام از جهات مختلف و با روش‌های گوناگون باید به آن اهتمام کنند. از منظر معظم‌له در نظام اسلامی نقشه این است که در این کارگاه عظیم، انسان‌هایی با خصوصیات مورد نظر نظام اسلامی و انقلاب، تربیت شوند. هدف اصلی، ساختن جامعه‌ای نمونه و الگو است که بتواند اهداف متعالی نظام اسلامی را پیش برده و آن را به دیگر جوامع معرفی کند و آموزش و پرورش آن قاعده و زیرساخت اساسی برای بنای رفیعی است که ما می‌خواهیم برای آینده کشورمان داشته باشیم. در دانشگاه هم هدف دانشجوست؛ یعنی استاد و تحقیق و آزمایشگاه و همه اینها، برای دانشجو است. تحقیقی که در محیط دانشگاه انجام می‌گیرد، برای این است که نیروی انسانی رشد کند و صلاحیت کاری را که بر عهده یک نیروی انسانی عالم و کارآمد است، پیدا نماید، تا بتواند آن کار را انجام دهد. اصلاً فلسفه دانشگاه این است؛ و الّا دانشگاه برای این نیست که عده‌ای مثلاً اینجا مستخدم باشند و ارتزاقشان از اینجا باشد؛ این قهری است، اما هدف این نیست. هدف این است که دانشجو در آنجا بتواند به صلاحیت‌های لازم برسد. از نظر ایشان، هدف نظام آموزشی و پژوهشی تربیت نیروهایی است شایسته که در دو بعد علمی و اخلاقی رشد کرده باشند. هم حوزه، هم دانشگاه و هم آموزش و پرورش این دو عنصر مهم را به عنوان اهداف مهم خود در راستای اهداف نظام اسلامی تأمین کنند. دو عنصری که هیچ کدام نبایستی مغفولٌ‌عنه بماند؛ اگر مغفولٌ‌عنه ماند، ما ضرر خواهیم کرد: یکی عنصر علم و تحقیق و کارایی علمی و جوشیدن استعدادهای علمی و این قبیل چیزهاست؛ یکی هم عبارت است از روحیه تدین و حرکت صحیح و سالم‌سازی معنوی و روحی دانشجو. ایشان معتقدند در دانشگاه‌ها، این دو عنصر بایستی بدون تفکیک از یکدیگر، با قدرت و با ظرفیت کامل کشور، تعقیب بشود. از نظر معظم‌له، دانشگاهی که نتواند علم و تحقیق را به دانشجو منتقل بکند و نتواند دانشجو را یک عالم، یک استاد، یک صاحب صلاحیت، یک مبتکر و بالاخره یک مدیر بالفعل برای بخشی از بخش‌های بی‌شمار اداره جامعه بسازد، آن دانشگاه، دیگر دانشگاه نیست. در این زمینه، مسأله استاد، مسأله کتاب درسی، فضای آموزشی، آزمایشگاه و مجلات علمی است.

مبانی و منابع نظام علمی

مقام معظم رهبری بر این باورند که نگاه اسلام به انسان، به علم، به زندگی بشر، به عالم طبیعت و به عالم وجود، نگاهی است که معرفت نوینی را در اختیار انسان می‌گذارد. این نگاه، زیربنا و قاعده و مبنای تحقیقات علمی در غرب نبوده است. از نظر ایشان، تحقیقات علمی در غرب، در ستیز با آنچه آن را دین می‌پنداشتند، آغاز شده است. از این جهت، معظم‌له حق را به محققان غربی می‌دهد به این دلیل که دینی که رنسانس علیه آن قیام کرد و خط فکری و علمی دنیا را در جهت مقابل و مخالف آن ترسیم کرد؛ نه دین واقعی، بلکه توهمات و خرافاتی بود با عنوان دین دین کلیسایی قرون وسطایی، دین و معرفت دینی نبود. بدیهی بود که عقده‌ها و گره‌ها در ذهن دانشمندان، نخبگان و زبدگان فکری باقی بماند و برایش راه علاج‌های ضددینی و غیردینی پیدا کنند. بر همین پایه، مقام معظم رهبری معتقدند هنوز چگونگی کنار آمدن علم و دین برای آنها مسأله است؛ لکن مسأله ما این نیست. در جهان‌بینی اسلامی، علم از دل دین می‌جوشد و بهترین مشوق علم، دین است. دینی که ما می‌شناسیم، جهان‌بینی دینی‌ای که ما از قرآن می‌گیریم، تصویری که ما از آفرینش، از انسان، از ماوراءالطبیعه، از توحید، از مشیت الهی و از تقدیر و قضا و قدر داریم، با علم سازگار است؛ لذا تولیدکننده و تشویق‌کننده علم است. از نظر مقام معظم رهبری، پایه و مبنای علوم انسانی ای که امروز در غرب مطرح است، از اقتصاد، جامعه‌شناسی، مدیریت و انواع و اقسام رشته‌های علوم انسانی، بر مبنای یک معرفت ضددینی و غیردینی و نامعتبر از نظر کسانی است که به معرفت والا و توحیدی اسلامی رسیده باشند. ایشان بر پایه مبانی و جهان‌بینی توحیدی منابع آموزش و تحقیق را متفاوت از جهان‌بینی اومانیستی می‌دانند. برخی از این منابع در نظام فکری حاکم بر دنیای مدرن امروزی مورد توجه و اهتمام است اما جایگاه هر کدام از این منابع و رابطه آن با انسان و خدا متفاوت با دیدگاه مقام معظم رهبری است. معظم‌له معتقدند در نظام علمی مبتنی بر جهان‌بینی توحیدی منابع زیر باید به عنوان منابع اصلی تحقیق و تعلیم مد نظر باشند.

عقل

مقام معظم رهبری با اتکاء به روایت «الْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ»؛ معتقدند عقل این است که انسان را به راه راست هدایت کند و راه عبادت خدا را هموار کند. شاخص اصلی آن هم عمل خالصانه و برای رضای خداست. ایشان با اشاره به حدیثی دیگر از رسول اکرم(ص) می‌فرماید عقل عقال جهل است و پایبندی است که مانع می‌شود از اینکه انسان با جهالت حرکت کند. مقام معظم رهبری معتقدند بعثت در واقع دعوت مردم به عرصه تربیت عقلانی و تربیت اخلاقی و تربیت قانونی بود. اینها چیزهایی است که زندگی آسوده و رو به تکامل انسان به آنها نیازمند است و در درجه اول، تربیت عقلانی است. یعنی نیروی خرد انسانی را استخراج کردن، آن را بر تفکرات و اعمال انسان حاکم قرار دادن، مشعل خرد انسانی را به دست انسان سپردن، تا راه را با این مشعل تشخیص بدهد و قادر بر طی کردن آن راه باشد؛ این اولین مسأله است و مهم‌ترین مسأله هم همین است. از نظر مقام معظم رهبری علاوه بر اینکه در درجه اول در بعثت پیغمبر، مسأله عقل و دانایی مطرح شده است، در سراسر قرآن و تعالیم غیر قرآنی پیغمبر هم تکیه بر عقل و خرد و تأمل و تدبر و تفکر است. معظم‌له معتقدند نه تنها در زندگی پیغمبر خاتم، بلکه در کارنامه و زندگی همه پیغمبران دعوت به عقل در درجه اول است و این مسأله در اسلام قوی‌تر و روشن‌تر است. به همین دلیل، اولین کار پیامبر مکرم اسلام از نظر ایشان آثاره عقل و برشوراندن قدرت تفکر است. عقل است که انسان را به دین راهبرد می‌دهد و انسان را به دین می‌کشاند. عقل است که انسان را در مقابل خدا به عبودیت وادار می‌کند. ایشان با اشاره به حدیثی دیگر از حضرت پیغمبر(ص) که می‌فرماید: «‌مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَيْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ»؛ معتقدند خداوند متعال در میان نعمات گوناگون و رنگارنگ، به شهادت نبی اسلام میان بندگان هیچ نعمتی به ارزش خردمندی تقسیم نکرده است.

ایشان معتقدند آزاد فکری و عقلانیت شیعه دو عنصر ملازم هستند. تفکرات شیعه، عقلانی است. تشیع از اول در تعالیم ائمه(ع) به سوی عقل، منطق و استدلال سوق داده شده است. از نظر ایشان ائمه(ع) به تبع قرآن کریم، ما را به‌کارگیری خرد و اندیشه دستور داده‌اند. ایشان بر این باورند که توحید، وادی بسیار باعظمتی است که در آن باید با تکیه به تفکر و تدبر و تعقل، پیش رفت. از نظر ایشان واقعاً هم عقل و تفکر می‌تواند انسان را پیش ببرد؛ اما در مراحل مختلف، عقل به نور وحی و نور معرفت و آموزش‌های اولیای خدا، تجهیز و تغذیه می‌شود؛ لکن بالاخره آنچه که پیش می‌رود، عقل است. بدون عقل، نمی‌شود هیچ جا رفت. از نظر ایشان، اعتقاد به توحید، با همه برکاتی که دارد، به نورانیتی احتیاج دارد که جز از طریق عقلی که با وحی الهی هدایت شده باشد، رسیدن به آن، امکان‌پذیر نیست. ایشان با اشاره به اندیشه علمی «شیخ مفید» معتقدند عقل، مستقلاً از فهم همه مباحثی که در علم کلام مطرح می‌شود، ناتوان است، مثلاً در باب صفات باری، مانند: اراده و سمع و بصر و امثال آن، عقل به مدد وحی است که می‌تواند در وادی معرفت درست گام نهد و به تنهایی واردشدنش در این وادی که مربوط به حضرت حق (جل وعلا) است، ورود در تیه ضلالت است، و این در واقع مضمون همان روایاتی است که آدمی را از تکلم در باب خدای متعال نهی می‌کند.

کتاب و سنت

به بیان مقام معظم رهبری، اگر حق و باطل قابل امتزاج و اشتباهند، معیاری برای تشخیص لازم است؛ چون ممکن نیست که خداوند مردم را بدون معالم و نشانه‌ها رها کند. این معیار شناخت حق و باطل را باید از قرآن، حدیث و کلمات اولیاء و بزرگان با دقت جستجو کرد. هرچه بر طبق شرع است، حق می‌باشد و هر چه بر خلاف شرع بود، باطل است. از نظر ایشان در همه جا، این معیار برای همه مردم قابل استفاده نیست؛ چون تشخیص شرع و خلاف شرع هم کار آسانی نیست. از نظر معظم‌له، هر یک از ائمه(ع) شط خروشانی هستند که فضای معرفت و استعدادهای بشری را سیراب و بارور کرده‌اند. ایشان در این مسیر، ادعیه مأثوره را منبع فیاض علوم و معارف می‌دانند. از نظر ایشان در دعاهای معتبر خیلی معارف وجود دارد که انسان اینها را در هیچ جا پیدا نمی‌کند؛ جز در خود همین دعاها. در منابع معرفتی ما، چیزهایی وجود دارد که جز در صحیفه سجادیه یا در دعاهای مأثور از ائمه(ع) انسان اصلاً نمی‌تواند اینها را پیدا کند. این معارف با زبان دعا بیان شده است. نه اینکه خواسته باشند آن را کتمان کنند؛ بلکه طبیعت آن معرفت؛ طبیعتی است که با این زبان می‌تواند بیان شود؛ با زبان دیگری نمی‌تواند بیان شود؛ بعضی از مفاهیم جز با زبان دعا و تضرع و گفتگو و نجوای با پروردگار عالم اصلاً قابل بیان نیست. به همین دلیل در روایات و حتی در نهج‌البلاغه از این‌گونه معارف کمتر دیده می‌شود؛ اما در صحیفه سجادیه، دعای کمیل، مناجات شعبانیه، دعای عرفه امام حسین(ع)، دعای عرفه حضرت سجاد(ع) و در دعای ابوحمزه ثمالی از این‌گونه معارف، فراوان می‌بینیم. باید توجه داشت ذکر مختصر منابع مذکور، به معنای غفلت از سایر منابع و یا انکار آنها نیست. مقام معظم رهبری در مناسبت‌های مختلف به منابعی دیگر اشاره داشته‌اند که به جهت اختصار به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

منابع

1. سیاه‌پوش، امیر، مقاله «نظام علمی اسلام»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱