شب قدر در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شب قدر است. شب قدر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شب قدر در قرآن - شب قدر در حدیث - شب قدر در معارف دعا و زیارات - شب قدر در معارف و سیره علوی - شب قدر در معارف و سیره سجادی - شب قدر در فقه اسلامی - شب قدر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

شب قدر یکی از شب‌های ماه رمضان است که دارای ارزش بالایی است، شبی است که قرآن در آن نازل شده و سرنوشت یک سال انسان در آن رقم می‌خورد. شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و احتمال اینکه شب ۲۳ باشد بیشتر است.

دلیل فضیلت این شب بر شب‌های دیگر به اعتبار اموری است که در این شب برآورده می‌شود که برخی از آنها عبارت‌اند از: نزول قرآن؛ شب تقدیر امور؛ شب نزول فرشتگان؛ شب رحمت خاصۀ الهی؛ شب مغفرت و آمرزش گناهان؛ شب اسارت شیطان و ایمنی انسان؛ شب تقدیر ولایت و امامت و شب مخصوص امام زمان(ع).

معناشناسی

«قدر» در لغت به معنای اندازه و «تقدیر» به‌معنای اندازه‌گیری و تعیین است. اگر تقدیر به خدا نسبت داده شود به دو گونه است: یکی اعطای قدرت بر اشیاء و دیگری آنکه اشیاء را بر مقدار مخصوص و وجه مخصوص قرار بدهد به اقتضای حکمت‌....، مثل تقدیر هسته خرما که از آن خرما بروید نه سیب و زیتون. پس تقدیر خدا بر دو وجه است یکی حکم به اینکه فلان‌طور باشد یا نباشد... و دوم اعطای قدرت بر اشیا....

علامه طباطبائی در‌باره وجه نام‌گذاری می‌فرماید: "ظاهراً مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است. پس، شب قدر شب اندازه‌گیری است. خدای تعالی در آن شب حوادث یک سال را یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر می‌کند؛ زندگی، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایی دیگر از این قبیل را مقدر می‌سازد، آیۀ ششم سورۀ مبارکه دخان هم که در وصف شب قدر است. و بر این معنا دلالت دارد: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ﴾ چون «فرق» به‌معنای جدا‌سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقع‌هایی که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‌گیری مشخص سازند‌ و از این استفاده می‌شود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی که قرآن در آن شب نازل شد نیست، بلکه با تکرار سال‌ها، آن شب هم تکرار می‌شود‌، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدری هست که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه‌گیری و مقدّر می‌شود".

این بیان با روایات گوناگونی که می‌گوید در این شب مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و ارزاق، سرآمد عمرها و امور دیگر در آن مشخص می‌شود، تطابق دارد.

البته برای نامگذاری یکی از شب‌های مبارک ماه رمضان به شب قدر وجوه مختلفی ذکر شده است:

1. قدر به معنای تقدیر و سرنوشت است و این شب را به این جهت «قدر‌» نامیده‌اند که مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌گردد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾. همچنین آمده است: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که می‌گوید در آن شب، مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن مشخص می‌شود‌.
2. برخی گفته‌اند چون در این شب، فرشتگان بسیاری به زمین نازل می‌شوند به گونه‌ای که عرصه زمین بر آنها تنگ می‌گردد آن را شب قدر نامیده‌اند؛ زیرا قدر به معنی ضیق و تنگ آمده است: ﴿وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ﴾.
3. برخی نیز گفته‌اند: به خاطر آن شب قدر نامیده شده که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والاقدر(ص) به وسیله فرشته صاحب‌قدر نازل گردید. یا اینکه شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد. یا اینکه هر کس در آن شب احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود.

جمع میان همه این معانی در مفهوم گسترده «لیلة القدر» نیز ممکن است، هر چند معنای اول یعنی «شب تقدیر امور» از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است‌.

اهمیت شب قدر

شب قدر از بهترین و بافضیلت‌ترین شب‌هاست که در قرآن و روایات به بزرگی از آن یاد شده است. شبی که به غیر از خدای سبحان کسی به عظمت و بزرگی آن آگاه نیست. از این رو فرمود‌: ﴿وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ﴾.

شبی که به مقدار هزار ماه یعنی برابر با بیش از هشتاد سال یعنی مدت یک عمر طولانی ارزش دارد. این ارزش به خاطر عبادت و بندگی خدا در این شب است که هدف از خلقت انسان را که عبودیت است محقق می‌سازد و با آن می‌تواند انسان به کمال مطلوب برسد.

اگر کسی در شب قدر خالصانه تا طلوع فجر خدا را عبادت کند رحمت خدای رحمان شامل حالش می‌گردد و اجر و پاداش هزار ماه عبادت دریافت می‌کند و فرشتگان و روح بر او سلام می‌دهند که بالاترین لذت‌های معنوی است؛ چنان‌که وقتی تعدادی از فرشتگان نزد ابراهیم خلیل آمدند و بشارت تولد فرزند به وی دادند و بر او سلام کردند ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾ ‌، حضرت ابراهیم(ع) از سلام این فرشتگان لذتی برد که با تمام دنیا برابری نداشت.

اکنون باید اندیشید وقتی گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل می‌شوند و بر مؤمنان سلام می‌کنند، چه لذت و لطف و برکتی دارد؟! آن‌گاه که حضرت ابراهیم را در آتش نمرودی افکندند، فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند و آتش بر وی گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان شب‌زنده‌دار و عبادت‌کننده در شب قدر «برد» و «سلام» نمی‌شود؟

آری این نشانه عظمت امت پیامبر آخر الزمان است که در آنجا فرشتگان بر خلیل نازل می‌شوند و در اینجا بر امت اسلام و بر آنها سلام می‌کنند.

فضایل و ویژگی‌های شب قدر

دلیل فضیلت این شب بر شب‌های دیگر به اعتبار اموری است که در این شب برآورده می‌شود که بر اساس آموزه‌های دینی مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

شب نزول قرآن ‌

از آیات قرآن به‌خوبی استفاده می‌شود که این کتاب در ماه مبارک رمضان نازل شده است‌. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾؛ ظاهر آیه آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید و در نخستین آیۀ سوره قدر نیز می‌فرماید‌: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾.

گر‌چه در کلام خدای تعالی به‌صراحت نام قرآن ذکر نشده، ولی مسلم است که ضمیر ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ﴾ به قرآن باز می‌گردد و ابهام ظاهری آن برای بیان عظمت است و در آن شب هر حادثه‌ای که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود می‌گردد. این امری است تخلف‌ناپذیر، امری است از ناحیۀ ما که این ماییم فرستندۀ رحمتی از ناحیۀ پروردگارت، اهمیت آن است.

از انضمام این دو آیۀ شریفه به‌خوبی معلوم می‌شود شب قدر یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان است، اما در قرآن چیزی که بر آن شب دلالت کند نیامده است و تنها در روایت‌ها اشاره‌هایی به آن شده است.

علامه طباطبائی در تبیین این حقیقت می‌فرماید: "قرآن کریم دو جور نازل شده است: یکی یکپارچه و در یک شب معین که آیه‌: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ به آن اشاره دارد و ظاهرش این است که همۀ قرآن به‌صورت یکجا در شب قدر نازل شده است و مؤیدش هم این است که تعبیر به انزال کرده و ظاهر در اعتبار یکپارچگی است، نه تنزیل که ظاهر در نازل کردن تدریجی است. علاوه بر این در سورۀ دخان می‌فرماید: ﴿وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ﴾ که صریحاً تصریح شده همۀ قرآن در یک شب و به‌صورت یکپارچه نازل شده است. دیگری نزول تدریجی که در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر(ص) صورت گرفته است و آیات شریفه ﴿وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا﴾ و ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا﴾ به آن اشاره دارد.

شب تقدیر امور

قرآن کریم علت دیگر فضیلت این شب بزرگ را تعیین مقدرات انسان قلمداد کرده و می‌فرماید‌: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. امام باقر(ع) در تفسیر و تبیین معنای این آیه و مراد از «لیلة المبارکه» می‌فرماید: "سوگند به کتاب مبین، ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم. ما قرآنی بر تو نازل کردیم که به‌صورت آیات جدا از هم است تا آن را تدریجاً و با آرامش بر مردم بخوانی و به‌طور قطع این قرآن را ما نازل کردیم. آنان که کافر شدند گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل نشد، بله یکباره نازل نکردیم تا قلب تو را ثبات و آرامش بخشیم، و بدین منظور آیه آیهاش کردیم. آن شب قدر است که همه‌ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می‌شود. شبی که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی درباره‌اش فرموده: «در آن شب هر امری با حکمت، متعین و ممتاز می‌گردد". آنگاه فرمود: "در شب قدر هر حادثه‌ای که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می‌شود: خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که قرار است فرارسد یا رزقی که قرار است برسد و...".

امام رضا(ع) نیز می‌فرماید: "در ماه رمضان شب قدر است که بهتر از هزار ماه است. در آن شب هر امر محکمی معین می‌گردد و آن سر سال است که آنچه در سال از خیر و شر، نفع و ضرر، روزی و مرگ پیش می‌آید، تقدیر می‌گردد و به‌همین دلیل، این شب، شب قدر نامیده می‌شود".

البته، این نکته که همۀ مقدرات بندگان خدا در طول سال در شب قدر رقم می‌خورد و معین می‌گردد، با آزادی، اراده و مسئلۀ اختیار منافات ندارد؛ زیرا تقدیر الهی به‌وسیلۀ فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و به اندازۀ ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آنهاست. بدون شک مفاهیمی چون‌: وعده و وعید، انذار و بشارت، کیفر و پاداش، بدون برخورداری انسان از اراده و اختیار بی‌معناست. حضور انسان در محافل شب قدر‌، عبادت و دعا و‌... جلوه‌هایی از حضور اراده و اختیار انسان است. بزرگ‌ترین اشتباه درباره حقیقت مشیت الهی این است که گروهی خود را صاحب همه چیز می‌دانند و تصور می‌کنند خداوند به‌صورت مطلق همۀ کارها را به بندگان خود واگذار نموده است؛ پس نه ثواب و عقاب در کار است و نه مسئولیت و اخلاق. گروهی دیگر نیز فکر می‌کنند انسان موجودی مجبور است که هیچ اختیار و آزادی ندارد و همه چیز با قضا و قدر تعیین می‌شود؛ در‌حالی‌که حقیقت، امری میان این دو نظر است؛ یعنی نه جبر قضا و قدر و نه واگذاری مطلق به بندگان‌؛ چراکه بعضی از کارها را ما به خواست و اراده خودمان انجام می‌دهیم؛ مثل خوردن، آشامیدن، رفتن‌، آمدن و‌... و در بعضی دیگر از کارها همچون به دنیا آمدن، از دنیا رفتن و... اراده و خواست ما مطرح نیست.

شب نزول فرشتگان

قرآن کریم شب قدر را شب نزول فرشتگان و روح بر زمین، برای تقدیر و تعیین سرنوشت بندگان‌ و آوردن هر خیر و برکتی معرفی می‌کند: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾.

با‌توجه به اینکه ﴿تُنَزَّلَ﴾ فعل مضارع بوده و دلالت بر استمرار دارد‌، روشن می‌شود که شب قدر ویژۀ زمان پیغمبر اکرم(ص) و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری مستمر و شبی مداوم است که در هر سال تکرار می‌شود. نزول ملائکه و روح در چنین شبی نشانۀ شرافت و برتری آن بر هزار ماه است‌.

شب رحمت خاصۀ الهی

در نگرش دینی زمان و مکان یکی از عواملی است که در میزان ارزش و پاداش اعمال انسان تأثیر می‌گذارد. اینکه در آموزه‌های دینی ثواب نماز در مسجد با نماز در غیر مسجد، اعمال در ماه رمضان با همین اعمال در غیر ماه رمضان و... متفاوت ذکر شده است و یا عبادت در برخی از زمان‌ها همچون شب‌های جمعه و هنگامۀ سحر بر دیگر ایام برتری داده شده است، اشاره به همین حقیقت دارد. علت این تفاوت در این نکته نهفته است که وقتی زمان و مکانی مورد عنایت و توجه خداوند متعال قرار گرفت، رنگ خدایی یافته و ارزش پیدا می‌کند. از‌این‌رو، عمل در آن زمان یا مکان پاداش و اجری متفاوت با دیگر زمان‌ها و مکان‌ها خواهد داشت‌. شب قدر از جمله شب‌هایی است که مورد عنایت خاص خداوند متعال قرار گرفته است به‌همین‌خاطر، رحمت ویژۀ خود را شامل بندگانش می‌کند‌. رسول خدا(ص) می‌فرماید:

حضرت موسی(ع) به درگاه خداوند عرضه داشت‌: خدایا‌، قرب و نزدیکی به تو را می‌خواهم. خطاب آمد: نزدیکی به روح مخلوق عظیمی است ما فوق فرشتگان. چنان که در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است که شخصی از آن حضرت سؤال کرد: آیا روح همان جبرئیل است؟ امام(ع) در پاسخ فرمود: «إِنَّ جَبْرَئِيلَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، و إِنَّ الرُّوحَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ؛ أَ لَيْسَ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ و تَعَالى: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ﴾»؛ «جبرئیل جزو ملائکه است، و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمی‌فرماید: ملائکه و روح نازل می‌شوند».

من برای کسی است که شب قدر را بیدار بماند. عرضه داشت: رحمت تو را خواهانم. فرمود: رحمت من برای کسی است که در شب قدر بر بینوایان ترحم کند‌. حضرت موسی گفت: خدایا، عبور از پل صراط را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر صدقه‌ای بدهد. گفت: خدایا، درختان و میوه‌های بهشتی را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر تسبیح بگوید. عرضه داشت: خدایا، رهایی از آتش جهنم را می‌خواهم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر آمرزش بخواهد و استغفار نماید. گفت: خدایا، خرسندی و رضایت تو را طلب می‌کنم. فرمود: رضایت و خشنودی من برای کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگزارد.

ثواب اعمال نیز در این شب بسیار متفاوت با زمان‌های دیگر است‌. عبادت در این شب بالاتر از هزار ماهی است که شب قدر در آن نباشد. در‌این‌باره از رسول خدا‌(ص) نقل شده است که آن حضرت دربارۀ شخصی از اسرائیلیان، به نام شمسون‌، برای مسلمانان صحبت به میان آورد و تعریف کرد که او هزار ماه سلاح پوشید و در راه خدا به جهاد پرداخت. مسلمانان از این موضوع شگفت‌زده شدند و از پیامبر پرسیدند که ما چگونه می‌توانیم با این عمر کوتاه همانند او باشیم؟! آیه نازل شد که ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾ و به مسلمانان فهماند که عبادت در شب قدر از پوشیدن سلاحِ آن مرد و جهاد در هزار ماه‌، برتر و بالاتر است.

امام باقر(ع) نیز می‌فرماید: «عمل صالح در شب قدر از قبیل نماز، زکات و کارهای نیک دیگر، بهتر است از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد».

البته، لازم به ذکر است همین طور که عبادات در شب قدر، بلکه در روزها و شب‌های متبرکه و اماکن مشرفه فضیلتش بسیار است، معاصی در آنها نیز عقوبتش بسیار است.

بنابراین‌، این شب فرصتی است زرین و طلایی برای شست‌ وشوی آینۀ دل. این شب بهترین فرصت است تا خوبی‌ها را جایگزین بدی‌ها، صلح و صفا را به‌جای اختلاف و تفرقه، احسان و نیکی را در‌ عوض ظلم و ستم، احسان به والدین را جانشین عاق والدین و صلۀ رحم را جایگزین قطع رحم نماییم.

شب مغفرت و آمرزش گناهان

اگرچه درهای غفران الهی همیشه به روی بندگانش باز است ولی در روزها و شب‌هایی، رحمت خاصۀ الهی شامل بندگانش می‌شود که بهترین فرصت برای خطاکاران و گناهکاران است تا فرصت را مغتنم شمرده و از آن بهره بگیرند و ضمن پشیمانی از اعمال ناشایست‌، از خدای غفار و مهربان طلب عفو و بخشش نمایند‌. از فضیلت‌های شب قدر این است که هر مؤمنی آن را احیا بدارد، گناهانش آمرزیده می‌شود. در منهج الصادقین در تفسیر سورۀ قدر از پیامبر خدا(ص) روایت شده که فرمودند: «هر‌کس شب قدر را احیا دارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.

امام موسی بن جعفر(ع) در‌این‌باره می‌فرمایند: «کسی که در شب قدر غسل کند و تا طلوع صبح بیدار بماند و مشغول عبادت و نیایش الهی باشد، از گناهانش پاک می‌شود‌».

شب اسارت شیطان و ایمنی انسان

شب قدر شبی است که به عنایت خداوند تبارک و تعالی شیاطین در بند اسارت‌اند و از‌این‌رو، زمینه و بستری که بر اساس آن انسان‌ها را به گمراهی می‌کشاندند از بین می‌رود و انسان‌ها در ایمنی به سر می‌برند. پیامبر اعظم(ص) دراین‌زمینه می‌فرماید: «ماه رمضان فرا رسیده، ماهی با برکت که خدا روزه‌اش را بر شما واجب گردانید. درهای بهشت در این ماه باز می‌شود و شیاطین در غل و زنجیرند. در این ماه شب قدر است که فضیلت آن از هزار ماه بیشتر است. در‌حقیقت، محروم کسی است که از برکات آن شب محروم باشد»؛ حضرت در حدیثی دیگر می‌فرماید: «شیطان در این شب بیرون نمی‌آید تا آن‌که سپیده‌اش تابان شود و در آن شب او نمی‌تواند کسی را فلج یا دردمند سازد یا فسادی بر کسی وارد آورد و در آن جادوی جادوگری کارگر نمی‌شود».

البته، اینکه شیطان در ماه رمضان در غل و زنجیر است منافات با گناه برخی از افراد ندارد؛ زیرا عامل گرایش انسان به‌سوی بدی‌ها، انحراف و گناه شیطان نیست، بلکه شیطان تنها نقش تحریک و وسوسۀ انسان را دارد و وسوسه در فرضی شکل می‌گیرد که نوعی تمایل و گرایش درونی در انسان وجود داشته باشد. آنچه انسان‌ها را به بدی وا می‌دارد، نفس اماره و هواهای نفسانی است و اگر شیطان هم بخواهد انسان را فریب دهد‌، از راه نفس اماره وارد می‌شود‌. این حقیقتی است که در آیات گوناگون قرآن به آن اشاره شده است‌. قرآن کریم منشأ گناهان و انحرافات در انسان را نفس اماره و هواهای نفسانی آن بر می‌شمارد و از زبان حضرت یوسف(ع) می‌فرماید: ﴿وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.

شب تقدیر ولایت و امامت

یکی دیگر از امتیازهای شب قدر ولایت و امامت ائمۀ اطهار(ع) است. بر اساس آنچه از روایات اسلامی بر می‌آید، در کنار دیگر امور هستی که در شب قدر، تقدیر، اندازه‌گیری و امضا می‌گردد، ولایت اهل‌بیت‌(ع) نیز در این شب مقدر و امضا گردیده است. امام علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا(ص) به من فرمود: «ای علی، آیا می‌دانی معنای شب قدر چیست؟ گفتم: یا رسول الله نمی‌دانم. فرمود: خداوند تبارک و تعالی در شب قدر، آنچه را تا روز قیامت قرار است اتفاق بیفتد، مقدر کرده و از جمله آنچه مقدر نموده، ولایت تو و ولایت امامان از نسل تو تا روز قیامت است»؛

در حدیثی دیگر از رسول اکرم(ص) نقل شده است که به اصحابشان فرمودند: «به شب قدرایمان بیاورید؛ زیرا آن شب برای علی بن ابی‌طالب و یازده فرزند از فرزندان او پس از من خواهد بود».

شب مخصوص امام زمان(ع)

از دیگر ویژگی‌های شب قدر این است که خداوند متعال، کامل‌ترین و شایسته‌ترین و برترین انسان را از برنامه‌ریزی و حکم خود آگاه می‌کند‌؛ چراکه قرآن کریم از استمرار تنزل فرشتگان و روح از جانب خدای متعال خبر می‌دهد و این امر یک ولی می‌خواهد که متولی آن باشد و آن همان امام معصوم(ع) است. چنان که در تفسیر القمی در ذیل آیه ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا﴾ آمده است: «فرشتگان و روح‌القدس بر امام زمان(ع) فرود می‌آیند و از این امور آنچه را نوشته‌اند به او تقدیم می‌کنند‌».

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: حقیقت شب قدر در هر سال وجود دارد و برنامۀ سال در آن شب نازل می‌شود و به‌راستی برای آن امر، صاحبان امری است. عرضه شد آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: من و یازده امام از نسل من که همه امامانی محدَّث می‌باشند ملائکه را نمی‌بینند، ولی صدای آنها را می‌شنوند.

بنابراین، مؤمن حقیقی کسی است که هم استمرار شب قدر تا قیامت را بپذیرد و هم وجود حجت زمان و ولی امر و امام معصوم(ع) را که دریافت‌کنندۀ این امر الهی است و امروزه در وجود مقدس بقیة الله الاعظم، حضرت مهدی(ع)، تبلور و ظهور یافته است. بی‌شک شبی که اختصاص به امام زمان(ع) دارد‌، شب خاصی است. از‌این‌رو، توسل به آن حجت خدا، در این شب با‌برکت، نقش مؤثری در گشایش کارهای انسان و گشودن آفاق در پیش او دارد و می‌تواند سرنوشت انسان را در جهتی که دستاوردهای بیشتری را در سال آینده نصیب او سازد تنظیم کند.

مخفی بودن شب قدر ‌

در اینکه کدام‌یک از شب‌های ماه رمضان شب قدر است سخن بسیار گفته شده و تفسیرهای متعددی ارائه گردیده است. از جمله گفته شده شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم‌، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم. ولی شیعیان سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم را محترم می‌شمارند و به احیا و راز و نیاز می‌پردازند. امام صادق(ع) درباره این سه شب چنین می‌فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است».

در برخی روایات بر احیای شب بیست و یکم و شب بیست و سوم تأکید شده و در روایاتی بر احیای شب بیست و سوم تأکید بیشتری شده است.

نیکوست برای درک شب قدر که سرنوشت انسان تعیین می‌گردد بی‌تفاوت نباشیم و هر سه شب را به عبادت و دعا بپردازیم تا از اجر و پاداش شب قدر محروم نمانیم. نقل شده برخی از بزرگان یک سال را احیا می‌داشتند تا شب قدر را درک نمایند‌. وجود مقدس پیامبر اسلام(ص) دهه آخر ماه مبارک رمضان رختخواب نمی‌گسترد و به عبادت می‌پرداخت.

اگر کسی به عللی توفیق احیای سه شب را ندارد، لااقل شب بیست و سوم را احیا بدارد‌. امام باقر(ع) می‌فرماید: «مردی از جهینه خدمت رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: یا رسول الله برای من شتر و گوسفند و غلامانی است، دوست دارم، شبی را از ماه رمضان فرمان دهی که به نماز حاضر شوم. حضرت او را نزد خود‌ طلبید و در گوش او رازی گفت. جهنی شب بیست و سوم با شتر و گوسفند و عیالش وارد مدینه می‌شد و در آن شب بیتوته می‌کرد و چون صبح می‌شد با همراهانش از مدینه خارج می‌گردید».

از حضرت علی(ع) نیز روایت شده که: رسول خدا(ص) اهل بیت خود را شب بیست و سوم بیدار نگه می‌داشت و آب به صورت افراد خواب‌آلود می‌پاشید‌. حضرت فاطمه(س) نیز فرزندان خود را بیدار نگه می‌داشت و با جبران خوابیدن در روز و کم خوردن در شب، آنان را برای احیای شب قدر آماده می‌نمود و می‌فرمود: «محروم کسی است که از خیر این شب محروم باشد».

نقل شده است: «امام صادق(ع) به شدت مریض شد، چون شب بیست و سوم ماه رمضان فرا رسید، اطرافیانش را فرمان داد، او را به مسجد بردند. امام در آن شب در مسجد بیتوته نمود».

منابع

1. سیدنژاد، سید رضی، بازخوانی و نگاهی دوباره به فضایل و ویژگی‌های شب قدر، فصلنامه پیام
2. شاکر، ابوالقاسم، شبی برتر از هزار ماه، فصلنامه مربیان