بهداشت در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۳۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{امامت}}
{{مدخل مرتبط
<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[بهداشت]]''' است. "'''[[بهداشت]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| موضوع مرتبط = بهداشت
<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[بهداشت در قرآن]] - [[بهداشت در حدیث]] - [[بهداشت در نهج البلاغه]] - [[بهداشت در اخلاق اسلامی]] - [[بهداشت در معارف دعا و زیارات]] - [[بهداشت در معارف و سیره نبوی]] - [[بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی]]</div>
| عنوان مدخل = بهداشت
<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[بهداشت (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
| مداخل مرتبط = [[بهداشت در قرآن]] - [[بهداشت در معارف و سیره نبوی]] - [[بهداشت در معارف و سیره فاطمی]] - [[بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی]]
| پرسش مرتبط  =  
}}


==مقدمه==
== مقدمه ==
*از مسائلی که در [[سیره]] و قول [[رسول اکرم]]{{صل}} به آن توجه شده، مسئله بهداشت جسمانی [[انسان]] هاست. [[احادیث]] بسیاری درباره پاکیزگی و [[پیراستگی]] محیط [[زندگی]] و بهداشت فردی و نقش آن در [[سلامت]] فرد و [[جامعه]] از [[رسول خدا]]{{صل}} [[نقل]] شده که نشان دهنده توجه ویژه ایشان به [[سلامت]] فرد و [[جامعه]] و [[پیراستگی]] محیط زیست [[انسان]] است. نویسنده این مقاله تلاش دارد که هر چند کوتاه، به این رهنمودها، آموزه‌ها و [[تعالیم]] بهداشتی پرداخته، مواردی از این رهنمودها و آموزه‌ها را در [[سیره]] و [[کلام نبوی]]{{صل}} برای خوانندگان گرامی بیان دارد<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۲.</ref>.
از مسائلی که در [[سیره]] و قول [[رسول اکرم]] {{صل}} به آن توجه شده، مسئله بهداشت جسمانی [[انسان]] هاست. [[احادیث]] بسیاری درباره پاکیزگی و [[پیراستگی]] محیط [[زندگی]] و بهداشت فردی و نقش آن در [[سلامت]] فرد و [[جامعه]] از [[رسول خدا]] {{صل}} [[نقل]] شده که نشان دهنده توجه ویژه ایشان به [[سلامت]] فرد و [[جامعه]] و [[پیراستگی]] محیط زیست [[انسان]] است. نویسنده این مقاله تلاش دارد که هر چند کوتاه، به این رهنمودها، آموزه‌ها و تعالیم بهداشتی پرداخته، مواردی از این رهنمودها و آموزه‌ها را در [[سیره]] و کلام نبوی {{صل}} برای خوانندگان گرامی بیان دارد<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۲.</ref>.


==بهداشت فردی ==
== بهداشت فردی ==
===نظافت ===
=== نظافت ===
*پاکیزگی، [[جایگاه]] والایی در [[سیره]] و [[کلام]] [[رسول خدا]]{{صل}} دارد و ایشان پاکیزگی را می‌ستود و پیوسته [[مسلمانان]] را به رعایت آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "[[خداوند]]، [[پاک]] است و شخص [[پاک]] را [[دوست]] دارد؛ [[پاکیزه]] است و پاکیزگی را [[دوست]] دارد"<ref>ابویعلی الموصلی.، مسند، ج ۲، ص ۱۲۲؛ ترمذی، سنن، ج ۴، ص ۱۹۸ و جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۶۷.</ref>. پس "خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید، [[پاکیزه]] کنید؛ زیرا [[خداوند متعال]] [[اسلام]] را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز کسی به [[بهشت]] نمی‌رود، مگر اینکه [[پاکیزه]] باشد"<ref>همان.</ref>. و می‌فرمود: "همانا [[اسلام]]، [[پاکیزه]] است، پس شما هم [[پاکیزه]] باشید؛ زیرا جز فرد [[پاکیزه]]، کسی به [[بهشت]] نمی‌رود"<ref>سلیمان بن احمد الطبرانی، المعجم الاوسط، ج ۵، ص ۱۳۹؛ نورالدین هیثمی، مجمع الزوائد، ج ۵، ص ۱۳۲ و المتقی الهندی، کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷.</ref> و "[[خداوند]]، [[عبادت]] کننده [[پاکیزه]] را [[دوست]] دارد"<ref>کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷ و الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۸۸.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۲.</ref>.
پاکیزگی، جایگاه والایی در [[سیره]] و [[کلام]] [[رسول خدا]] {{صل}} دارد و ایشان پاکیزگی را می‌ستود و پیوسته [[مسلمانان]] را به رعایت آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "[[خداوند]]، [[پاک]] است و شخص [[پاک]] را [[دوست]] دارد؛ [[پاکیزه]] است و پاکیزگی را [[دوست]] دارد"<ref>ابویعلی الموصلی. ، مسند، ج ۲، ص ۱۲۲؛ ترمذی، سنن، ج ۴، ص ۱۹۸ و جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۶۷.</ref>. پس "خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید، [[پاکیزه]] کنید؛ زیرا [[خداوند متعال]] [[اسلام]] را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز کسی به [[بهشت]] نمی‌رود، مگر اینکه [[پاکیزه]] باشد"<ref>همان.</ref>. و می‌فرمود: "همانا [[اسلام]]، [[پاکیزه]] است، پس شما هم [[پاکیزه]] باشید؛ زیرا جز فرد [[پاکیزه]]، کسی به [[بهشت]] نمی‌رود"<ref>سلیمان بن احمد الطبرانی، المعجم الاوسط، ج ۵، ص ۱۳۹؛ نورالدین هیثمی، مجمع الزوائد، ج ۵، ص ۱۳۲ و المتقی الهندی، کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷.</ref> و "[[خداوند]]، [[عبادت]] کننده [[پاکیزه]] را [[دوست]] دارد"<ref>کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷ و الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۸۸.</ref>.
*نظافت [[بدن]] نیز جزئی از این پاکیزگی هاست که همواره [[رسول خدا]]{{صل}} بر آن تأکید داشت. [[نقل]] شده است، آن [[حضرت]]، هر هفته موهای سر و محاسنش را با سدر<ref>شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص ۲۰؛ حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۲ و محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۸۷.</ref> یا گل خطمی می‌شست<ref>امام رضا{{ع}}، فقه الرضا{{ع}}، ص ۱۲۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶ ص ۴۴.</ref> و [[سبیل]] خود را کوتاه می‌کرد<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص ۱۲۸ و محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۳۶۰.</ref>؛ کوتاه کردن موی [[سبیل]] به طوری که لب، آشکار شود، از سنت‌های ایشان به شمار می‌رفت<ref>مکارم الاخلاق، ص ۶۷؛ کلینی، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۷ و شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۸۴.</ref>. ایشان می‌فرمود: "[[سبیل]] و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید<ref>احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۲، ص ۱۶؛ مسلم نیشابوری، صحیح، ج ۱، ص ۱۵۳ و ابن ابی جمهور، عوالی، ج۱، ص۱۳۵.</ref>"؛ "چرا که [[سبیل]] بلند، مخفی‌گاه و جولانگاه [[شیطان]] [آلودگی است]"<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۲۷، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۸ و مکارم الاخلاق، ص ۶۷.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۳.</ref>.
*[[غسل]] [[جمعه]] هم از دیگر سنت‌های ایشان بود<ref>. فقه الرضا{{ع}}، ص۱۷۵ و مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۰۱.</ref> و [[مردم]] را نیز بدین امر سفارش بسیار می‌کرد. آن [[حضرت]] در سفارش‌های خود به [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}} فرموده است: "ای [[علی]]! [[مردم]] باید هر هفت روز یک بار، [[غسل]] کنند (حمّام بروند). پس هر [[جمعه]] [[غسل]] کن؛ حتی اگر لازم شود که برای تهیّه [[آب]] آن، [[خوراک]] روزانه‌ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبّی، بالاتر از [[غسل]] [[جمعه]] نیست"<ref>سید بن طاووس، جمال الاسبوع، ص ۳۶۷ و مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۵۰۲.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۳.</ref>.
*همچنین نوره کشیدن در هر پانزده روز یک بار، از سنت‌های ایشان بود<ref>الکافی، ج ۶، ص ۵۰۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۱۹ و محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۰۸.</ref> و در این می‌فرمود: "هیچ کدام از شما شارب و موی شرمگاه و زیر بغل را بلند نگذارد؛ زیرا [[شیطان]] آن جا را برای مخفی شدن [[انتخاب]] می‌کند و در آن پنهان می‌شود"<ref>محمد بن محمد کوفی، الجعفریات، ص ۲۹؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص ۵۱۹ و فضل اللّه راوندی، النوادر، ص ۲۴.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۴.</ref>.
*آن [[حضرت]] پیش از [[نماز جمعه]]، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد<ref>بحار الانوار، ج ۸۶، ص ۳۵۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶، ص ۴۶.</ref> و از گرفتن ناخن با دندان [[نهی]] می‌فرمود<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳ - ۴؛ شیخ صدوق، الخصال، ج ۱، ص ۱۲۶ و ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.</ref>. ایشان کوتاه کردن ناخن‌ها را مانع [بروز] درد بزرگ و از عواملی می‌دانست که بر روزی [[انسان]] می‌افزاید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۹۰؛ تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص ۱۲۲ و ثواب الاعمال، ص ۲۳.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۴.</ref>.
*[[رسول اکرم]]{{صل}} برای تقویت چشم، هر شب، سرمه می‌کشید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵.</ref> و این کار را باعث زیادشدن [[نور]] چشم می‌دانست<ref>الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۳۷ و کنز العمال، ج ۱۰، ص ۵۱.</ref>. [[روایت]] شده است که ایشان پیش از خوابیدن، چهار مرتبه به چشم راست و سه مرتبه به چشم چپ، سرمه می‌کشید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵ و وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۰۱.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۴.</ref>.
*توجه [[پیامبر]]{{صل}} به بهداشت فردی به حدی بود که حتی در مسافرت هم از آن غافل نبود و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: "آیینه، سرمه دان، شانه، مسواک و قیچی"<ref>ابوسعید خرگوشی نیشابوری، شرف المصطفی، ج ۳، ص ۳۳۳؛ نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۱۸؛ الجعفریات، ص ۱۸۵ و ابوالفرج شافعی حلبی، السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۳۵۲.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۴.</ref>.
===بهداشت دهان و دندان ===
*[[رسول خدا]]{{صل}} مسواک می‌زد و بر آن بسیار تأکید داشت. آن [[حضرت]] پیش از [[خواب]] و پس از آن<ref>مکارم الاخلاق، ص ۳۹ و بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۴۳.</ref> و پیش از هر [[نماز]]<ref>مسند احمد، ج ۵، ص ۴۱۰؛ البخاری، صحیح، ج ۱، ص ۲۱۴ و وسائل الشیعة، ج ۲، ص ۲۰.</ref> مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "اگر نبود که کار را بر امتم دشوار سازم، به آنان امر می‌کردم که برای هر [[نماز]] مسواک بزنند"<ref>الکافی، ج ۳، ص ۲۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۸۰ و صحیح بخاری، ج ۸ ص ۱۳۱.</ref>. و می‌فرمود: "آن [[قدر]] به مسواک زدن [[فرمان]] داده شدم که ترسیدم بر من [[واجب]] شود"<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۳؛ شیخ صدوق، الامالی، ج ۱، ص ۴۲۸ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۶۱.</ref>. و همچنین می‌فرمود: "اگر [[مردم]] از فواید مسواک [[آگاه]] بودند، آن را با خویش به بستر می‌بردند"<ref>دعائم الاسلام، ص ۱۱۹ و مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۶۳.</ref>. آن [[حضرت]]، از عرض دندان مسواک می‌کرد<ref>مکارم الاخلاق، ص ۳۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۶۸.</ref> و می‌فرمود: "دندان هایتان را از عرض (عمودی) مسواک بزنید، نه از طول (افقی)"<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۴؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ص ۱۶۱ و النوادر، ص ۴۴.</ref>. آن [[حضرت]]، [[مسلمانان]] را از مسواک کردن در حمام [[نهی]] می‌کرد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴؛ مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷ و مکارم الاخلاق، ص ۴۲۴.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۴-۲۳۵.</ref>.
*خلال کردن دندان نیز از دیگر اموری بود که [[رسول خدا]]{{صل}} بر آن تأکید داشت و [[مسلمانان]] را به خلال کردن سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "خلال کنید، به درستی که خلال برای لثه‌ها مفید و آن، تمییز کننده دهان است"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۷۶ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۴۲۱.</ref>. استنشاق و مضمضه کردن هم از سنت‌های ایشان به شمار می‌آمد<ref>شیخ طوسی، التهذیب، ج ۱، ص ۷۹ و شیخ طوسی، الاستبصار، ج ۱، ص ۶۷.</ref> و بر آن تأکید می‌ورزید و می‌فرمود: {{متن حدیث|تَخَلَّلُوا عَلَى الطَّعَامِ وَ تَمَضْمَضُوا}}<ref>ابوالعباس مستغفری، طب النبی، ص ۲۱ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۱۸.</ref>؛ پس از [[غذا]]، خلال و مضمضه کنید<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۵.</ref>.
===بهداشت [[لباس]]===
*همواره [[لباس]] ایشان [[پاکیزه]] بود و دیگران را نیز به نظافت [[لباس]] توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس که لباسی به تن می‌کند، لازم است آن را تمیز کند"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۴۱؛ الجعفریات، ص ۱۵۷ و عبداللّه بن جعفر حمیری قمی، قرب الاسناد، ص ۳۴.</ref>. آن [[حضرت]] به رنگ‌ها نیز توجه داشت و رنگ سبز را برای [[لباس]] خود می‌پسندید<ref>الصفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱، ص ۷۳؛ تقی الدین مقریزی، امتاع الاسماع، ج ۲، ص ۱۹۱ و شرف المصطفی، ص ۳۲۰.</ref> و از میان جامه‌های گوناگون، پوشیدن پیراهن سفید را بیشتر [[دوست]] داشت<ref>ابن الاشعث السجستانی، سنن ابی داوود، ج ۲، ص ۲۵۴ و سنن ترمذی، ج ۳، ص ۱۴۹.</ref> و می‌فرمود: "[[لباس]] سفید بپوشید؛ چرا که [[لباس]] سفید، پاک‌تر و پاکیزه‌تر است و مردگانتان را در پارچه‌های سفید [[کفن]] کنید"<ref>{{متن حدیث| خَيْرُ ثِيَابِكُمُ الْبِيضُ فَلْيَلْبَسْهَا أَحْيَاؤُكُمْ وَ كَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ فَإِنَّهَا مِنْ خَيْرِ ثِيَابِكُمْ}}؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۴۷ و کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۰۸.</ref>؛ از [[لباس]] سیاه کراهت داشت و رنگ سیاه را نمی‌پسندید؛ مگر در سه چیز: [[عمامه]]، کفش و عبا<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۵۱؛ الخصال، ج ۱، ص ۱۴۸ و علل الشرائع، ج ۲، ص ۳۴۷.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۵-۲۳۶.</ref>.
*جنس لباسش بیشتر از پنبه بود و جز در حال ناچاری، [[لباس]] پشمی و مویی نمی‌پوشید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۵۰ و مکارم الاخلاق، ص ۱۰۳.</ref>. عطر را [[دوست]] می‌داشت و بوی خوش را مایه تقویت [[قلب]]<ref>الکافی، ج ۶، ص ۵۱۰ و وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۴۳.</ref> و افزونی [[عقل]]<ref>دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۶۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۱۸.</ref> می‌شمرد. همچنین بر پوشیدن کفش خوب تأکید می‌کرد و پوشیدن کفش خوب و مناسب را باعث طولانی‌تر شدن [[عمر]] می‌دانست<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۵۵ و شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج ۲، ص ۳۸.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۶.</ref>.
===بهداشت تغذیه===
*از مصادیق بارز رعایت بهداشت، رعایت بهداشت تغذیه است. [[رسول خدا]]{{صل}} در این باره نیز توصیه‌های بسیاری به [[مسلمانان]] داشت. ایشان معده را خانه همه دردها و پرهیز را ریشه همه درمان‌ها معرفی کرده<ref>نهج الفصاحه، ص ۷۷۹: الخصال، ج ۲، ص ۵۱۲ و عوالی اللآلی، ج ۲، ص ۳۰.</ref> و فرموده است: "[[آدمی]] ظرفی بدتر از شکم را پر نکرده است و حال آنکه برای او تنها چند لقمه‌ای که نیرویش را تأمین کند، کافی است؛ چنانچه که [[نفس]] بر او [[غلبه]] یافت [و نتوانست خویشتن داری کند] پس یک سوم [معده اش] برای [[غذا]] و یک سوم آن را برای [[آب]] و یک سوم دیگر آن برای نفَسش باشد"<ref>الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۱۴؛ محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، ص ۳۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج ۹، ص ۴۶۱ و السرخسی، المبسوط، ج ۳۰، ص ۲۶۶.</ref>. ایشان بر کم خوری و پرهیز از [[پرخوری]] تأکید می‌ورزید و چاره تندرستی را در چهار چیز می‌دانست: "کم گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن، کم خوردن"<ref>شاذان بن جبرئیل قمی، الفضائل، ص ۱۵۳ و بحار الانوار، ج ۸، ص ۱۴۴.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۶.</ref>.
*[[نقل]] شده است، [[رسول خدا]]{{صل}} تا گرسنه نمی‌شد [[غذا]] نمی‌خورد و می‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از [[غذا]] دست می‌کشیم"<ref>السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۳۵۲ و سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی، ج ۱، ص ۱۸۱.</ref>. آن [[حضرت]]، پیش از خوردن و پس از آن، دستانش را می‌شست<ref>دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۱۸.</ref>. شروع غذای [[رسول خدا]]{{صل}} با نمک بود و دیگران را نیز به این کار توصیه می‌کرد<ref>حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۱۲ و بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۹۸.</ref> و می‌فرمود: "[[غذا]] را با نمک آغاز کنید که داروی هفتاد درد است"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۲۶ و احمد بن محمد برقی، المحاسن، ج ۲، ص ۵۹۳.</ref>. دست راستش مخصوص [[غذا]] بود و با آن لقمه بر می‌داشت و دست چپش بیشتر به دیگر امور اختصاص داشت<ref>مسند احمد، ج ۶، ص ۲۸۷؛ ابن حبان، صحیح، ج ۱۲، ص ۳۱ و حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۱۰۹.</ref>. به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها نمی‌دمید<ref>سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۹۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۵ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۰۶.</ref> و دیگران را از این کار [[نهی]] می‌کرد<ref>عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۱۷۰.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۶-۲۳۷.</ref>.
*[[غذا]] را داغ نمی‌خورد و می‌فرمود: "[[خداوند]] به ما [[آتش]] نخورانیده است؛ غذای داغ [[برکت]] ندارد پس، آن را سرد کنید"<ref>مکارم الاخلاق، ص ۲۸ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۴۳۵ و با اندکی اختلاف در: الکافی، ج ۶، ص ۳۲۲.</ref>. افراد را از ترک کردن خوردن [[شام]] برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "[[شام]] خوردن را ترک نکنید، گرچه به خوردن چند دانه خرمای خشکیده باشد"<ref>المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۳۳۰.</ref>؛ زیرا "ترک آن باعث خرابی [[بدن]] و [[پیری]] و درهم شکستگی جسم است"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۲۸۸؛ الخصال، ج ۲، ص ۶۱۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۰.</ref>. ظروف سرپوش‌دار را می‌پسندید<ref>ابن ابی شیبه کوفی، المصنّف، ج ۵، ص ۵۲۷.</ref> و می‌فرمود: "بر درهایتان قفل بزنید؛ روی ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا [[شیطان]] (آلودگی) نمی‌تواند از در بسته وارد شود"<ref>المستدرک، ج ۴، ص ۱۴۰؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۳۵۲ و بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۴.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۷.</ref>.
*[[رسول خدا]]{{صل}} به نوشیدن [[آب]] در سه جرعه تأکید داشت و می‌فرمود: "هر کس از شما [[آب]] را در سه [[نفس]] بنوشد، ایمن خواهد بود"<ref>طب النبی، ص ۲۳ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۳.</ref>. از نوشیدن [[آب]] در حال بی‌میلی منع می‌کرد و می‌فرمود: "هرگاه میل دارید، [[آب]] بنوشید؛ وگرنه از نوشیدن آن خودداری کنید"<ref>طب النبی، ص ۲۳.</ref>. در هنگام آشامیدن، [[نفس]] نمی‌کشید و اگر می‌خواست [[نفس]] بکشد، ظرف [[آب]] را از دهانش دور نگه می‌داشت<ref>الدعوات، ص ۱۴۴؛ النووی، شرح مسلم، ج ۳، ص ۱۶۰ و مکارم الاخلاق، ص ۳۱.</ref>. از ظروف شکسته [[آب]] نمی‌نوشید<ref>نجم الدین راوندی، شرف النبی، ص ۹۶.</ref> و از نوشیدن [[آب]] در ظروف طلایی و نقره‌ای [[نهی]] می‌کرد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۷؛ امالی صدوق، ص ۴۲۴ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۸.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۷-۲۳۸.</ref>.
*ایشان هرگاه غذایی چرب می‌خورد، کمتر [[آب]] می‌نوشید؛ از ایشان پرسیده شد: "چرا کم [[آب]] می‌نوشید؟" می‌فرمود: "برای این‌گونه [[غذا]] بهتر است کم [[آب]] بنوشید"<ref>المحاسن، ج ۲، ص۵۷۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۵، ص ۲۳۹.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۸.</ref>.
*[[رسول خدا]]{{صل}} بر خوردن سحری در سحرهای [[ماه رمضان]] بسیار تأکید داشت و سحری خورندگان را مشمول [[سلام]] [[خداوند]] و فرشتگانش دانسته، می‌فرمود: "لازم است هر کدامتان سحری بخورید؛ هر چند به نوشیدن جرعه‌ای [[آب]]<ref>تهذیب، ج۴، ص۱۹۸؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۴۹۷ و سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص ۸۲.</ref> یا خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد"<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۳۵ و الکافی، ج ۴، ص۹۵.</ref>. همچنین، آن [[حضرت]] به روزه‌داران توصیه می‌کرد که در زمان افطار، با خرما افطار کنند و اگر خرما نیافتند، با [[آب]]؛ چرا که [[آب]]، [[پاک]] کننده است<ref>مسند احمد، ج ۴، ص ۱۷؛ المستدرک، ج ۱، ص۴۳۱ و ابراهیم بن علی الکفعمی، المصباح، ص ۶۲۲.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۸.</ref>.


==تغذیه سالم==
نظافت بدن نیز جزئی از این پاکیزگی هاست که همواره [[رسول خدا]] {{صل}} بر آن تأکید داشت. [[نقل]] شده است، آن حضرت، هر هفته موهای سر و محاسنش را با سدر<ref>شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص ۲۰؛ حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۲ و محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۸۷.</ref> یا گل خطمی می‌شست<ref>امام رضا {{ع}}، فقه الرضا {{ع}}، ص ۱۲۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶ ص ۴۴.</ref> و [[سبیل]] خود را کوتاه می‌کرد<ref>فقه الرضا {{ع}}، ص ۱۲۸ و محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۳۶۰.</ref>؛ کوتاه کردن موی [[سبیل]] به طوری که لب، آشکار شود، از سنت‌های ایشان به شمار می‌رفت<ref>مکارم الاخلاق، ص ۶۷؛ کلینی، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۷ و شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۸۴.</ref>. ایشان می‌فرمود: "[[سبیل]] و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید<ref>احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۲، ص ۱۶؛ مسلم نیشابوری، صحیح، ج ۱، ص ۱۵۳ و ابن ابی جمهور، عوالی، ج۱، ص۱۳۵.</ref>"؛ "چرا که [[سبیل]] بلند، مخفی‌گاه و جولانگاه [[شیطان]] [آلودگی است]"<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۲۷، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۸ و مکارم الاخلاق، ص ۶۷.</ref>.
*در [[سیره]] و [[کلام]] [[رسول خدا]]{{صل}} تغذیه سالم از اصول بهداشت و [[سلامت]] جسمی فرد به شمار می‌آمد و ایشان در کنار توصیه‌های بهداشتی، بر [[لزوم]] تغذیه سالم پیوسته تأکید داشته، افراد را به خوردن غذاها و میوه‌های مقوی و مغذی توصیه می‌فرمود؛ از غذاهایی که [[حضرت]] افراد را بسیار به خوردن آن سفارش می‌کرد، شیر بود و می‌فرمود: {{متن حدیث|لَيْسَ شیء يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ }}<ref>طب النبی، ص ۲۵.</ref>؛ [[جانشینی]] بهتر [و کامل تر] از شیر برای [[غذا]] و نوشیدنی یافت نمی‌شود. [[نبی خاتم]]{{صل}} عسل را نیز غذایی بسیار مفید دانسته، بر خوردن آن، بسیار تأکید می‌ورزید<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۸-۲۳۹.</ref>.
*ایشان عسل را "شفای دردها معرفی کرده"<ref>الطبرانی، المعجم الکبیر، ج ۹، ص ۱۸۵ و المصنّف، ج ۷، ص ۱۶۶.</ref>، می‌فرمود: {{متن حدیث|مَنْ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْيَأْكُلِ الْعَسَلَ}}<ref>طب النبی، ص ۲۶؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۶۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۰.</ref>؛ هر که می‌خواهد [[سلامتی]] اش حفظ شود، پس، عسل بخورد. ایشان درباره استفاده از روغن زیتون می‌فرمود: {{متن حدیث|كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ }}<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۳۱؛ عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۹۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۸۴.</ref>؛ روغن زیتون بخورید و آن را [برای استشفا] به [[بدن]] بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی [[خجسته]] است<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۹.</ref>.
*همچنین افراد را به خوردن پیاز توصیه می‌فرمود و سفارش می‌کرد که "چون به سرزمینی در آمدید، از پیاز آن بخورید تا وبای ([[بیماری]]‌های) آن سرزمین را از شما دور کند"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۷۴؛ المحاسن، ج ۲، ص ۵۲۲ و مکارم الاخلاق، ص ۱۸۲.</ref>. به خوردن سیر نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "سیر بخورید و آن [[بیماری‌ها]] را درمان کنید؛ چرا که درمان هفتاد درد، در آن است"<ref>طب النبی، ص۳۰ و مکارم الاخلاق، ص۱۸۲.</ref>. [[حضرت]]، برنج را می‌ستود و می‌فرمود: "برنج، [[نیکو]] دارویی است؛ سرد است و سالم و برکنار از هر [[بیماری]]"<ref>مکارم الاخلاق، ص۱۵۵ و مستدرکالوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۷.</ref>. ایشان پنیر را "درد" می‌خواند؛ ولی می‌فرمود که اگر با گردو خورده شود، درمان است<ref>طب النبی، ص ۲۵ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۴.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۹.</ref>.


==حجامت ==
[[غسل]] [[جمعه]] هم از دیگر سنت‌های ایشان بود<ref>. فقه الرضا {{ع}}، ص۱۷۵ و مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۰۱.</ref> و [[مردم]] را نیز بدین امر سفارش بسیار می‌کرد. آن حضرت در سفارش‌های خود به [[امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} فرموده است: "ای [[علی]]! [[مردم]] باید هر هفت روز یک بار، [[غسل]] کنند (حمّام بروند). پس هر [[جمعه]] [[غسل]] کن؛ حتی اگر لازم شود که برای تهیّه [[آب]] آن، خوراک روزانه‌ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبّی، بالاتر از [[غسل]] [[جمعه]] نیست"<ref>سید بن طاووس، جمال الاسبوع، ص ۳۶۷ و مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۵۰۲.</ref>.
*[[رسول خدا]]{{صل}} در کنار دیگر توصیه‌های بهداشتی، حجامت را نیز از راه‌های پیشگیری و درمان [[بیماری‌ها]] می‌دانست و حجامت را "[[بهترین]] داروها"، معرفی کرده<ref>الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۴۲.</ref>، می‌فرمود: "اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و شربتی از عسل است<ref>مسند احمد، ج ۴، ص ۱۴۶؛ صحیح بخاری، ج ۷، ص ۱۲ و بیهقی، السنن الکبری، ج ۹، ص ۳۴۱.</ref>. [[رسول]] خاتم{{صل}} از حجامت در روزهای چهارشنبه و [[جمعه]] [[نهی]] می‌کرد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۹.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۹.</ref>.
 
==[[تفریح]] و [[عبادت]]؛ دیگر عوامل [[سلامت]]==
*[[رسول خدا]]{{صل}} [[عبادات]] و تفریحات سالم را از عوامل مهم [[سلامت]] می‌دانست. آن بزرگوار، مسافرت را مایه تندرستی<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۶۵؛ المحاسن، ج ۲، ص ۳۴۵ و مسند احمد، ج ۲، ص ۳۸۰.</ref> و تفریحاتی چون سوارکاری و نگاه به [[طبیعت]] را از عوامل [[شادی]] و ابتهاج [[روح]] بر می‌شمرد<ref>امام رضا{{ع}}، صحیفة الرضا{{ع}}، ص ۷۲ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۶۷.</ref>. ایشان همچنین [[عبادات]] را مایه سرزندگی و [[سلامت]] [[مردم]] و عباداتی چون [[روزه]]<ref>دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۲؛ الدعوات، ص۷۶ و الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۰۳.</ref> و [[نماز شب]] را سبب تندرستی می‌دانستند و دور. ه شدن امراض از [[بدن]] می‌دانست<ref>الدعوات، ص ۷۷ و مستدرک الوسائل، ج۶، ص۳۳۷.</ref>. [[رسول اکرم]]{{صل}} [[اندوه]] فراوان را مایه [[بیماری]] می‌دانستند<ref>امالی طوسی، ص ۵۱۲: الطبرانی، المعجم الصغیر، ج ۲، ص ۶۰۷ و تحف العقول، ص ۵۸.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۰.</ref>.


==بهداشت محیط و اجتماع==
همچنین نوره کشیدن در هر پانزده روز یک بار، از سنت‌های ایشان بود<ref>الکافی، ج ۶، ص ۵۰۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۱۹ و محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۰۸.</ref> و در این می‌فرمود: "هیچ کدام از شما شارب و موی شرمگاه و زیر بغل را بلند نگذارد؛ زیرا [[شیطان]] آن جا را برای مخفی شدن [[انتخاب]] می‌کند و در آن پنهان می‌شود"<ref>محمد بن محمد کوفی، الجعفریات، ص ۲۹؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص ۵۱۹ و فضل اللّه راوندی، النوادر، ص ۲۴.</ref>.
#'''نظافت و پاکیزگی محیط منزل:''' [[پیامبر خدا]]{{صل}} خاکروبه را لانه [[شیطان]] دانسته<ref>المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۴ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.</ref>، مردم را از انباشتن آن در پشت درها برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد که زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵؛ امالی صدوق، ص ۴۲۳ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.</ref> و می‌فرمود: "[[برکت]] از خانه‌ای که در آن، خاکروبه باشد، برداشته می‌شود"<ref>کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۴۰۲.</ref>. همچنین آن [[حضرت]]، لانه عنکبوت را خانه شیطان‌ها (آلودگی ها) در منزل<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۰۲.</ref> و همچنین دستمال آلوده به چربی و بوی گوشت را خوابگاه شیطان‌ها دانسته، توصیه می‌کرد که آن را در خانه نگه ندارید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۲۹۹؛ المحاسن، ج ۲، ص ۴۴۸ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۰.</ref>.
#'''پاکیزگی کوچه و خیابان :''' [[رسول خدا]]{{صل}} [[آب]] و جارو کردن کوچه و تمیزی جلوی درب خانه‌ها را عامل [[بی‌نیازی]] خوانده<ref>الخصال، ج ۱، ص ۵۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۹۹ و کنزالعمال، ج ۹، ص ۲۷۷.</ref>، [[مسلمانان]] را به این کار [[تشویق]] می‌کرد. همچنین [[مسلمانان]] را به تمیز کردن محل رفت و آمدها از اشیای مزاحم ترغیب می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس از راه [[مسلمانان]] چیزی را بردارد که مایه [[آزار]] آنان است، [[خداوند]]، [[ثواب]] قرائت چهارصد [[آیه]] از [[قرآن]] را به او عطا می‌کند که هر حرفی از آن ده حسنه دارد"<ref>امالی طوسی، ص ۱۸۳ و مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۳۸۵.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۱.</ref>.
#'''[[پاکیزه]] نگه داشتن اماکن عمومی:''' [[رسول خدا]]{{صل}} به نظافت اماکن عمومی مانند مساجد بسیار تأکید داشت. ایشان ضمن برحذر داشتن [[مسلمانان]] از آلوده کردن مساجد به نجاسات<ref>محقق حلی، المعتبر، ج ۲، ص ۴۵۰.</ref>، به آنان توصیه می‌کرد که دستشویی‌های [[مسجد]] را در فاصله‌ای دورتر از [[مسجد]] در کنار درهای ورودی [حیاط] [[مسجد]] قرار دهند<ref>عبدالرزاق الصنعانی، المصنّف، ج ۱، ص ۴۴۲؛ المعتبر، ص ۴۵۰ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۶۷۰</ref>. همچنین ایشان [[مسلمانان]] را به نظافت مساجد و زدودن آلودگی‌ها از آن [[تشویق]] کرده، می‌فرمود: "هر کس مسجدی را جارو کند، [[خداوند]]، [[ثواب]] آزاد کردن بنده‌ای را برایش می‌نویسد و اگر پر کاهی (خاشاکی) را از [[مسجد]] بیرون ببرد، [[خداوند]] از [[رحمت]] خود دو برابر برای او می‌نویسد"<ref>امالی صدوق، ص ۱۸۰؛ روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶ و المحاسن، ج ۱، ص ۵۷.</ref> و در [[حدیثی]] دیگر فرموده است: "هر که [[شب جمعه]] مسجدی را تمیز کند و به اندازه ذره خاکی که در چشم می‌رود، خاکروبه از [[مسجد]] بیرون ببرد، [[خداوند]] او را می‌آمرزد"<ref>امالی صدوق، ص ۱۸۰ و روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۱.</ref>.
#'''[[نهی]] از آلوده کردن محیط:''' [[رسول خدا]]{{صل}} [[مسلمانان]] را از انداختن [[آب]] دهان در [[چاه]] [[آب]] آشامیدنی برحذر می‌داشت<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مکارم الاخلاق، ص ۴۲۷.</ref> و می‌فرمود: کنار [[چاه]] [[آب]] آشامیدنی، زیر درخت میوه دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای [[حاجت]] نکنید<ref>دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴.</ref>. آن [[حضرت]]، بول کردن کنار [[چاه]] [[آب]] یا نهرهای [[آب]] شرب را [[زشت]] می‌شمرد و از آن منع می‌کرد<ref>التهذیب، ج ۱، ص ۳۵۳؛ الجعفریات، ص ۱۵ و الخصال، ج ۱، ص ۹۷.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۱-۲۴۲.</ref>.
*همچنین [[رسول خدا]]{{صل}} بول کردن در آب‌های راکد را [[ظلم]] می‌شمرد<ref>الجعفریات، ص ۱۷؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴ و النوادر، ص ۴۰.</ref>. [[روایت]] شده است که [[پیغمبر]] [[خدا]]{{صل}} [[دستور]] داده بودند، [[مسلمانان]]، هفت چیز خود را در [[زمین]] [[دفن]] کنند: مو، ناخن، [[خون]]، دستمال حائض، بچه دان، علقه و دندان<ref>الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۸؛ کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۲۷ و الخصال، ج ۲، ص ۳۴۰.</ref>. در [[سیره]] آن [[حضرت]] نیز آمده است که ایشان [[آب]] دهان و [[آب]] بینی یا خلط سینه‌اش را پس از دفع، [[دفن]] می‌کرد<ref>الجعفریات، ص۱۳ و مستدرک الوسائل، ج۱، ص۲۴۹.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۲.</ref>.
*[[پیامبر اکرم]]{{صل}} حتی به نظافت محیط [[زندگی]] حیوانات اهلی نیز تأکید داشت و می‌فرمود: "[[جایگاه]] گوسفندان خود را [[پاکیزه]] کنید و [[خاک]] و [[آب]] بینی او را بزدایید؛ زیرا آنان از حیوانات بهشتی‌اند. این نظافت باید به گونه‌ای باشد که بتوانید در آنجا [[نماز]] بخوانید"<ref>المحاسن، ج ۲، ص ۶۴۲ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۳۴۰.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۲.</ref>.


==[[بهداشت]] و [[آراستگی]]==
آن حضرت پیش از [[نماز جمعه]]، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد<ref>بحار الانوار، ج ۸۶، ص ۳۵۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶، ص ۴۶.</ref> و از گرفتن ناخن با دندان [[نهی]] می‌فرمود<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳ - ۴؛ شیخ صدوق، الخصال، ج ۱، ص ۱۲۶ و ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.</ref>. ایشان کوتاه کردن ناخن‌ها را مانع [بروز] درد بزرگ و از عواملی می‌دانست که بر روزی [[انسان]] می‌افزاید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۹۰؛ تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص ۱۲۲ و ثواب الاعمال، ص ۲۳.</ref>.
[[دین اسلام]]، همگان را به رعایت بهداشت و [[سلامت جسم]] فرا خوانده است. [[پیامبر گرامی اسلام]] نیز که رفتارش همواره الگوی [[مسلمانان]] است، در مورد بهداشت، [[سیره]] پسندیده‌ای داشت. در این باره آمده است:
{{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ لَا يَتَنَفَّسُ فِي الْإِنَاءِ إِذَا شَرِبَ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ يَتَنَفَّسَ أَبْعَدَ الْإِنَاءَ عَنْ فِيهِ حَتَّى يَتَنَفَّسَ}}<ref>«رسول خدا{{صل}} وقتی آب می‌نوشید، در ظرف آب، نفس نمی‌کشید، (بازگشت نفس را در آب داخل نمی‌کرد) بلکه هر وقت می‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهان دور نگه می‌داشت». مکارم الاخلاق، ج۱، ص۳۲.</ref>.


ایشان در پاسخ به این [[پرسش]] که چرا مسلمانان کمتر [[بیمار]] می‌شوند، فرمود:
[[رسول اکرم]] {{صل}} برای تقویت چشم، هر شب، سرمه می‌کشید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵.</ref> و این کار را باعث زیادشدن [[نور]] چشم می‌دانست<ref>الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۳۷ و کنز العمال، ج ۱۰، ص ۵۱.</ref>. [[روایت]] شده است که ایشان پیش از خوابیدن، چهار مرتبه به چشم راست و سه مرتبه به چشم چپ، سرمه می‌کشید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵ و وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۰۱.</ref>.
{{متن حدیث|نَحْنُ قَوْمٌ لَا نَأْكُلُ حَتّى نَجُوعَ وَ إِذَا أَكَلْنَا لَا نَشْبَعُ‌}}<ref>«ما جمعیتی هستیم که تا وقتی کاملاً گرسنه نشویم، غذا نمی‌خوریم و چون غذا می‌خوریم، خود را کاملاً سیر نمی‌کنیم». سنن النبی، ص۱۸۱.</ref>.


ایشان به [[مسواک]] [[دهان]] و دندان بسیار توجه می‌کرد، به گونه‌ای که:
توجه [[پیامبر]] {{صل}} به بهداشت فردی به حدی بود که حتی در مسافرت هم از آن غافل نبود و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: "آیینه، سرمه دان، شانه، مسواک و قیچی"<ref>ابوسعید خرگوشی نیشابوری، شرف المصطفی، ج ۳، ص ۳۳۳؛ نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۱۸؛ الجعفریات، ص ۱۸۵ و ابوالفرج شافعی حلبی، السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۳۵۲.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۲ ـ ۲۳۴؛ [[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[نگین رسالت (کتاب)|نگین رسالت]] ص ۳۱.</ref>
دیده نشد [[رسول خدا]]{{صل}} قضای [[حاجت]] کند، مگر اینکه پس از آن [[وضو]] می‌ساخت و وضو را با مسواک کردن آغاز می‌کرد<ref>محجة البیضاء، ج۱، ص۲۹۶.</ref>.
دندان‌های [[حضرت]] پیوسته [[براق]] و سفید بود. ایشان در [[خواص]] و آثار مسواک می‌فرمود:
{{متن حدیث|السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ}}<ref>«مسواک هم پاکیزه‌کننده دهان است، هم موجب رضای الهی است و از سنت‌های مؤکدی است که خداوند قرار داده است». محدث قمی، سفینة البحار، ج۱، ص۶۷۴.</ref>.


[[رسول گرامی اسلام]] با گرفتن ناخن، مالیدن روغن به [[بدن]]، [[سرمه کشیدن]]، زدودن موهای زاید و کوتاه کردن شارب، مسلمانان را به اهمیت دادن به بهداشت فرا می‌خواند. ایشان درباره کوتاه کردن ناخن می‌فرماید:
=== بهداشت بدن ===
{{متن حدیث|مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ أَنَامِلِهِ دَاءً وَ أَدْخَلَ فِيهَا شِفَاءً}}<ref>«هر کس ناخنش را روز جمعه بگیرد، خداوند درد را از انگشتانش بیرون کند و شفا را در آن وارد سازد» مکارم الاخلاق، ج۱، ص۱۲۳.</ref>.
[[بهداشت]] و [[نظافت]] تن از مهم‌ترین محورهای نظافت و بهداشت است. در [[سیره نبوی]]{{صل}} نمونه‌هایی از توجه خاص آن حضرت به بهداشت تن در دست است. برای مثال، شستشوی بدن همواره در برنامه [[زندگی]] ایشان وجود داشته و روایاتی نیز در این‌باره نقل شده است. روایاتی که حاکی از [[بوی خوش]] عرق آن حضرت است، به جز دلالت بر یک ویژگی خاص - که ناشی از [[مقام رسالت]] بود - بیانگر نظافت بدن آن حضرت نیز هست؛ چراکه با وجود [[آلودگی]] تن، بوی خوش از آن استشمام نخواهد شد. گفته شده که بوی عرق آن حضرت آن‌چنان [[خوشبو]] بود که به آن شناخته می‌شد<ref>{{متن حدیث|عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ{{صل}} خِصَالٌ لَمْ يَكُنْ فِي طَرِيقٍ فَيَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ قَدْ سَلَكَهُ مِنْ طِيبِ عَرَقِهِ وَ رِيحِ عَرَقِهِ وَ لَمْ يَكُنْ يَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۲۴)</ref>.
آراستگی و [[زیبایی]] ظاهری در [[سنت رسول الله]]{{صل}} جایگاه ویژه‌ای داشت. ایشان همواره موهایش را شانه می‌زد و لباسش همیشه تمیز بود. هنگام خروج از [[خانه]]، در آینه نگاه می‌کرد. رنگ [[کفش]] و [[لباس]] آن [[حضرت]] نیز با هم متناسب بود. عمامه‌ای که بر سر می‌نهاد، به قامتش [[برازندگی]] ویژه‌ای می‌داد و بر جذبه و ابهتش می‌افزود. ایشان می‌فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ‌}}<ref>«همانا خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد» نهج الفصاحه، ص۱۵۹.</ref>.
[[محمد بن جریر طبری]] دراین باره می‌نویسد:
[[عادت]] [[رسول خدا]]{{صل}} این بود که به آینه نگاه می‌کرد و موی سرش را صاف می‌کرد و شانه می‌زد و چه بسا در برابر آب، [[موی سر]] خود را [[منظم]] می‌کرد و خود را نه تنها برای خاندانش، بلکه برای [[اصحاب]] خویش می‌آراست و می‌فرمود: [[خدا]] [[دوست]] دارد که بنده‌اش وقتی برای دیدن [[برادران]] از خانه بیرون می‌رود، خود را آماده کند و بیاراید<ref>مکارم الاخلاق، ج۱، ص۳۶.</ref>.
[[پیامبر گرامی اسلام]] همواره از بوی خوش استفاده می‌کرد، چنان‌که دراین باره آمده است:
{{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يُنْفِقُ عَلَى الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعَامِ}}<ref>«رسول الله{{صل}} برای عطر و بوی خوش، بیش از غذا پول خرج می‌کرد». مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶۶.</ref>.


وارد شده است مردی ژولیده و با ریش بلند و نامنظم [[خدمت]] [[رسول اکرم]]{{صل}} آمد. حضرت فرمود:
شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا، از [[عادات]] دائمی آن حضرت بود. ایشان پس از صرف غذا آن‌چنان به دقت دست‌ها را می‌شست که دیگر از بوی غذا در آنها اثری نمی‌ماند. این امر به ویژه پس از صرف گوشت، با دقت بیشتری صورت می‌گرفت. سپس حضرت با تری مانده در دست‌ها، صورتش را نیز مسح می‌کرد<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَغْسِلُ يَدَيْهِ مِنَ الطَّعَامِ حَتَّى يُنَقِّيَهُمَا فَلَا يُوجَدَ لِمَا أَكَلَ رِيحٌ. وَ كَانَ{{صل}} إِذَا أَكَلَ الْخُبْزَ وَ اللَّحْمَ خَاصَّةً غَسَلَ يَدَيْهِ غَسْلًا جَيِّداً ثُمَّ مَسَحَ بِفَضْلِ الْمَاءِ الَّذِي فِي يَدِهِ وَجْهَهُ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۱)</ref>. پس از [[وضو]] و شستن دست و صورت، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} با دستمالی مخصوص آن را خشک می‌کرد و اگر دستمال در [[اختیار]] نداشت، از عَبای خود برای این منظور بهره می‌جست<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَتْ لَهُ{{صل}} خِرْقَةٌ وَ مِنْدِيلٌ يَمْسَحُ بِهِ وَجْهَهُ مِنَ الْوُضُوءِ وَ رُبَّمَا لَمْ يَكُنْ مَعَهُ الْمِنْدِيلُ فَيَمْسَحُ وَجْهَهُ بِطَرَفِ الرِّدَاءِ الَّذِي يَكُونُ عَلَيْهِ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۶)</ref>. گفتنی است با توجه به وجود روایاتی از [[اهل بیت]]{{عم}} که دلالت بر استحبابِ خشک نکردنِ آبِ [[وضو]] دارند<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۴۷۳، {{عربی|باب جواز التمندل بعد الوضوء و استحباب تركه}}.</ref>.
این مرد روغن پیدا نکرده است، تا موهایش را صاف و منظم کند؟ بعضی از شما نزد من می‌آیید، درحالی که قیافه [[شیطان]] را دارید<ref>محجة البیضاء، ج۱، ص۳۰۹.</ref>.
رسول اکرم{{صل}} در جایی دیگر می‌فرماید:
{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْوَسَخَ وَ الشَّعَثَ}}<ref>«پروردگار، چرک و ژولیدگی را دشمن می‌دارد». نهج الفصاحه، ح۷۴۱.</ref>.


[[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید:
از دیگر جلوه‌های [[بهداشت فردی]] [[رسول خدا]]{{صل}} شستن سر با سِدر است. بر اساس روایتی از [[امام علی]]{{ع}}، [[جبرئیل]] پس از آنکه [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به خاطر اندکی [[مسلمانان]] و فراوانی [[مشرکان]] دچار [[اندوه]] شد، به [[امر الهی]] قدری سِدر از «[[سدرة المنتهی]]» برای آن حضرت آورد و چون سر [[مبارک]] را با آن شستشو داد، [[حزن]] ایشان برطرف شد<ref>{{متن حدیث|عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ يَحْيَى الثَّوْرِيِّ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَلَوِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِيٍّ{{ع}} قَالَ: لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ{{صل}} بِإِظْهَارِ الْإِسْلَامِ وَ ظَهَرَ الْوَحْيُ رَأَى قِلَّةً مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ كَثْرَةً مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَاهْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} هَمّاً شَدِيداً فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ جَبْرَئِيلَ{{ع}} بِسِدْرٍ مِنْ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى فَغَسَلَ بِهِ رَأْسَهُ فَجَلَا بِهِ هَمَّهُ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۵، ح۷)</ref>.
[[پیامبر خدا]] از هیچ راهی نمی‌گذشت مگر آنکه هر کس پس از ساعت‌ها از آنجا گذر می‌کرد، از بوی [[خوشی]] که از ایشان مانده بود، می‌فهمید آن حضرت از آنجا گذشته است. هیچ نوع عطری برایش نمی‌آوردند، مگر آنکه از آن به خود می‌مالید و می‌فرمود: بوی [[عطر]]، مطبوع و خوب و حمل آن، آسان است<ref>مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶۶.</ref>.<ref>[[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[کانون محبت (کتاب)|کانون محبت]] ص ۴۰.</ref>
هرچند این [[روایت]] تأثیر روانی سدر را می‌رساند، می‌تواند بر بُعد [[بهداشتی]] آن نیز دلالت کند؛ چنان‌که [[کلینی]] این روایت را در باب غَسل الرأس و در [[روایات]] مربوط به [[نظافت]] و [[بهداشت]] سر نیز نقل کرده است. به جز روایت یادشده، [[طبرسی]] نیز در این‌باره نقل کرده که آن حضرت سر و [[محاسن]] مبارک خویش را با سدر می‌شست<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} إِذَا غَسَلَ رَأْسَهُ وَ لِحْيَتَهُ غَسَلَهُمَا بِالسِّدْرِ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۲)</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۴.</ref>


==[[آراستگی]] و [[پاکیزگی]]==
=== بهداشت دهان و دندان ===
یکی از اصول مشترک در [[زندگی]] همه [[معصومان]]{{عم}} [[زیبایی]]، آراستگی و پاکیزگی ظاهر بود. [[قرآن مجید]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ * قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ}}<ref>«ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید و بخورید و بیاشامید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد * بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟» سوره اعراف، آیه ۳۱-۳۲.</ref>.
درباره بهداشت دهان و دندان و تقید بر [[مسواک]] و خلال کردن دندان‌ها، روایاتی در دست است که از اهتمام خاص آن حضرت به این امر حکایت دارد. در برخی [[روایات]]، مسواک کردن یکی از [[سنن]] [[انبیا]] شمرده شده است<ref>{{متن حدیث|عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}: قال: السواك من سنن النبيّين؛ و قال ابو عبدالله{{ع}} من سنن [اخلاق] الانبياء السواك}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۵، ح۱ و ۲؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۶۰، ح۹۳۹؛ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۳۴۶، ح۳ و ۵ و ص۳۵۱، ح۳۰).</ref>. از [[رسول خدا]]{{صل}} نیز نقل شده که فرمود:
[[جبرئیل]] همواره مرا به مسواک کردن توصیه می‌کرد؛ تا جایی که ترسیدم دندان‌هایم [از فرط مسواک کردن] نازک شده، یا بیفتند<ref>{{متن حدیث|... عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مَا زَالَ جَبْرَئِيلُ{{ع}} يُوصِينِي بِالسِّوَاكِ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ أَدْرَدَ وَ أُحْفِيَ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۵، ح۳؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۶۰، ح۹۴۰) اُدرَد از ریشهٔ «درد» و به معنای افتادن دندان‌هاست. اُحفی نیز از «حفا» به معنای ساییدگی قدم بر اثر پابرهنه رفتن است.</ref>.


آراستگی و زیبایی ظاهری در [[سنت رسول الله]]{{صل}} جایگاه ویژه‌ای داشت.
آنقدر به مسواک کردن سفارش شدم که [[ترس]] آن داشتم بر من [[واجب]] شود<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ{{صل}} لَقَدْ أُمِرْتُ بِالسِّوَاكِ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ يُكْتَبَ عَلَيَّ‌}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹)</ref>. بدین لحاظ، پیامبر اکرم{{صل}} ضمن آنکه برخی از [[اصحاب]] خویش را به خاطر زردی دندان‌ها و مسواک نکردن ملامت می‌فرمود<ref>{{متن حدیث|عَنِ الْمَرْزُبَانِ بْنِ النُّعْمَانِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مَا لِي أَرَاكُمْ قُلْحاً مَا لَكُمْ لَا تَسْتَاكُونَ}} (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۶، ح۹).</ref>، خود نیز در فرصت‌های مختلف [[مسواک]] می‌کرد؛ از جمله هنگام [[وضو]] ساختن<ref>{{متن حدیث|وَ کَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ عِنْدَ الْوُضُوءِ}}. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۲۷).</ref>، قبل از [[خواب]]<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ}} (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸).</ref>، بعد از هر بار [[بیداری]] از خواب و نیز پیش از عزیمت برای [[نماز صبح]]<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ...}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).</ref>.
[[رسول اکرم]]{{صل}} می‌فرماید:
{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْوَسَخُ وَ الشَّعَثُ‌}}<ref>«پروردگار، چرک و ژولیدگی را دشمن می‌دارد». نهج الفصاحه، ح۷۴۱.</ref>.


در [[سیره رسول خدا]]{{صل}} آمده است:
همچنین نقل شده که آن حضرت نمی‌خوابید، مگر آنکه مسواک را در کنار بالین خویش می‌نهاد و چون برمی‌خاست، پیش از هر کاری مسواک می‌کرد<ref>{{متن حدیث|وَ رُوِيَ أَنَّهُ{{صل}} كَانَ لَا يَنَامُ إِلَّا وَ السِّوَاكُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَإِذَا نَهَضَ بَدَأَ بِالسِّوَاكِ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).</ref>. بنا بر روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} یکی از وصایای [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[امیر]] المؤمنان{{ع}} آن بود که «برای هر [[نماز]] مسواک کن»<ref>{{متن حدیث|عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ{{صل}} لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} عَلَيْكَ بِالسِّوَاكِ لِكُلِّ صَلَاةٍ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۶، ح۱۰).</ref>.
[[رسول خدا]]{{صل}} در آینه نگاه می‌کرد و [[موی سر]] خود را شانه می‌زد. گاهی هم به جای آینه، در آب نگاه می‌کرد و موی سر خود را مرتب می‌ساخت. علاوه بر اینکه خود را برای [[خانواده]] آراسته و مهیا می‌کرد، خود را برای اصحابش هم می‌آراست<ref>بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۴۹.</ref>.
[[التزام]] پیامبر اکرم{{صل}} به مسواک کردن تا بدان پایه بود که حضرت در سفرها نیز مسواک خود را به همراه می‌‌برد<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} لَا يُفَارِقُهُ فِي أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ الدُّهْنِ وَ الْمُكْحُلَةُ وَ الْمِقْرَاضُ وَ الْمِسْوَاكُ وَ الْمُشْطُ}}. (طبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۵).</ref>. وسیله مسواک پیامبر اکرم{{صل}} نیز بنا به توصیه [[جبرئیل]]، چوب مخصوصی به نام «اَراک» بود<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ{{ع}}}}. (طبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).</ref>.


آن [[حضرت]] با شانه، سر خود را شانه می‌کرد. همسرانش مراقب و [[منتظر]] بودند که وقتی از موهای سر و صورت او می‌ریخت، آنها را جمع کنند. تار موهایی که گاهی نزد [[مردم]] به عنوان [[تبرک]] مانده بود، از همان موها بود. حضرت گاهی روزی دوبار، [[محاسن]] خود را شانه می‌زد و پس از [[شانه زدن]]، شانه را زیر تشک و بالش خود می‌گذاشت<ref>مکارم الاخلاق، ص۳۳.</ref>.
خلال کردن نیز از جمله توصیه‌های جبرئیل به پیامبر اکرم{{صل}} بود<ref>{{متن حدیث|عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} نَزَلَ جَبْرَئِيلُ{{ع}} عَلَيَّ بِالْخِلَالِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۶، ح۱؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۵۸، ح۹۲۶).</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرمود: «[[رسول خدا]]{{صل}} با هر چیز ممکن خلال می‌کرد، به جز برگ [[نخل]] و چوبِ نی»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ لص يَتَخَلَّلُّ بِكُلِّ مَا أَصَابَ مَا خَلَا الْخُوصَ وَ الْقَصَبَ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۷، ح۱۰؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۶۴، ح۹۶۵).</ref>.


[[پیامبر خدا]] به بوی خوش اهمیت فراوانی می‌داد و خود را [[معطر]] می‌ساخت. هرگاه از کوچه و گذرگاهی می‌گذشت، آنان که از آن مسیر می‌گذشتند، از رایحه خوش بر جای مانده، می‌دانستند که [[پیامبر]] از این کوچه گذشته است. هرگاه عطری به او عرضه می‌شد، از آن استفاده می‌کرد و می‌فرمود: «بوی آن خوش است. سنگینی هم ندارد». استفاده از بوی خوش را همیشه [[دوست]] داشت و از آن [[لذت]] می‌برد<ref>بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۴۹.</ref>.
بنا بر [[نقلی]] دیگر، حضرت از خلال با چوب انار و [[آس]]<ref>درختی شبیه انار که میوه‌هایش ابتدا سبز و سپس سیاه رنگ می‌شود.</ref> و نی [[نهی]] می‌فرمود؛ چراکه اینها رگ آکله<ref>اشاره به بیماری خوره و جذام.</ref> را تحریک می‌‌کنند<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} عَنِ التَّخَلُّلِ بِالرُّمَّانِ وَ الْآسِ وَ الْقَصَبِ وَ قَالَ{{صل}}: إِنَّهُنَّ يُحَرِّكْنَ عِرْقَ الْآكِلَةِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۷، ح۱۱).</ref>.


[[حضرت]] به [[مسواک زدن]] [[دندان]] اهمیت می‌داد، به گونه‌ای که دندان‌هایش پیوسته [[براق]] و سفید بود. ایشان در [[خواص]] و آثار [[مسواک]] می‌فرمود:
شیوه [[مسواک]] کردن [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز به صورت عَرضی (از بالا به پایین و بالعکس) بود، نه طولی<ref>{{عربی|كان يستاك عرضا}}. (البیهقی، السنن الکبری، ج۱، ص۴۰؛ الصالحی الشامی، سبل الهدی والرشاد، ج۷، ص۲۴۰)</ref> و این بدان سبب بود که لثه‌ها زخمی نشود و از سویی غذاها نیز از لای دندان‌ها به خوبی زدوده گردد<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۲۰؛ [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۴ ـ ۲۳۵؛ [[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[نگین رسالت (کتاب)|نگین رسالت]] ص ۳۱.</ref>.
{{متن حدیث|السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ}}<ref>«مسواک هم [[پاکیزه]] کننده دهان است، هم موجب [[رضای الهی]] است و از سنت‌های مؤکدی است که [[خداوند]] قرار داده است.» محدث قمی، سفینة البحار، ج۱، ص۶۷۴.</ref>.


[[پیامبر]] موهای مشکی و بلندی داشت. قبل از آنکه از [[خانه]] بیرون بیاید سر و وضع خود را در آینه می‌دید و می‌فرمود خداوند دوست دارد [[انسان]] وقتی به [[دیدار]] برادرانش می‌رود، آراسته برود. هرگاه [[مهمانان]] خارجی با پیامبر [[ملاقات]] داشتند. [[بهترین]] [[لباس]] خود را می‌پوشید و به اصحابش نیز می‌فرمود بهترین لباس‌های خود را بپوشید، [[رسول اکرم]] بیش از مبلغی که صرف [[خورد و خوراک]] خود می‌کرد صرف [[عطر]] می‌نمود و هرگاه عطر به او [[تعارف]] می‌شد رد نمی‌کرد. پیامبر زیاد مسواک می‌زد و وقتی می‌خواست بخوابد مسواک کنار بالینش بود وقتی برمی خاست ابتدا مسواک می‌زد. پیامبر به طور عرضی مسواک می‌زد<ref>بحارالانوار، ج۷۷، ص۳۴۳؛ عباس یزدانی، الگوی زندگی، ص۹۷.</ref>. پیامبر لباس سفید از جنس پنبه می‌پوشید و می‌فرمود: لباس سفید بپوشید زیرا پاکیزه و نظیف است<ref>وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۵۵.</ref>. (چرک در آن نمایان است و زودتر شست‌وشو می‌شود). آمده است که یکی از [[مسلمانان]] با لباس نامرتب و ژولیده به محضر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آمد. پیامبر اکرم{{صل}} به او فرمود: آیا [[ثروت]] داری؟ او گفت: آری، خداوند همه گونه ثروت را به من داده است. پیامبر فرمود: {{متن حدیث|إِذَا كَانَ لَكَ مَالٌ فَلْيُرَ عَلَيْكَ}}<ref>«هرگاه دارای ثروت هستی باید اثر آن در تو دیده شود» سنن نسایی، ج۸، ص۱۹۶.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} در مورد [[پاکیزگی]] و رسیدگی به [[موی سر]] و صورت به مسلمانان می‌فرماید: {{متن حدیث|إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ أَنْ تَأْخُذَ مِنَ الشَّارِبِ حَتَّى يَبْلُغَ الْإِطَارَ}}<ref>«همانا از سنت است که سبیل خود را کوتاه کنی به طوری که به لب بالا برسد [و لب بالا آشکار گردد]»</ref>. [[رسول الله]]{{صل}} برای فهماندن [[مردم]] به [[پرهیز]] از بلند کردن شارب، از آن به [[شیطان]] تعبیر کرده است که برای مردم آن عصر مأنوس‌تر بود می‌فرماید: {{متن حدیث|لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهُ مَخْبَأً يَسْتَتِرُ بِهِ}}<ref>«هیچ یک از شما سبیل خود را بلند نکند؛ زیرا اگر بلند کند، شیطان آن را کمین گاه خود قرار می‌دهد» فروع کافی، ج۶، ص۴۸۸.</ref>. رسول الله{{صل}} به [[نظافت]] و کوتاهی موهای زاید [[بدن]] نیز اهمیت می‌داد و می‌فرمود: {{متن حدیث|لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهُ مَخْبَأً يَسْتَتِرُ بِهِ}}<ref>«هیچ کدام از شما موی زیر بغل خود را بلند نکند زیرا در این صورت شیطان آنجا را قرارگاه خود قرار می‌دهد» فروع کافی، ج۶، ص۵۰۷.</ref>. همچنین آمده است [[رسول خدا]]{{صل}} [[دندان]] چند نفر از [[مسلمانان]] را زرد دید، به آنها فرمود: {{متن حدیث|مَا لِي أَرَاكُمْ قُلْحاً مَا لَكُمْ لَا تَسْتَاكُونَ}}<ref>«چرا دندان‌های شما را زرد و کثیف می‌بینم؟ چرا مسواک نمی‌کنید» فروع کافی، ج۶، ص۴۹۶.</ref>.
=== بهداشت مو ===
==== زدودن موهای زاید ====
بنا بر روایاتی که از [[امامان شیعه]]{{عم}} نقل شده، آنان ضمن تقید بر استفاده از نوره (مو بَر)، آن را موجب [[طهارت]] و [[پاکیزگی]]<ref>بنگرید به: الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۵، باب النورة.</ref> و از [[اخلاق انبیا]] برمی‌شمردند<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ الصَّادِقُ{{ع}} أَرْبَعٌ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ{{عم}}: التَّطَيُّبُ وَ التَّنْظِيفُ بِالْمُوسَى وَ حَلْقُ الْجَسَدِ بِالنُّورَةِ وَ كَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۱، ح۳۴۱)</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} نقل می‌کند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در هر روزِ [[جمعه]] موهای زاید بدن خویش را می‌زدود<ref>{{متن حدیث|عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} يَقُولُ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَطْلِي الْعَانَةَ وَ مَا تَحْتَ الْأَلْيَتَيْنِ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۶، ص۵۰۷، ح۱۴)؛ {{متن حدیث|و كان رسول الله{{صل}} يطلي، فيطليه من يطليه حتى اذا بلغ ما تحت الازار تولاه بنفسه}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۵)</ref>. حضرت برای مردان تا چهل [[روز]] و برای [[زنان]] تا بیست روز، تأخیر در این کار را روا نمی‌دانست<ref>{{متن حدیث|عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلَا يَتْرُكْ عَانَتَهُ فَوْقَ أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ لَا يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ تَدَعَ ذَلِكَ مِنْهَا فَوْقَ عِشْرِينَ يَوْماً}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۶، ح۸).</ref>. ناگفته پیداست که روا نبودن در اینجا به معنای [[حرام]] بودن نیست، بلکه [[کراهت]] آن را می‌رساند.


رسول الله{{صل}} در سخنی دیگر درباره [[استعمال بوی خوش]] می‌فرماید: {{متن حدیث|قَالَ لِي حَبِيبِي جَبْرَئِيلُ تَطَيَّبْ يَوْماً وَ يَوْماً لَا وَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا تَتْرُكْ لَهُ‌}}<ref>«دوستم جبرئیل به من گفت: یکی روز در میان خود را با عطر خوشبو کن و در روز جمعه حتما از عطر استعمال کن و آن را ترک نکن» فروع کافی، ج۶، ص۵۱۱.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} نیز می‌فرماید: {{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يُنْفِقُ فِي الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ فِي الطَّعَامِ‌}}<ref>«رسول خدا{{صل}} برای عطر بیشتر از غذا هزینه می‌کرد» فروع کافی، ج۶، ص۵۱۲.</ref>. [[رسول اکرم]]{{صل}} به [[پاکیزگی]] و استحمام نیز اهمیت بسیاری می‌دادند و می‌فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ طَیِّبٌ يُحِبُّ الطَّیِّبَ نَظِیفٌ يُحِبُّ النَّظَافَةَ}}<ref>«همانا خداوند پاک است و پاکی را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد» صحیح ترمذی، ج۱۰، ص۲۴۰.</ref>. و نیز فرمود: {{متن حدیث|بِئْسَ الْعَبْدُ الْقَاذُورَة}}<ref>«بنده کثیف، بد بنده‌ای است» فروع کافی، ج۶، ص۴۳۹.</ref>.
بنا بر [[روایت]] ابن ابی‌یعفور از [[امام صادق]]{{ع}} زدودن موهای زایدِ زیر بغل نیز از سنت‌های [[پیامبر]] بوده است<ref>گفته شده که میان ابن ابی‌یعفور و زرارة بر سر افضل بودن کندن موی زیر بغل یا تراشیدن آن اختلاف بوده است. آنان هنگامی که به محضر امام صادق{{ع}} رسیدند، حضرت را در حالی که در حمام زیر بغل‌ها را نوره مالیده بود، مشاهده کردند. پس از طرح اختلاف، حضرت جانب ابن ابی‌یعفور را گرفت و فرمود: «تراشیدن بر طبق سنت است و از کندن بهتر، و ازاله کردن با نوره (موبَر) نیز از تراشیدن افضل است. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۸؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۲۷۶).</ref>. آن حضرت در روایتی، موی بلندِ [[سبیل]]، زیر بغل و شرمگاه را محل لانه کردن [[شیطان]] دانسته که می‌تواند اشاره به میکروب‌ها باشد<ref>{{متن حدیث|عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ{{عم}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ وَ لَا عَانَتَهُ وَ لَا شَعْرَ إِبْطَيْهِ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهَا مَخَابِئَ يَسْتَتِرُ بِهَا}}. (شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۵۱۹، ح۱).</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۵.</ref>


[[رسول خدا]]{{صل}} یک [[روز]] مرد ژولیده‌ای را با موهای پریشان و [[لباس]] چرکین و قیافه نامناسب دید به او فرمود: {{متن حدیث|مِنَ الدِّينِ الْمُتْعَةُ وَ إِظْهَارُ النِّعْمَةِ}}<ref>«بهره‌مندی از لذت‌ها و آشکار نمودن نعمت جزیی از دین است» فروع کافی، ج۶، ص۴۳۹.</ref>. همچنین [[رسول گرامی اسلام]] به همه [[مسلمانان]] سفارش می‌کند که «با هر چیزی که توان دارید [[نظافت]] کنید؛ چراکه [[خداوند متعال]] [[اسلام]] را بر اساس نظافت بنا کرده است و جز [[انسان]] [[پاکیزه]] و [[پاک]] وارد [[بهشت]] نمی‌شود»<ref>میزان الحکمه، ج۱۰، ص۹۳.</ref>.
==== کوتاه کردن موی سر و صورت و ناخن ====
موی سر که موجب [[زیبایی]] [[آدمی]] است، بی‌تردید باید مورد [[نظافت]] و [[مراقبت]] قرار گیرد. در این زمینه نیز [[روایات]] درس‌آموزی از [[سیره نبوی]]{{صل}} در دست است که امروزه می‌تواند برای همگان - به ویژه [[نسل جوان]] - الگوساز باشد.


از اموری که بر [[آراستگی ظاهر]] انسان می‌افزاید، [[استفاده از انگشتر]] عقیق، فیروزه، یاقوت، زمرد و مانند آن است رسول خدا{{صل}} می‌فرماید: «[[انگشتر عقیق]] در دست کنید که مایه [[برکت]] است»<ref>فروع کافی، ج۶، ص۴۷۰.</ref>.
پیش‌تر درباره شستشوی موی سر و صورت با سدر به دو [[روایت]] اشاره کردیم<ref>بنگرید به: الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۵، ح۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۲.</ref>. اما به جز اهتمام [[پیامبر]]{{صل}} به شستن موها، [[بهداشت]] [[موی حضرت]] نیز جلوه دیگری داشته است.


[[پیامبر]] در یکی از وصایای خود به علی{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|فَاغْتَسِلْ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ وَ لَوْ أَنَّكَ تَشْتَرِي الْمَاءَ بِقُوتِ يَوْمِكَ}}<ref>«در هر روز جمعه غسل کن هر چند بستگی به آن داشته باشد که با معاش زندگی آن روز، آب بخری (آب بخر و غسل کن)» بحارالانوار، ج۸۱، ص۱۲۹.</ref>.
تراشیدن موی سر در بیان [[امام کاظم]]{{ع}} یکی از [[ویژگی‌های انبیا]] شمرده شده است<ref>{{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ أَوْ غَيْرِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَهْمٍ قَالَ: مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ التَّنَظُّفُ وَ التَّطَيُّبُ وَ حَلْقُ الشَّعْرِ وَ كَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۵۶۷، ح۵۰)</ref>. در [[روایات معصومین]]{{عم}} فوایدی برای تراشیدن موی سر ذکر شده؛ همچون دور شدن کثیفی و حشرات موذی از سر و نیز افزایش [[قدرت]] [[بینایی]] [[چشم]]<ref>{{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}قَالَ قَالَ لِي اسْتَأْصِلْ شَعْرَكَ يَقِلُّ دَرَنُهُ وَ دَوَابُّهُ وَ وَسَخُهُ وَ تَغْلُظُ رَقَبَتُكَ وَ يَجْلُو بَصَرَكَ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى وَ يَسْتَرِيحُ بَدَنُكَ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۸۵، ح۲).</ref>. البته این بدان معنا نیست که [[رسول خدا]]{{صل}} همواره موی سر را می‌تراشیده، بلکه از روایات متعدد چنین برمی‌آید که حضرت موهای خود را در حدی که به نرمه گوش می‌رسید، بلند می‌کرد<ref>در مباحث مربوط به آراستگی و زینت در سیره نبوی{{صل}} به بررسی این روایات خواهیم پرداخت.</ref>. اما نکته [[بهداشتی]] مربوط به موهای آن حضرت - در صورت بلند بودن - [[حفظ]] و نظافت آن از سویی، و مرتب و شانه کردن آن از سوی دیگر است<ref>{{متن حدیث|عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ{{ع}} قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يُرَجِّلُ شَعْرَهُ وَ أَكْثَرُ مَا كَانَ يُرَجِّلُ شَعْرَهُ بِالْمَاءِ وَ يَقُولُ كَفَى بِالْمَاءِ لِلْمُؤْمِنِ طِيباً}}. (ابن اشعث الکوفی، الجعفریات، ص۱۵۶؛ نوری طبرسی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱، ص۴۰۸، ح۱۰۰۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۶۹).</ref>.
رسول خدا{{صل}} در [[روز جمعه]] از [[عطر]] استفاده می‌کرد و هرگاه عطرش تمام شده بود، به بعضی از همسرانش مراجعه می‌کرد. [[حضرت]] از عطر مخصوص (منجمد شده) استفاده می‌کرد، آن را می‌گرفت و با آب مرطوب می‌کرد و به صورتش می‌زد تا [[خوشبو]] گردد<ref>فروع کافی، ج۶، ص۵۱۱.</ref>.<ref>[[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[نگین رسالت (کتاب)|نگین رسالت]] ص ۳۱.</ref>


== جستارهای وابسته ==
کوتاه کردن موی شارِب ([[سبیل]]) نیز نمود دیگری از [[بهداشت فردی]] [[رسول خدا]]{{صل}} است. بنا به [[نقلی]] از [[امام صادق]]{{ع}}، رسول خدا{{صل}} فرموده است: «کوتاه کردن موی شارب به گونه‌ای که خط لب‌ها آشکار شود، از [[سنت]] است»<ref>{{متن حدیث|عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ أَنْ تَأْخُذَ مِنَ الشَّارِبِ حَتَّى يَبْلُغَ الْإِطَارَ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۸۷، ح۶)</ref>.


==منابع==
دلیل کوتاه کردن موی شارب، همان جنبه [[بهداشتی]] آن است؛ چنان‌که در [[تحف العقول]] در [[آداب]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نیز بدان تصریح شده است<ref>{{متن حدیث|أَخْذُ الشَّارِبِ مِنَ النَّظَافَةِ وَ هُوَ مِنَ السُّنَّةِ}}. (الحرانی، تحف العقول، ص۱۰۰)</ref>. از رسول خدا{{صل}} نیز نقل شده که سبیلِ بلند محل لانه کردن [[شیطان]] است<ref>{{متن حدیث|عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهُ مَخْبَأً يَسْتَتِرُ بِهِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۸۷ و ۴۸۸، ح۱۱) شایان ذکر است شیطان در این تعبیر می‌تواند کنایه از میکروب‌ها باشد که در آن زمان برای مخاطبان رسول خدا{{صل}} ناشناخته بود.</ref>. در [[روایت]] [[شیخ صدوق]] از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز چنین آمده: [[مجوس]] ریش خود را تراشیده و سبیل را بلند می‌گذارند و ما سبیل خود را می‌زنیم و [[محاسن]] را وامی‌گذاریم<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} إِنَّ الْمَجُوسَ جَزُّوا لِحَاهُمْ وَ وَفَّرُوا شَوَارِبَهُمْ وَ إِنَّا نَجُزُّ الشَّوَارِبَ وَ نُعْفِي اللِّحَى وَ هِيَ الْفِطْرَةُ}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۰، ح۳۳۱).</ref>. شارب‌ها را کوتاه کرده و محاسن را رها کنید و خود را به [[یهود]] شبیه نکنید<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} حُفُّوا الشَّوَارِبَ وَ أَعْفُوا اللِّحَى وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۰، ح۳۲۹).</ref>.
 
آن حضرت [[آشفتگی]] و نامرتب بودن و عدم [[اصلاح]] [[محاسن]] را نیز برنمی‌تافت و در مواردی نیز به این امر [[اعتراض]] می‌کرد<ref>{{متن حدیث|وَ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} إِلَى رَجُلٍ طَوِيلِ اللِّحْيَةِ فَقَالَ مَا كَانَ هَذَا لَوْ هَيَّأَ مِنْ لِحْيَتِهِ فَبَلَغَ الرَّجُلَ ذَلِكَ فَهَيَّأَ مِنْ لِحْيَتِهِ بَيْنَ اللِّحْيَتَيْنِ ثُمَّ دَخَلَ عَلَى النَّبِيِّ{{صل}} فَلَمَّا رَآهُ قَالَ هَكَذَا فَافْعَلُوا}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۰، ح۳۳۰).</ref>.
 
کوتاه کردن ناخن نیز از جمله [[سنن]] [[پیامبر]]{{صل}} شمرده شده است<ref>{{متن حدیث|عَنِ ابْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: مِنَ السُّنَّةِ تَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۰).</ref>. در روایتی از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} چنین آمده است: هر آن‌که [[روز]] [[شنبه]] و [[پنجشنبه]] ناخن‌ها و شاربش را کوتاه کند، از [[درد]] دندان و درد چشم خلاصی یابد<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ يَوْمَ السَّبْتِ وَ يَوْمَ الْخَمِيسِ- وَ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ عُوفِيَ مِنْ وَجَعِ الضِّرْسِ وَ وَجَعِ الْعَيْنِ}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۲۸، ح۳۱۲).</ref>.
 
روشن است که ناخن و [[سبیل]] بلند زمینه مناسبی برای انتقال میکروب به چشم (بر اثر تماس دست) و دهان (بر اثر باقی ماندن غذا بر روی سبیل) است. البته در باب کوتاه کردن ناخن، پیامبر اکرم{{صل}} [[زن‌ها]] را استثنا می‌کرد و بلندی بخشی از ناخن آنان را موجب فزونی [[جمال]] می‌شمرد<ref>{{متن حدیث|وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} لِلرِّجَالِ قُصُّوا أَظَافِيرَكُمْ وَ لِلنِّسَاءِ اتْرُكْنَ مِنْ أَظْفَارِكُنَّ فَإِنَّهُ أَزْيَنُ لَكُنَّ}}؛ (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۲۸، ح۳۱۵).</ref>، اما این توصیه - با توجه به [[دستورات]] [[بهداشتی]] [[اسلام]]- مشروط به رعایت [[بهداشت]] در ناخن‌ها توسط [[بانوان]] است.
 
پس از کوتاه کردن مو و ناخن، [[استحباب]] [[دفن]] کردن آنها نیز در [[سیره نبوی]] نقل شده<ref>{{متن حدیث|وَ رُوِيَ أَنَّ مِنَ السُّنَّةِ دَفْنَ الشَّعْرِ وَ الظُّفُرِ وَ الدَّمِ‌}}. (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۲۸، ح۳۱۷).</ref> که این کار هم برای رعایت [[احترام]] نسبت به اجزای بدن [[مؤمن]] است و هم اینکه عملی است [[بهداشتی]]. آخرین سخن در این‌باره آنکه، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به خاطر تقید به [[اصلاح]] مو و ناخن، یکی از وسایلی که همواره در سفرها به همراه می‌برد، قیچی بود<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} لَا يُفَارِقُهُ فِي أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ الدُّهْنِ وَ الْمُكْحُلَةُ وَ الْمِقْرَاضُ وَ الْمِسْوَاكُ وَ الْمُشْطُ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۵).</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۱۷.</ref>
 
=== بهداشت [[لباس]] ===
از آنجا که بخشی از [[شخصیت انسان]] به لباس اوست و از سویی [[پوشش]] بدن در [[حال]] [[نماز]] و برخی [[عبادات]] همچون [[طواف]]، شرط [[صحت]] این عبادات است، رعایت بهداشت و [[تمیزی]] در لباس [[نشانه]] [[رعایت حرمت]] [[معبود]] است و شاید بدین لحاظ، در [[سوره]] مدّثر پس از امر به [[بزرگداشت]] [[خداوند]]، به [[تطهیر]] لباس و [[پرهیز]] از [[آلودگی]] امر شده است<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ * وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ * وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ}} «ای جامه بر خود کشیده! * برخیز و هشدار بده! * و پروردگارت را بزرگ بدار * و جامه‌ات را پاکیزه گردان * و از (هر) آلایش دوری کن» سوره مدثر، آیه ۱-۵.</ref>. البته چون [[لباس پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} پیش از [[نزول]] این [[آیات]] نیز [[پاک]] و [[مطهّر]] بود، در [[روایات اهل بیت]]{{عم}} این امر به تشمیر، یعنی کوتاه کردن دامان لباس معنا شده<ref>{{متن حدیث| عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- {{متن قرآن|وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ}} قَالَ فَشَمِّرْ}}؛ {{متن حدیث|عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْيَمَامَةِ كَانَ مَعَ أَبِي الْحَسَنِ{{ع}} أَيَّامَ حُبِسَ بِبَغْدَادَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ{{ع}} إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبِيِّهِ{{صل}}- {{متن قرآن|وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ}} وَ كَانَتْ ثِيَابُهُ طَاهِرَةً وَ إِنَّمَا أَمَرَهُ بِالتَّشْمِيرِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۵۵ و ۴۵۶، ح۱ و ۴)</ref> که گاه با تا زدن لبه‌های [[لباس]] و گاه نیز با قیچی کردن آن حاصل می‌شود. بر اساس [[روایات]]، لباس [[رسول خدا]]{{صل}} تا بالای قوزک پای حضرت، و عبای او نیز تا نصف ساق را می‌پوشاند<ref>{{عربی|و كانت ثيابه كلها مشمرة فوق الكعبين، و يكون الازار فوق ذلك الى نصف الساق}}. (الغزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۳۷۲)</ref>. البته کوتاه بودن لباس آن حضرت و [[فرمان الهی]] به این امر، به جز مقوله [[بهداشت]] دلیل دیگری نیز داشت و آن [[تواضع]] در لباس و [[پرهیز]] از [[تکبر]] بود که در فصل بعد بدان اشاره خواهد شد.
 
یکی از راه‌های مناسب برای حصول [[اطمینان]] از [[پاکیزگی]] و بهداشت لباس، بهره‌گیری از رنگ روشن - به ویژه سفید - در لباس است. این کار به جز آثار و فوایدی که بر آن مترتب است، موجب می‌شود که به مجرد [[آلودگی]] لباس، [[انسان]] متوجه شده و درصدد رفع آن برآید؛ در حالی که در لباس‌هایی با رنگ تیره، چنین زمینه‌ای وجود ندارد. از این رو درباره رنگ [[لباس پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}} نقل شده که «بیشتر لباس‌های حضرت به رنگ سفید بود»<ref>{{عربی|و كان اكثر ثيابه البياض}}. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۲۷).</ref>. ایشان می‌فرمود: «زنده‌های خود را سفید بپوشانید و [[مردگان]] خود را در آن [[کفن]] کنید»<ref>{{عربی|و كان{{صل}} اكثر ثيابه البياض و يقول: البسوها أحياكم، و كفنوا فيها موتاكم}}. (الغزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۳۷۲)</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: [[پیامبر اکرم]]{{صل}} از [[پوشیدن]] چیزی که به رنگ سیاه باشد [[کراهت]] داشت، مگر در سه چیز: [[عمامه]]، [[کفش]] و [[عبا]]<ref>{{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صيَكْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِي ثَلَاثٍ الْخُفِّ وَ الْعِمَامَةِ وَ الْكِسَاءِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۴۹، ح۱).</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۲۳؛ [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۵ ـ ۲۳۶؛ [[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[نگین رسالت (کتاب)|نگین رسالت]] ص ۳۱.</ref>
 
=== بهداشت تغذیه ===
از مصادیق بارز رعایت بهداشت، رعایت بهداشت تغذیه است. [[رسول خدا]] {{صل}} در این باره نیز توصیه‌های بسیاری به [[مسلمانان]] داشت. ایشان معده را خانه همه دردها و پرهیز را ریشه همه درمان‌ها معرفی کرده<ref>نهج الفصاحه، ص ۷۷۹: الخصال، ج ۲، ص ۵۱۲ و عوالی اللآلی، ج ۲، ص ۳۰.</ref> و فرموده است: "[[آدمی]] ظرفی بدتر از شکم را پر نکرده است و حال آنکه برای او تنها چند لقمه‌ای که نیرویش را تأمین کند، کافی است؛ چنانچه که [[نفس]] بر او [[غلبه]] یافت [و نتوانست خویشتن داری کند] پس یک سوم [معده اش] برای غذا و یک سوم آن را برای آب و یک سوم دیگر آن برای نفَسش باشد"<ref>الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۱۴؛ محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، ص ۳۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج ۹، ص ۴۶۱ و السرخسی، المبسوط، ج ۳۰، ص ۲۶۶.</ref>. ایشان بر کم‌خوری و پرهیز از پرخوری تأکید می‌ورزید و چاره تندرستی را در چهار چیز می‌دانست: "کم گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن، کم خوردن"<ref>شاذان بن جبرئیل قمی، الفضائل، ص ۱۵۳ و بحار الانوار، ج ۸، ص ۱۴۴.</ref>.
 
[[نقل]] شده است، [[رسول خدا]] {{صل}} تا گرسنه نمی‌شد غذا نمی‌خورد و می‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از غذا دست می‌کشیم"<ref>السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۳۵۲ و سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی، ج ۱، ص ۱۸۱.</ref>. آن حضرت، پیش از خوردن و پس از آن، دستانش را می‌شست<ref>دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۱۸.</ref>. شروع غذای [[رسول خدا]] {{صل}} با نمک بود و دیگران را نیز به این کار توصیه می‌کرد<ref>حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۱۲ و بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۹۸.</ref> و می‌فرمود: "غذا را با نمک آغاز کنید که داروی هفتاد درد است"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۲۶ و احمد بن محمد برقی، المحاسن، ج ۲، ص ۵۹۳.</ref>. دست راستش مخصوص غذا بود و با آن لقمه بر می‌داشت و دست چپش بیشتر به دیگر امور اختصاص داشت<ref>مسند احمد، ج ۶، ص ۲۸۷؛ ابن حبان، صحیح، ج ۱۲، ص ۳۱ و حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۱۰۹.</ref>. به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها نمی‌دمید<ref>سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۹۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۵ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۰۶.</ref> و دیگران را از این کار [[نهی]] می‌کرد<ref>عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۱۷۰.</ref>.
 
غذا را داغ نمی‌خورد و می‌فرمود: "[[خداوند]] به ما [[آتش]] نخورانیده است؛ غذای داغ [[برکت]] ندارد پس، آن را سرد کنید"<ref>مکارم الاخلاق، ص ۲۸ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۴۳۵ و با اندکی اختلاف در: الکافی، ج ۶، ص ۳۲۲.</ref>. افراد را از ترک کردن خوردن [[شام]] برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "[[شام]] خوردن را ترک نکنید، گرچه به خوردن چند دانه خرمای خشکیده باشد"<ref>المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۳۳۰.</ref>؛ زیرا "ترک آن باعث خرابی بدن و [[پیری]] و درهم شکستگی جسم است"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۲۸۸؛ الخصال، ج ۲، ص ۶۱۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۰.</ref>. ظروف سرپوش‌دار را می‌پسندید<ref>ابن ابی شیبه کوفی، المصنّف، ج ۵، ص ۵۲۷.</ref> و می‌فرمود: "بر درهایتان قفل بزنید؛ روی ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا [[شیطان]] (آلودگی) نمی‌تواند از در بسته وارد شود"<ref>المستدرک، ج ۴، ص ۱۴۰؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۳۵۲ و بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۴.</ref>.
 
[[رسول خدا]] {{صل}} به نوشیدن آب در سه جرعه تأکید داشت و می‌فرمود: "هر کس از شما آب را در سه [[نفس]] بنوشد، ایمن خواهد بود"<ref>طب النبی، ص ۲۳ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۳.</ref>. از نوشیدن آب در حال بی‌میلی منع می‌کرد و می‌فرمود: "هرگاه میل دارید، آب بنوشید؛ وگرنه از نوشیدن آن خودداری کنید"<ref>طب النبی، ص ۲۳.</ref>. در هنگام آشامیدن، [[نفس]] نمی‌کشید و اگر می‌خواست [[نفس]] بکشد، ظرف آب را از دهانش دور نگه می‌داشت<ref>الدعوات، ص ۱۴۴؛ النووی، شرح مسلم، ج ۳، ص ۱۶۰ و مکارم الاخلاق، ص ۳۱.</ref>. از ظروف شکسته آب نمی‌نوشید<ref>نجم الدین راوندی، شرف النبی، ص ۹۶.</ref> و از نوشیدن آب در ظروف طلایی و نقره‌ای [[نهی]] می‌کرد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۷؛ امالی صدوق، ص ۴۲۴ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۸.</ref>.
 
ایشان هرگاه غذایی چرب می‌خورد، کمتر آب می‌نوشید؛ از ایشان پرسیده شد: "چرا کم آب می‌نوشید؟" می‌فرمود: "برای این‌گونه غذا بهتر است کم آب بنوشید"<ref>المحاسن، ج ۲، ص۵۷۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۵، ص ۲۳۹.</ref>.
 
[[رسول خدا]] {{صل}} بر خوردن سحری در سحرهای [[ماه رمضان]] بسیار تأکید داشت و سحری خورندگان را مشمول [[سلام]] [[خداوند]] و فرشتگانش دانسته، می‌فرمود: "لازم است هر کدامتان سحری بخورید؛ هر چند به نوشیدن جرعه‌ای آب<ref>تهذیب، ج۴، ص۱۹۸؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۴۹۷ و سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص ۸۲.</ref> یا خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد"<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۳۵ و الکافی، ج ۴، ص۹۵.</ref>. همچنین، آن حضرت به روزه‌داران توصیه می‌کرد که در زمان افطار، با خرما افطار کنند و اگر خرما نیافتند، با آب؛ چرا که آب، [[پاک]] کننده است<ref>مسند احمد، ج ۴، ص ۱۷؛ المستدرک، ج ۱، ص۴۳۱ و ابراهیم بن علی الکفعمی، المصباح، ص ۶۲۲.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۶ ـ ۲۳۸.</ref>
 
== تغذیه سالم ==
در [[سیره]] و [[کلام]] [[رسول خدا]] {{صل}} تغذیه سالم از اصول بهداشت و [[سلامت]] جسمی فرد به شمار می‌آمد و ایشان در کنار توصیه‌های بهداشتی، بر [[لزوم]] تغذیه سالم پیوسته تأکید داشته، افراد را به خوردن غذاها و میوه‌های مقوی و مغذی توصیه می‌فرمود؛ از غذاهایی که حضرت افراد را بسیار به خوردن آن سفارش می‌کرد، شیر بود و می‌فرمود: {{متن حدیث|لَيْسَ شیء يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ }}<ref>طب النبی، ص ۲۵.</ref>؛ [[جانشینی]] بهتر [و کامل تر] از شیر برای غذا و نوشیدنی یافت نمی‌شود. [[نبی خاتم]] {{صل}} عسل را نیز غذایی بسیار مفید دانسته، بر خوردن آن، بسیار تأکید می‌ورزید.
 
ایشان عسل را "شفای دردها معرفی کرده"<ref>الطبرانی، المعجم الکبیر، ج ۹، ص ۱۸۵ و المصنّف، ج ۷، ص ۱۶۶.</ref>، می‌فرمود: {{متن حدیث|مَنْ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْيَأْكُلِ الْعَسَلَ}}<ref>طب النبی، ص ۲۶؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۶۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۰.</ref>؛ هر که می‌خواهد [[سلامتی]] اش حفظ شود، پس، عسل بخورد. ایشان درباره استفاده از روغن زیتون می‌فرمود: {{متن حدیث|كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ }}<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۳۱؛ عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۹۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۸۴.</ref>؛ روغن زیتون بخورید و آن را [برای استشفا] به بدن بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی [[خجسته]] است.
 
همچنین افراد را به خوردن پیاز توصیه می‌فرمود و سفارش می‌کرد که "چون به سرزمینی در آمدید، از پیاز آن بخورید تا وبای ([[بیماری]]‌های) آن سرزمین را از شما دور کند"<ref>الکافی، ج ۶، ص ۳۷۴؛ المحاسن، ج ۲، ص ۵۲۲ و مکارم الاخلاق، ص ۱۸۲.</ref>. به خوردن سیر نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "سیر بخورید و آن [[بیماری‌ها]] را درمان کنید؛ چرا که درمان هفتاد درد، در آن است"<ref>طب النبی، ص۳۰ و مکارم الاخلاق، ص۱۸۲.</ref>. حضرت، برنج را می‌ستود و می‌فرمود: "برنج، [[نیکو]] دارویی است؛ سرد است و سالم و برکنار از هر [[بیماری]]"<ref>مکارم الاخلاق، ص۱۵۵ و مستدرکالوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۷.</ref>. ایشان پنیر را "درد" می‌خواند؛ ولی می‌فرمود که اگر با گردو خورده شود، درمان است<ref>طب النبی، ص ۲۵ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۴.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۸ ـ ۲۳۹.</ref>
 
== حجامت ==
[[رسول خدا]] {{صل}} در کنار دیگر توصیه‌های بهداشتی، حجامت را نیز از راه‌های پیشگیری و درمان [[بیماری‌ها]] می‌دانست و حجامت را "[[بهترین]] داروها"، معرفی کرده<ref>الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۴۲.</ref>، می‌فرمود: "اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و شربتی از عسل است<ref>مسند احمد، ج ۴، ص ۱۴۶؛ صحیح بخاری، ج ۷، ص ۱۲ و بیهقی، السنن الکبری، ج ۹، ص ۳۴۱.</ref>. [[رسول]] خاتم {{صل}} از حجامت در روزهای چهارشنبه و [[جمعه]] [[نهی]] می‌کرد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۹.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۳۹.</ref>
== تفریح و [[عبادت]]؛ دیگر عوامل [[سلامت]] ==
[[رسول خدا]] {{صل}} [[عبادات]] و تفریحات سالم را از عوامل مهم [[سلامت]] می‌دانست. آن بزرگوار، مسافرت را مایه تندرستی<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۶۵؛ المحاسن، ج ۲، ص ۳۴۵ و مسند احمد، ج ۲، ص ۳۸۰.</ref> و تفریحاتی چون سوارکاری و نگاه به طبیعت را از عوامل [[شادی]] و ابتهاج [[روح]] بر می‌شمرد<ref>امام رضا {{ع}}، صحیفة الرضا {{ع}}، ص ۷۲ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۶۷.</ref>. ایشان همچنین [[عبادات]] را مایه سرزندگی و [[سلامت]] [[مردم]] و عباداتی چون [[روزه]]<ref>دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۲؛ الدعوات، ص۷۶ و الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۰۳.</ref> و نماز شب را سبب تندرستی می‌دانستند و دور. ه شدن امراض از بدن می‌دانست<ref>الدعوات، ص ۷۷ و مستدرک الوسائل، ج۶، ص۳۳۷.</ref>. [[رسول اکرم]] {{صل}} [[اندوه]] فراوان را مایه [[بیماری]] می‌دانستند<ref>امالی طوسی، ص ۵۱۲: الطبرانی، المعجم الصغیر، ج ۲، ص ۶۰۷ و تحف العقول، ص ۵۸.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۰.</ref>
 
== بهداشت محیط و اجتماع ==
# '''نظافت و پاکیزگی محیط منزل:''' [[پیامبر خدا]] {{صل}} خاکروبه را لانه [[شیطان]] دانسته<ref>المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۴ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.</ref>، مردم را از انباشتن آن در پشت درها برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد که زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵؛ امالی صدوق، ص ۴۲۳ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.</ref> و می‌فرمود: "[[برکت]] از خانه‌ای که در آن، خاکروبه باشد، برداشته می‌شود"<ref>کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۴۰۲.</ref>. همچنین آن حضرت، لانه عنکبوت را خانه شیطان‌ها (آلودگی ها) در منزل<ref>الکافی، ج ۶، ص ۴۰۲.</ref> و همچنین دستمال آلوده به چربی و بوی گوشت را خوابگاه شیطان‌ها دانسته، توصیه می‌کرد که آن را در خانه نگه ندارید<ref>الکافی، ج ۶، ص ۲۹۹؛ المحاسن، ج ۲، ص ۴۴۸ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.</ref>.
# '''پاکیزگی کوچه و خیابان :''' [[رسول خدا]] {{صل}} آب و جارو کردن کوچه و تمیزی جلوی درب خانه‌ها را عامل [[بی‌نیازی]] خوانده<ref>الخصال، ج ۱، ص ۵۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۹۹ و کنزالعمال، ج ۹، ص ۲۷۷.</ref>، [[مسلمانان]] را به این کار [[تشویق]] می‌کرد. همچنین [[مسلمانان]] را به تمیز کردن محل رفت و آمدها از اشیای مزاحم ترغیب می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس از راه [[مسلمانان]] چیزی را بردارد که مایه [[آزار]] آنان است، [[خداوند]]، [[ثواب]] قرائت چهارصد [[آیه]] از [[قرآن]] را به او عطا می‌کند که هر حرفی از آن ده حسنه دارد"<ref>امالی طوسی، ص ۱۸۳ و مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۳۸۵.</ref>.
# '''[[پاکیزه]] نگه داشتن اماکن عمومی:''' [[رسول خدا]] {{صل}} به نظافت اماکن عمومی مانند مساجد بسیار تأکید داشت. ایشان ضمن برحذر داشتن [[مسلمانان]] از آلوده کردن مساجد به نجاسات<ref>محقق حلی، المعتبر، ج ۲، ص ۴۵۰.</ref>، به آنان توصیه می‌کرد که دستشویی‌های [[مسجد]] را در فاصله‌ای دورتر از [[مسجد]] در کنار درهای ورودی [حیاط] [[مسجد]] قرار دهند<ref>عبدالرزاق الصنعانی، المصنّف، ج ۱، ص ۴۴۲؛ المعتبر، ص ۴۵۰ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۶۷۰</ref>. همچنین ایشان [[مسلمانان]] را به نظافت مساجد و زدودن آلودگی‌ها از آن [[تشویق]] کرده، می‌فرمود: "هر کس مسجدی را جارو کند، [[خداوند]]، [[ثواب]] آزاد کردن بنده‌ای را برایش می‌نویسد و اگر پر کاهی (خاشاکی) را از [[مسجد]] بیرون ببرد، [[خداوند]] از [[رحمت]] خود دو برابر برای او می‌نویسد"<ref>امالی صدوق، ص ۱۸۰؛ روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶ و المحاسن، ج ۱، ص ۵۷.</ref> و در [[حدیثی]] دیگر فرموده است: "هر که [[شب جمعه]] مسجدی را تمیز کند و به اندازه ذره خاکی که در چشم می‌رود، خاکروبه از [[مسجد]] بیرون ببرد، [[خداوند]] او را می‌آمرزد"<ref>امالی صدوق، ص ۱۸۰ و روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶.</ref>.
# '''[[نهی]] از آلوده کردن محیط:''' [[رسول خدا]] {{صل}} [[مسلمانان]] را از انداختن آب دهان در چاه آب آشامیدنی برحذر می‌داشت<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مکارم الاخلاق، ص ۴۲۷.</ref> و می‌فرمود: کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای [[حاجت]] نکنید<ref>دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴.</ref>. آن حضرت، بول کردن کنار چاه آب یا نهرهای آب شرب را [[زشت]] می‌شمرد و از آن منع می‌کرد<ref>التهذیب، ج ۱، ص ۳۵۳؛ الجعفریات، ص ۱۵ و الخصال، ج ۱، ص ۹۷.</ref>.
 
همچنین [[رسول خدا]] {{صل}} بول کردن در آب‌های راکد را [[ظلم]] می‌شمرد<ref>الجعفریات، ص ۱۷؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴ و النوادر، ص ۴۰.</ref>. [[روایت]] شده است که [[پیغمبر]] [[خدا]] {{صل}} [[دستور]] داده بودند، [[مسلمانان]]، هفت چیز خود را در [[زمین]] [[دفن]] کنند: مو، ناخن، [[خون]]، دستمال حائض، بچه دان، علقه و دندان<ref>الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۸؛ کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۲۷ و الخصال، ج ۲، ص ۳۴۰.</ref>. در [[سیره]] آن حضرت نیز آمده است که ایشان آب دهان و آب بینی یا خلط سینه‌اش را پس از دفع، [[دفن]] می‌کرد<ref>الجعفریات، ص۱۳ و مستدرک الوسائل، ج۱، ص۲۴۹.</ref>.
 
[[پیامبر اکرم]] {{صل}} حتی به نظافت محیط [[زندگی]] حیوانات اهلی نیز تأکید داشت و می‌فرمود: "جایگاه گوسفندان خود را [[پاکیزه]] کنید و خاک و آب بینی او را بزدایید؛ زیرا آنان از حیوانات بهشتی‌اند. این نظافت باید به گونه‌ای باشد که بتوانید در آنجا [[نماز]] بخوانید"<ref>المحاسن، ج ۲، ص ۶۴۲ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۳۴۰.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم]]، ص۲۴۰ ـ ۲۴۲.</ref>
 
=== [[بهداشت]] وسایل مصرفی ===
رعایت بهداشت در وسایل مصرفی از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این زمینه می‌توان به توصیه‌ها و تأکیدات کلی [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به رعایت نظافت و بهداشت استناد کرد که شامل بهداشت وسایل مصرفی نیز می‌شود، اما به [[طور]] خاص با توجه به روایتی که پیش‌تر درباره ظرف آب حضرت نقل کردیم، می‌توان آن را به دیگر وسایل مصرفی حضرت نیز تعمیم داد. در این [[روایت]] می‌خوانیم: پیامبر اکرم{{صل}} بسیار علاقه‌مند بود که در قدح‌های شامی آب بنوشد و می‌فرمود: این [نوع قدح] از نظیف‌ترین ظرف‌های شماست<ref>{{متن حدیث|عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ{{صل}} يُعْجِبُهُ أَنْ يَشْرَبَ فِي الْإِنَاءِ الشَّامِيِّ وَ كَانَ يَقُولُ هُوَ أَنْظَفُ آنِيَتِكُمْ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۸۶، ح۸).</ref>. این نوع ظروف از [[شام]] برای حضرت [[هدیه]] آورده می‌شد<ref>{{متن حدیث|عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَشْرَبُ فِي الْأَقْدَاحِ الشَّامِيَّةِ يُجَاءُ بِهَا مِنَ الشَّامِ وَ تُهْدَى إِلَيْهِ{{صل}}}} (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۸۵،ح ۱).</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۲۵.</ref>
 
== پیشگیری و درمان [[بیماری]] ==
از دیگر اصول بهداشت فردی در [[سیره پیامبر اکرم]]{{صل}}، پیش‌گیری از بیماری و اقدام به درمان پس از ابتلای به آن بود. برای مثال، تأکید آن حضرت بر انجام حجامت را می‌توان تلاشی در راستای پیشگیری و درمان بیماری به شمار آورد. [[امام صادق]]{{ع}} حجامت را از جمله دواهای [[انبیا]] شمرده است<ref>{{متن حدیث|عَنْ فَضْلٍ الرَّسَّانِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}‌: مِنْ دَوَاءِ الْأَنْبِيَاءِ الْحِجَامَةُ}}. (ابن سابور الزیات، طب الائمه{{عم}} ص۵۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ص۶۲، ص۱۲۰، ح۴۰).</ref>. [[امام باقر]]{{ع}} نیز اقدام [[رسول خدا]]{{صل}} به حجامت و سپس دادن اجرت به شخص حجامت کننده را دلیل جواز و عدم [[حرمت]] این کار دانسته است<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: احْتَجَمَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} حَجَمَهُ مَوْلًى لِبَنِي بَيَاضَةَ وَ أَعْطَاهُ وَ لَوْ كَانَ حَرَاماً مَا أَعْطَاهُ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} أَيْنَ الدَّمُ قَالَ شَرِبْتُهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَا كَانَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَفْعَلَ وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَكَ حِجَاباً مِنَ النَّارِ فَلَا تَعُدْ}}. (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۱۱۶، ح۳ و ج۱۲، ص۷۲، ح۷).</ref>. بنا بر روایتی دیگر از آن حضرت، [[پیامبر]] برای مقابله با هرگونه دردی، از حجامت بهره می‌جست<ref>{{متن حدیث|عَنْ إِسْمَاعِيلَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ{{ع}} أَنَّهُ قَالَ: مَا اشْتَكَى رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} وَجَعاً قَطُّ إِلَّا كَانَ مَفْزَعُهُ إِلَى الْحِجَامَةِ...}}. (ابن سابور الزیات، طب الائمة، ص۵۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۱۹، ح۳۹).</ref>. بنا به نقل [[انس بن مالک]]، وقتی فردی به نام ابوطیبه [[پیامبر اکرم]]{{صل}} را حجامت کرد، حضرت دستور داد دو پیمانه طعام به او داده شود و در [[خراج]] نیز به او [[تخفیف]] دهند. سپس فرمود: «همانا حجامت، از جمله [[برترین]] دواهاست»<ref>{{متن حدیث|قال انس بن مالك: إحتجم رسول الله{{صل}} حجمة أبوطيبة، أمر له بصاعين من طعام، و كلم اهله فوضعوا عنه من خراجه، و قال: ان من افضل ما تداويتم به الحجامة}}. (الترمذی، الشمائل المحمدیة{{صل}}، ص۲۹۹).</ref>.
 
عادت پیامبر اکرم{{صل}} بر آن بود که ناحیه گردن و کنار دو رگ به نام «أخدعین» را حجامت می‌فرمود. سپس [[جبرئیل]]، حجامت در ناحیه پشت کتف را به حضرت توصیه کرد<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}‌: كَانَ النَّبِيُّ{{صل}} يَحْتَجِمُ فِي الْأَخْدَعَيْنِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ‌{{ع}} عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِحِجَامَةِ الْكَاهِلِ}}. (ابن سابور الزیات، طب الائمه{{عم}}، ص۵۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۲۲، ح۴۹).</ref>. بنا بر روایتی، آن حضرت در سه جا از بدن حجامت می‌کرد: در ناحیه سر که آن را «مُنقِذه» می‌نامید؛ در ناحیه دو کتف که آن را «نافعه» می‌خواند و در ناحیه ران که بدان «مُغیثه» می‌گفت<ref>{{متن حدیث|حَدَّثَنَا صَفْوَانُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَحْتَجِمُ بِثَلَاثٍ وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِي الرَّأْسِ يُسَمِّيهَا الْمُتَقَدِّمَةَ وَ وَاحِدَةٌ بَيْنَ الْكَتِفَيْنِ يُسَمِّيهَا النَّافِعَةَ وَ وَاحِدَةٌ بَيْنَ الْوَرِكَيْنِ يُسَمِّيهَا الْمُعِينَةَ}}. (ابن سابور الزیات، طب الائمة، ص۵۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۲۰، ح۴۵).</ref>. هنگامی نیز که بعد از حجامت بر اثر جایگزینی [[خون]]، حرارت بر بدن حضرت مستولی می‌شد، با آب سرد خود را شستشو می‌داد<ref>{{متن حدیث|أَبُو زَكَرِيَّا يَحْيَى بْنُ آدَمَ قَالَ: حَدَّثَنَا صَفْوَانُ بْنُ يَحْيَى بَيَّاعُ السَّابِرِيِّ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُكَيْرٍ عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ الْأَزْدِيُّ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ عَمَّنْ ذَكَرَهُ‌: أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} كَانَ يَغْتَسِلُ مِنَ الْحِجَامَةِ وَ الْحَمَّامِ قَالَ شُعَيْبٌ فَذَكَرْتُهُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ{{ع}} فَقَالَ إِنَّ النَّبِيَّ{{صل}} كَانَ إِذَا احْتَجَمَ هَاجَ بِهِ وَ تَبَيَّغَ فَاغْتَسَلَ بِالْمَاءِ الْبَارِدِ لِيُسَكِّنَ عَنْهُ حَرَارَةَ الدَّمِ وَ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} كَانَ إِذَا دَخَلَ الْحَمَّامَ هَاجَتْ بِهِ الْحَرَارَةُ صُبَّ عَلَيْهِ الْمَاءُ الْبَارِدُ فَتَسْكُنُ عَنْهُ الْحَرَارَةُ}}. (ابن سابور الزیات، طب الائمة{{عم}}، ص۵۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۲۲، ح۴۸).</ref>.
 
بهره‌گیری از داروهای مختلف به وقت [[بیماری]] نیز از نشانه‌های توجه [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[بهداشت]] و [[سلامت]] فردی است. برای مثال، آن حضرت به هنگام سردرد از «روغن کنجد»<ref>{{متن حدیث|عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} كَانَ إِذَا اشْتَكَى رَأْسَهُ اسْتَعَطَ بِدُهْنِ الْجُلْجُلَانِ وَ هُوَ السِّمْسِمُ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۲۴، ح۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۹۰، ح۱۵۳).</ref>، برای عدم تأثیر نیش عقرب از «نمک»<ref>{{متن حدیث|عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: لَدَغَتْ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} عَقْرَبٌ فَنَفَضَهَا وَ قَالَ لَعَنَكِ اللَّهُ فَمَا يَسْلَمُ مِنْكِ مُؤْمِنٌ وَ لَا كَافِرٌ ثُمَّ دَعَا بِالْمِلْحِ فَوَضَعَهُ عَلَى مَوْضِعِ اللَّدْغَةِ ثُمَّ عَصَرَهُ بِإِبْهَامِهِ حَتَّى ذَابَ ثُمَّ قَالَ لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي الْمِلْحِ مَا احْتَاجُوا مَعَهُ إِلَى دِرْيَاقٍ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۲۷، ح۱۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۹۱، ح۱۵۷) شبیه این روایت از امام باقر{{ع}} نیز نقل شده است. (بنگرید به: الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۲۷، ح۹).</ref>، و برای درمان سوختگی پا نیز از «خُرفه» استفاده می‌کرد و آن را سبزی پربرکتی می‌دانست<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: وَطِئَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} الرَّمْضَاءَ فَأَحْرَقَتْهُ فَوَطِئَ عَلَى الرِّجْلَةِ وَ هِيَ الْبَقْلَةُ الْحَمْقَاءُ فَسَكَنَ عَنْهُ حَرُّ الرَّمْضَاءِ فَدَعَا لَهَا وَ كَانَ يُحِبُّهَا{{صل}} وَ يَقُولُ مِنْ بَقْلَةٍ مَا أَبْرَكَهَا}}. ([[الکلینی]]، [[الکافی]]، ج۶، ص۳۶۷، ح۲؛ [[مجلسی]]، [[بحار الانوار]]، ج۱۶، ص۲۹۱، ح۱۵۸). گفتنی است معنا شدن «الرجله» (= خرفه) به «البقلة الحمقاء» در این [[روایت]]، اشاره دارد به اقدام [[بنی‌امیه]] در نامیدن این [[گیاه]] به «البقلة الحمقاء». توضیح اینکه «خرفه» سبزی مورد علاقه [[حضرت فاطمه]]{{س}} بود و [[بنی امیه]] به علت [[دشمنی]] با آن حضرت، نام آن را که به «بقلة فاطمة» مشهور شده بود، [[تغییر]] دادند. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۶۷، ح۱).</ref>. ایشان خوردن عسل و کُندُر همراه با [[تلاوت آیات]] [[قرآن]] را موجب زوال بلغم می‌شمرد<ref>{{متن حدیث|عَنْ سُكَيْنٍ [بن اسحاق النخعي الكوفي] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ{{صل}} يَأْكُلُ الْعَسَلَ وَ يَقُولُ آيَاتٌ مِنَ الْقُرْآنِ وَ مَضْغُ اللُّبَانِ يُذِيبُ الْبَلْغَمَ}}. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۳۲، ح۴).</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۲۵.</ref>
 
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:152259.jpg|22px]] [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|'''فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم''']]
# [[پرونده:152259.jpg|22px]] [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم (کتاب)|'''فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم''']]
# [[پرونده:1379753.jpg|22px]] [[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[کانون محبت (کتاب)|'''کانون محبت''']]
# [[پرونده:1379752.jpg|22px]] [[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[نگین رسالت (کتاب)|'''نگین رسالت''']]
# [[پرونده:1379752.jpg|22px]] [[سید حسین اسحاقی|اسحاقی، سید حسین]]، [[نگین رسالت (کتاب)|'''نگین رسالت''']]
# [[پرونده:10109419.jpg|22px]] [[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|'''سیره اخلاقی پیامبر اعظم''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


==پانویس==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:مدخل]]
[[رده:سیره پیامبر خاتم]]
[[رده:بهداشت]]
[[رده:بهداشت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۴۴

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بهداشت است. بهداشت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بهداشت در قرآن - بهداشت در معارف و سیره نبوی - بهداشت در معارف و سیره فاطمی - بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از مسائلی که در سیره و قول رسول اکرم (ص) به آن توجه شده، مسئله بهداشت جسمانی انسان هاست. احادیث بسیاری درباره پاکیزگی و پیراستگی محیط زندگی و بهداشت فردی و نقش آن در سلامت فرد و جامعه از رسول خدا (ص) نقل شده که نشان دهنده توجه ویژه ایشان به سلامت فرد و جامعه و پیراستگی محیط زیست انسان است. نویسنده این مقاله تلاش دارد که هر چند کوتاه، به این رهنمودها، آموزه‌ها و تعالیم بهداشتی پرداخته، مواردی از این رهنمودها و آموزه‌ها را در سیره و کلام نبوی (ص) برای خوانندگان گرامی بیان دارد[۱].

بهداشت فردی

نظافت

پاکیزگی، جایگاه والایی در سیره و کلام رسول خدا (ص) دارد و ایشان پاکیزگی را می‌ستود و پیوسته مسلمانان را به رعایت آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "خداوند، پاک است و شخص پاک را دوست دارد؛ پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد"[۲]. پس "خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید، پاکیزه کنید؛ زیرا خداوند متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز کسی به بهشت نمی‌رود، مگر اینکه پاکیزه باشد"[۳]. و می‌فرمود: "همانا اسلام، پاکیزه است، پس شما هم پاکیزه باشید؛ زیرا جز فرد پاکیزه، کسی به بهشت نمی‌رود"[۴] و "خداوند، عبادت کننده پاکیزه را دوست دارد"[۵].

نظافت بدن نیز جزئی از این پاکیزگی هاست که همواره رسول خدا (ص) بر آن تأکید داشت. نقل شده است، آن حضرت، هر هفته موهای سر و محاسنش را با سدر[۶] یا گل خطمی می‌شست[۷] و سبیل خود را کوتاه می‌کرد[۸]؛ کوتاه کردن موی سبیل به طوری که لب، آشکار شود، از سنت‌های ایشان به شمار می‌رفت[۹]. ایشان می‌فرمود: "سبیل و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید[۱۰]"؛ "چرا که سبیل بلند، مخفی‌گاه و جولانگاه شیطان [آلودگی است]"[۱۱].

غسل جمعه هم از دیگر سنت‌های ایشان بود[۱۲] و مردم را نیز بدین امر سفارش بسیار می‌کرد. آن حضرت در سفارش‌های خود به امیرالمؤمنین علی (ع) فرموده است: "ای علی! مردم باید هر هفت روز یک بار، غسل کنند (حمّام بروند). پس هر جمعه غسل کن؛ حتی اگر لازم شود که برای تهیّه آب آن، خوراک روزانه‌ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبّی، بالاتر از غسل جمعه نیست"[۱۳].

همچنین نوره کشیدن در هر پانزده روز یک بار، از سنت‌های ایشان بود[۱۴] و در این می‌فرمود: "هیچ کدام از شما شارب و موی شرمگاه و زیر بغل را بلند نگذارد؛ زیرا شیطان آن جا را برای مخفی شدن انتخاب می‌کند و در آن پنهان می‌شود"[۱۵].

آن حضرت پیش از نماز جمعه، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد[۱۶] و از گرفتن ناخن با دندان نهی می‌فرمود[۱۷]. ایشان کوتاه کردن ناخن‌ها را مانع [بروز] درد بزرگ و از عواملی می‌دانست که بر روزی انسان می‌افزاید[۱۸].

رسول اکرم (ص) برای تقویت چشم، هر شب، سرمه می‌کشید[۱۹] و این کار را باعث زیادشدن نور چشم می‌دانست[۲۰]. روایت شده است که ایشان پیش از خوابیدن، چهار مرتبه به چشم راست و سه مرتبه به چشم چپ، سرمه می‌کشید[۲۱].

توجه پیامبر (ص) به بهداشت فردی به حدی بود که حتی در مسافرت هم از آن غافل نبود و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: "آیینه، سرمه دان، شانه، مسواک و قیچی"[۲۲].[۲۳]

بهداشت بدن

بهداشت و نظافت تن از مهم‌ترین محورهای نظافت و بهداشت است. در سیره نبوی(ص) نمونه‌هایی از توجه خاص آن حضرت به بهداشت تن در دست است. برای مثال، شستشوی بدن همواره در برنامه زندگی ایشان وجود داشته و روایاتی نیز در این‌باره نقل شده است. روایاتی که حاکی از بوی خوش عرق آن حضرت است، به جز دلالت بر یک ویژگی خاص - که ناشی از مقام رسالت بود - بیانگر نظافت بدن آن حضرت نیز هست؛ چراکه با وجود آلودگی تن، بوی خوش از آن استشمام نخواهد شد. گفته شده که بوی عرق آن حضرت آن‌چنان خوشبو بود که به آن شناخته می‌شد[۲۴].

شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا، از عادات دائمی آن حضرت بود. ایشان پس از صرف غذا آن‌چنان به دقت دست‌ها را می‌شست که دیگر از بوی غذا در آنها اثری نمی‌ماند. این امر به ویژه پس از صرف گوشت، با دقت بیشتری صورت می‌گرفت. سپس حضرت با تری مانده در دست‌ها، صورتش را نیز مسح می‌کرد[۲۵]. پس از وضو و شستن دست و صورت، پیامبر اکرم(ص) با دستمالی مخصوص آن را خشک می‌کرد و اگر دستمال در اختیار نداشت، از عَبای خود برای این منظور بهره می‌جست[۲۶]. گفتنی است با توجه به وجود روایاتی از اهل بیت(ع) که دلالت بر استحبابِ خشک نکردنِ آبِ وضو دارند[۲۷].

از دیگر جلوه‌های بهداشت فردی رسول خدا(ص) شستن سر با سِدر است. بر اساس روایتی از امام علی(ع)، جبرئیل پس از آنکه پیامبر اکرم(ص) به خاطر اندکی مسلمانان و فراوانی مشرکان دچار اندوه شد، به امر الهی قدری سِدر از «سدرة المنتهی» برای آن حضرت آورد و چون سر مبارک را با آن شستشو داد، حزن ایشان برطرف شد[۲۸]. هرچند این روایت تأثیر روانی سدر را می‌رساند، می‌تواند بر بُعد بهداشتی آن نیز دلالت کند؛ چنان‌که کلینی این روایت را در باب غَسل الرأس و در روایات مربوط به نظافت و بهداشت سر نیز نقل کرده است. به جز روایت یادشده، طبرسی نیز در این‌باره نقل کرده که آن حضرت سر و محاسن مبارک خویش را با سدر می‌شست[۲۹].[۳۰]

بهداشت دهان و دندان

درباره بهداشت دهان و دندان و تقید بر مسواک و خلال کردن دندان‌ها، روایاتی در دست است که از اهتمام خاص آن حضرت به این امر حکایت دارد. در برخی روایات، مسواک کردن یکی از سنن انبیا شمرده شده است[۳۱]. از رسول خدا(ص) نیز نقل شده که فرمود: جبرئیل همواره مرا به مسواک کردن توصیه می‌کرد؛ تا جایی که ترسیدم دندان‌هایم [از فرط مسواک کردن] نازک شده، یا بیفتند[۳۲].

آنقدر به مسواک کردن سفارش شدم که ترس آن داشتم بر من واجب شود[۳۳]. بدین لحاظ، پیامبر اکرم(ص) ضمن آنکه برخی از اصحاب خویش را به خاطر زردی دندان‌ها و مسواک نکردن ملامت می‌فرمود[۳۴]، خود نیز در فرصت‌های مختلف مسواک می‌کرد؛ از جمله هنگام وضو ساختن[۳۵]، قبل از خواب[۳۶]، بعد از هر بار بیداری از خواب و نیز پیش از عزیمت برای نماز صبح[۳۷].

همچنین نقل شده که آن حضرت نمی‌خوابید، مگر آنکه مسواک را در کنار بالین خویش می‌نهاد و چون برمی‌خاست، پیش از هر کاری مسواک می‌کرد[۳۸]. بنا بر روایتی از امام باقر(ع) یکی از وصایای پیامبر اکرم(ص) به امیر المؤمنان(ع) آن بود که «برای هر نماز مسواک کن»[۳۹]. التزام پیامبر اکرم(ص) به مسواک کردن تا بدان پایه بود که حضرت در سفرها نیز مسواک خود را به همراه می‌‌برد[۴۰]. وسیله مسواک پیامبر اکرم(ص) نیز بنا به توصیه جبرئیل، چوب مخصوصی به نام «اَراک» بود[۴۱].

خلال کردن نیز از جمله توصیه‌های جبرئیل به پیامبر اکرم(ص) بود[۴۲]. امام صادق(ع) می‌فرمود: «رسول خدا(ص) با هر چیز ممکن خلال می‌کرد، به جز برگ نخل و چوبِ نی»[۴۳].

بنا بر نقلی دیگر، حضرت از خلال با چوب انار و آس[۴۴] و نی نهی می‌فرمود؛ چراکه اینها رگ آکله[۴۵] را تحریک می‌‌کنند[۴۶].

شیوه مسواک کردن پیامبر اکرم(ص) نیز به صورت عَرضی (از بالا به پایین و بالعکس) بود، نه طولی[۴۷] و این بدان سبب بود که لثه‌ها زخمی نشود و از سویی غذاها نیز از لای دندان‌ها به خوبی زدوده گردد[۴۸].

بهداشت مو

زدودن موهای زاید

بنا بر روایاتی که از امامان شیعه(ع) نقل شده، آنان ضمن تقید بر استفاده از نوره (مو بَر)، آن را موجب طهارت و پاکیزگی[۴۹] و از اخلاق انبیا برمی‌شمردند[۵۰]. امام صادق(ع) نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص) در هر روزِ جمعه موهای زاید بدن خویش را می‌زدود[۵۱]. حضرت برای مردان تا چهل روز و برای زنان تا بیست روز، تأخیر در این کار را روا نمی‌دانست[۵۲]. ناگفته پیداست که روا نبودن در اینجا به معنای حرام بودن نیست، بلکه کراهت آن را می‌رساند.

بنا بر روایت ابن ابی‌یعفور از امام صادق(ع) زدودن موهای زایدِ زیر بغل نیز از سنت‌های پیامبر بوده است[۵۳]. آن حضرت در روایتی، موی بلندِ سبیل، زیر بغل و شرمگاه را محل لانه کردن شیطان دانسته که می‌تواند اشاره به میکروب‌ها باشد[۵۴].[۵۵]

کوتاه کردن موی سر و صورت و ناخن

موی سر که موجب زیبایی آدمی است، بی‌تردید باید مورد نظافت و مراقبت قرار گیرد. در این زمینه نیز روایات درس‌آموزی از سیره نبوی(ص) در دست است که امروزه می‌تواند برای همگان - به ویژه نسل جوان - الگوساز باشد.

پیش‌تر درباره شستشوی موی سر و صورت با سدر به دو روایت اشاره کردیم[۵۶]. اما به جز اهتمام پیامبر(ص) به شستن موها، بهداشت موی حضرت نیز جلوه دیگری داشته است.

تراشیدن موی سر در بیان امام کاظم(ع) یکی از ویژگی‌های انبیا شمرده شده است[۵۷]. در روایات معصومین(ع) فوایدی برای تراشیدن موی سر ذکر شده؛ همچون دور شدن کثیفی و حشرات موذی از سر و نیز افزایش قدرت بینایی چشم[۵۸]. البته این بدان معنا نیست که رسول خدا(ص) همواره موی سر را می‌تراشیده، بلکه از روایات متعدد چنین برمی‌آید که حضرت موهای خود را در حدی که به نرمه گوش می‌رسید، بلند می‌کرد[۵۹]. اما نکته بهداشتی مربوط به موهای آن حضرت - در صورت بلند بودن - حفظ و نظافت آن از سویی، و مرتب و شانه کردن آن از سوی دیگر است[۶۰].

کوتاه کردن موی شارِب (سبیل) نیز نمود دیگری از بهداشت فردی رسول خدا(ص) است. بنا به نقلی از امام صادق(ع)، رسول خدا(ص) فرموده است: «کوتاه کردن موی شارب به گونه‌ای که خط لب‌ها آشکار شود، از سنت است»[۶۱].

دلیل کوتاه کردن موی شارب، همان جنبه بهداشتی آن است؛ چنان‌که در تحف العقول در آداب امیرالمؤمنین(ع) نیز بدان تصریح شده است[۶۲]. از رسول خدا(ص) نیز نقل شده که سبیلِ بلند محل لانه کردن شیطان است[۶۳]. در روایت شیخ صدوق از پیامبر اکرم(ص) نیز چنین آمده: مجوس ریش خود را تراشیده و سبیل را بلند می‌گذارند و ما سبیل خود را می‌زنیم و محاسن را وامی‌گذاریم[۶۴]. شارب‌ها را کوتاه کرده و محاسن را رها کنید و خود را به یهود شبیه نکنید[۶۵].

آن حضرت آشفتگی و نامرتب بودن و عدم اصلاح محاسن را نیز برنمی‌تافت و در مواردی نیز به این امر اعتراض می‌کرد[۶۶].

کوتاه کردن ناخن نیز از جمله سنن پیامبر(ص) شمرده شده است[۶۷]. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) چنین آمده است: هر آن‌که روز شنبه و پنجشنبه ناخن‌ها و شاربش را کوتاه کند، از درد دندان و درد چشم خلاصی یابد[۶۸].

روشن است که ناخن و سبیل بلند زمینه مناسبی برای انتقال میکروب به چشم (بر اثر تماس دست) و دهان (بر اثر باقی ماندن غذا بر روی سبیل) است. البته در باب کوتاه کردن ناخن، پیامبر اکرم(ص) زن‌ها را استثنا می‌کرد و بلندی بخشی از ناخن آنان را موجب فزونی جمال می‌شمرد[۶۹]، اما این توصیه - با توجه به دستورات بهداشتی اسلام- مشروط به رعایت بهداشت در ناخن‌ها توسط بانوان است.

پس از کوتاه کردن مو و ناخن، استحباب دفن کردن آنها نیز در سیره نبوی نقل شده[۷۰] که این کار هم برای رعایت احترام نسبت به اجزای بدن مؤمن است و هم اینکه عملی است بهداشتی. آخرین سخن در این‌باره آنکه، پیامبر اکرم(ص) به خاطر تقید به اصلاح مو و ناخن، یکی از وسایلی که همواره در سفرها به همراه می‌برد، قیچی بود[۷۱].[۷۲]

بهداشت لباس

از آنجا که بخشی از شخصیت انسان به لباس اوست و از سویی پوشش بدن در حال نماز و برخی عبادات همچون طواف، شرط صحت این عبادات است، رعایت بهداشت و تمیزی در لباس نشانه رعایت حرمت معبود است و شاید بدین لحاظ، در سوره مدّثر پس از امر به بزرگداشت خداوند، به تطهیر لباس و پرهیز از آلودگی امر شده است[۷۳]. البته چون لباس پیامبر اکرم(ص) پیش از نزول این آیات نیز پاک و مطهّر بود، در روایات اهل بیت(ع) این امر به تشمیر، یعنی کوتاه کردن دامان لباس معنا شده[۷۴] که گاه با تا زدن لبه‌های لباس و گاه نیز با قیچی کردن آن حاصل می‌شود. بر اساس روایات، لباس رسول خدا(ص) تا بالای قوزک پای حضرت، و عبای او نیز تا نصف ساق را می‌پوشاند[۷۵]. البته کوتاه بودن لباس آن حضرت و فرمان الهی به این امر، به جز مقوله بهداشت دلیل دیگری نیز داشت و آن تواضع در لباس و پرهیز از تکبر بود که در فصل بعد بدان اشاره خواهد شد.

یکی از راه‌های مناسب برای حصول اطمینان از پاکیزگی و بهداشت لباس، بهره‌گیری از رنگ روشن - به ویژه سفید - در لباس است. این کار به جز آثار و فوایدی که بر آن مترتب است، موجب می‌شود که به مجرد آلودگی لباس، انسان متوجه شده و درصدد رفع آن برآید؛ در حالی که در لباس‌هایی با رنگ تیره، چنین زمینه‌ای وجود ندارد. از این رو درباره رنگ لباس پیامبر اکرم(ص) نقل شده که «بیشتر لباس‌های حضرت به رنگ سفید بود»[۷۶]. ایشان می‌فرمود: «زنده‌های خود را سفید بپوشانید و مردگان خود را در آن کفن کنید»[۷۷]. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر اکرم(ص) از پوشیدن چیزی که به رنگ سیاه باشد کراهت داشت، مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا[۷۸].[۷۹]

بهداشت تغذیه

از مصادیق بارز رعایت بهداشت، رعایت بهداشت تغذیه است. رسول خدا (ص) در این باره نیز توصیه‌های بسیاری به مسلمانان داشت. ایشان معده را خانه همه دردها و پرهیز را ریشه همه درمان‌ها معرفی کرده[۸۰] و فرموده است: "آدمی ظرفی بدتر از شکم را پر نکرده است و حال آنکه برای او تنها چند لقمه‌ای که نیرویش را تأمین کند، کافی است؛ چنانچه که نفس بر او غلبه یافت [و نتوانست خویشتن داری کند] پس یک سوم [معده اش] برای غذا و یک سوم آن را برای آب و یک سوم دیگر آن برای نفَسش باشد"[۸۱]. ایشان بر کم‌خوری و پرهیز از پرخوری تأکید می‌ورزید و چاره تندرستی را در چهار چیز می‌دانست: "کم گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن، کم خوردن"[۸۲].

نقل شده است، رسول خدا (ص) تا گرسنه نمی‌شد غذا نمی‌خورد و می‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از غذا دست می‌کشیم"[۸۳]. آن حضرت، پیش از خوردن و پس از آن، دستانش را می‌شست[۸۴]. شروع غذای رسول خدا (ص) با نمک بود و دیگران را نیز به این کار توصیه می‌کرد[۸۵] و می‌فرمود: "غذا را با نمک آغاز کنید که داروی هفتاد درد است"[۸۶]. دست راستش مخصوص غذا بود و با آن لقمه بر می‌داشت و دست چپش بیشتر به دیگر امور اختصاص داشت[۸۷]. به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها نمی‌دمید[۸۸] و دیگران را از این کار نهی می‌کرد[۸۹].

غذا را داغ نمی‌خورد و می‌فرمود: "خداوند به ما آتش نخورانیده است؛ غذای داغ برکت ندارد پس، آن را سرد کنید"[۹۰]. افراد را از ترک کردن خوردن شام برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "شام خوردن را ترک نکنید، گرچه به خوردن چند دانه خرمای خشکیده باشد"[۹۱]؛ زیرا "ترک آن باعث خرابی بدن و پیری و درهم شکستگی جسم است"[۹۲]. ظروف سرپوش‌دار را می‌پسندید[۹۳] و می‌فرمود: "بر درهایتان قفل بزنید؛ روی ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا شیطان (آلودگی) نمی‌تواند از در بسته وارد شود"[۹۴].

رسول خدا (ص) به نوشیدن آب در سه جرعه تأکید داشت و می‌فرمود: "هر کس از شما آب را در سه نفس بنوشد، ایمن خواهد بود"[۹۵]. از نوشیدن آب در حال بی‌میلی منع می‌کرد و می‌فرمود: "هرگاه میل دارید، آب بنوشید؛ وگرنه از نوشیدن آن خودداری کنید"[۹۶]. در هنگام آشامیدن، نفس نمی‌کشید و اگر می‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهانش دور نگه می‌داشت[۹۷]. از ظروف شکسته آب نمی‌نوشید[۹۸] و از نوشیدن آب در ظروف طلایی و نقره‌ای نهی می‌کرد[۹۹].

ایشان هرگاه غذایی چرب می‌خورد، کمتر آب می‌نوشید؛ از ایشان پرسیده شد: "چرا کم آب می‌نوشید؟" می‌فرمود: "برای این‌گونه غذا بهتر است کم آب بنوشید"[۱۰۰].

رسول خدا (ص) بر خوردن سحری در سحرهای ماه رمضان بسیار تأکید داشت و سحری خورندگان را مشمول سلام خداوند و فرشتگانش دانسته، می‌فرمود: "لازم است هر کدامتان سحری بخورید؛ هر چند به نوشیدن جرعه‌ای آب[۱۰۱] یا خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد"[۱۰۲]. همچنین، آن حضرت به روزه‌داران توصیه می‌کرد که در زمان افطار، با خرما افطار کنند و اگر خرما نیافتند، با آب؛ چرا که آب، پاک کننده است[۱۰۳].[۱۰۴]

تغذیه سالم

در سیره و کلام رسول خدا (ص) تغذیه سالم از اصول بهداشت و سلامت جسمی فرد به شمار می‌آمد و ایشان در کنار توصیه‌های بهداشتی، بر لزوم تغذیه سالم پیوسته تأکید داشته، افراد را به خوردن غذاها و میوه‌های مقوی و مغذی توصیه می‌فرمود؛ از غذاهایی که حضرت افراد را بسیار به خوردن آن سفارش می‌کرد، شیر بود و می‌فرمود: «لَيْسَ شیء يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ »[۱۰۵]؛ جانشینی بهتر [و کامل تر] از شیر برای غذا و نوشیدنی یافت نمی‌شود. نبی خاتم (ص) عسل را نیز غذایی بسیار مفید دانسته، بر خوردن آن، بسیار تأکید می‌ورزید.

ایشان عسل را "شفای دردها معرفی کرده"[۱۰۶]، می‌فرمود: «مَنْ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْيَأْكُلِ الْعَسَلَ»[۱۰۷]؛ هر که می‌خواهد سلامتی اش حفظ شود، پس، عسل بخورد. ایشان درباره استفاده از روغن زیتون می‌فرمود: «كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ »[۱۰۸]؛ روغن زیتون بخورید و آن را [برای استشفا] به بدن بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی خجسته است.

همچنین افراد را به خوردن پیاز توصیه می‌فرمود و سفارش می‌کرد که "چون به سرزمینی در آمدید، از پیاز آن بخورید تا وبای (بیماری‌های) آن سرزمین را از شما دور کند"[۱۰۹]. به خوردن سیر نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "سیر بخورید و آن بیماری‌ها را درمان کنید؛ چرا که درمان هفتاد درد، در آن است"[۱۱۰]. حضرت، برنج را می‌ستود و می‌فرمود: "برنج، نیکو دارویی است؛ سرد است و سالم و برکنار از هر بیماری"[۱۱۱]. ایشان پنیر را "درد" می‌خواند؛ ولی می‌فرمود که اگر با گردو خورده شود، درمان است[۱۱۲].[۱۱۳]

حجامت

رسول خدا (ص) در کنار دیگر توصیه‌های بهداشتی، حجامت را نیز از راه‌های پیشگیری و درمان بیماری‌ها می‌دانست و حجامت را "بهترین داروها"، معرفی کرده[۱۱۴]، می‌فرمود: "اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و شربتی از عسل است[۱۱۵]. رسول خاتم (ص) از حجامت در روزهای چهارشنبه و جمعه نهی می‌کرد[۱۱۶].[۱۱۷]

تفریح و عبادت؛ دیگر عوامل سلامت

رسول خدا (ص) عبادات و تفریحات سالم را از عوامل مهم سلامت می‌دانست. آن بزرگوار، مسافرت را مایه تندرستی[۱۱۸] و تفریحاتی چون سوارکاری و نگاه به طبیعت را از عوامل شادی و ابتهاج روح بر می‌شمرد[۱۱۹]. ایشان همچنین عبادات را مایه سرزندگی و سلامت مردم و عباداتی چون روزه[۱۲۰] و نماز شب را سبب تندرستی می‌دانستند و دور. ه شدن امراض از بدن می‌دانست[۱۲۱]. رسول اکرم (ص) اندوه فراوان را مایه بیماری می‌دانستند[۱۲۲].[۱۲۳]

بهداشت محیط و اجتماع

  1. نظافت و پاکیزگی محیط منزل: پیامبر خدا (ص) خاکروبه را لانه شیطان دانسته[۱۲۴]، مردم را از انباشتن آن در پشت درها برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد که زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید[۱۲۵] و می‌فرمود: "برکت از خانه‌ای که در آن، خاکروبه باشد، برداشته می‌شود"[۱۲۶]. همچنین آن حضرت، لانه عنکبوت را خانه شیطان‌ها (آلودگی ها) در منزل[۱۲۷] و همچنین دستمال آلوده به چربی و بوی گوشت را خوابگاه شیطان‌ها دانسته، توصیه می‌کرد که آن را در خانه نگه ندارید[۱۲۸].
  2. پاکیزگی کوچه و خیابان : رسول خدا (ص) آب و جارو کردن کوچه و تمیزی جلوی درب خانه‌ها را عامل بی‌نیازی خوانده[۱۲۹]، مسلمانان را به این کار تشویق می‌کرد. همچنین مسلمانان را به تمیز کردن محل رفت و آمدها از اشیای مزاحم ترغیب می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس از راه مسلمانان چیزی را بردارد که مایه آزار آنان است، خداوند، ثواب قرائت چهارصد آیه از قرآن را به او عطا می‌کند که هر حرفی از آن ده حسنه دارد"[۱۳۰].
  3. پاکیزه نگه داشتن اماکن عمومی: رسول خدا (ص) به نظافت اماکن عمومی مانند مساجد بسیار تأکید داشت. ایشان ضمن برحذر داشتن مسلمانان از آلوده کردن مساجد به نجاسات[۱۳۱]، به آنان توصیه می‌کرد که دستشویی‌های مسجد را در فاصله‌ای دورتر از مسجد در کنار درهای ورودی [حیاط] مسجد قرار دهند[۱۳۲]. همچنین ایشان مسلمانان را به نظافت مساجد و زدودن آلودگی‌ها از آن تشویق کرده، می‌فرمود: "هر کس مسجدی را جارو کند، خداوند، ثواب آزاد کردن بنده‌ای را برایش می‌نویسد و اگر پر کاهی (خاشاکی) را از مسجد بیرون ببرد، خداوند از رحمت خود دو برابر برای او می‌نویسد"[۱۳۳] و در حدیثی دیگر فرموده است: "هر که شب جمعه مسجدی را تمیز کند و به اندازه ذره خاکی که در چشم می‌رود، خاکروبه از مسجد بیرون ببرد، خداوند او را می‌آمرزد"[۱۳۴].
  4. نهی از آلوده کردن محیط: رسول خدا (ص) مسلمانان را از انداختن آب دهان در چاه آب آشامیدنی برحذر می‌داشت[۱۳۵] و می‌فرمود: کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای حاجت نکنید[۱۳۶]. آن حضرت، بول کردن کنار چاه آب یا نهرهای آب شرب را زشت می‌شمرد و از آن منع می‌کرد[۱۳۷].

همچنین رسول خدا (ص) بول کردن در آب‌های راکد را ظلم می‌شمرد[۱۳۸]. روایت شده است که پیغمبر خدا (ص) دستور داده بودند، مسلمانان، هفت چیز خود را در زمین دفن کنند: مو، ناخن، خون، دستمال حائض، بچه دان، علقه و دندان[۱۳۹]. در سیره آن حضرت نیز آمده است که ایشان آب دهان و آب بینی یا خلط سینه‌اش را پس از دفع، دفن می‌کرد[۱۴۰].

پیامبر اکرم (ص) حتی به نظافت محیط زندگی حیوانات اهلی نیز تأکید داشت و می‌فرمود: "جایگاه گوسفندان خود را پاکیزه کنید و خاک و آب بینی او را بزدایید؛ زیرا آنان از حیوانات بهشتی‌اند. این نظافت باید به گونه‌ای باشد که بتوانید در آنجا نماز بخوانید"[۱۴۱].[۱۴۲]

بهداشت وسایل مصرفی

رعایت بهداشت در وسایل مصرفی از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این زمینه می‌توان به توصیه‌ها و تأکیدات کلی پیامبر اکرم(ص) به رعایت نظافت و بهداشت استناد کرد که شامل بهداشت وسایل مصرفی نیز می‌شود، اما به طور خاص با توجه به روایتی که پیش‌تر درباره ظرف آب حضرت نقل کردیم، می‌توان آن را به دیگر وسایل مصرفی حضرت نیز تعمیم داد. در این روایت می‌خوانیم: پیامبر اکرم(ص) بسیار علاقه‌مند بود که در قدح‌های شامی آب بنوشد و می‌فرمود: این [نوع قدح] از نظیف‌ترین ظرف‌های شماست[۱۴۳]. این نوع ظروف از شام برای حضرت هدیه آورده می‌شد[۱۴۴].[۱۴۵]

پیشگیری و درمان بیماری

از دیگر اصول بهداشت فردی در سیره پیامبر اکرم(ص)، پیش‌گیری از بیماری و اقدام به درمان پس از ابتلای به آن بود. برای مثال، تأکید آن حضرت بر انجام حجامت را می‌توان تلاشی در راستای پیشگیری و درمان بیماری به شمار آورد. امام صادق(ع) حجامت را از جمله دواهای انبیا شمرده است[۱۴۶]. امام باقر(ع) نیز اقدام رسول خدا(ص) به حجامت و سپس دادن اجرت به شخص حجامت کننده را دلیل جواز و عدم حرمت این کار دانسته است[۱۴۷]. بنا بر روایتی دیگر از آن حضرت، پیامبر برای مقابله با هرگونه دردی، از حجامت بهره می‌جست[۱۴۸]. بنا به نقل انس بن مالک، وقتی فردی به نام ابوطیبه پیامبر اکرم(ص) را حجامت کرد، حضرت دستور داد دو پیمانه طعام به او داده شود و در خراج نیز به او تخفیف دهند. سپس فرمود: «همانا حجامت، از جمله برترین دواهاست»[۱۴۹].

عادت پیامبر اکرم(ص) بر آن بود که ناحیه گردن و کنار دو رگ به نام «أخدعین» را حجامت می‌فرمود. سپس جبرئیل، حجامت در ناحیه پشت کتف را به حضرت توصیه کرد[۱۵۰]. بنا بر روایتی، آن حضرت در سه جا از بدن حجامت می‌کرد: در ناحیه سر که آن را «مُنقِذه» می‌نامید؛ در ناحیه دو کتف که آن را «نافعه» می‌خواند و در ناحیه ران که بدان «مُغیثه» می‌گفت[۱۵۱]. هنگامی نیز که بعد از حجامت بر اثر جایگزینی خون، حرارت بر بدن حضرت مستولی می‌شد، با آب سرد خود را شستشو می‌داد[۱۵۲].

بهره‌گیری از داروهای مختلف به وقت بیماری نیز از نشانه‌های توجه پیامبر اکرم(ص) به بهداشت و سلامت فردی است. برای مثال، آن حضرت به هنگام سردرد از «روغن کنجد»[۱۵۳]، برای عدم تأثیر نیش عقرب از «نمک»[۱۵۴]، و برای درمان سوختگی پا نیز از «خُرفه» استفاده می‌کرد و آن را سبزی پربرکتی می‌دانست[۱۵۵]. ایشان خوردن عسل و کُندُر همراه با تلاوت آیات قرآن را موجب زوال بلغم می‌شمرد[۱۵۶].[۱۵۷]

منابع

  1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
  2. اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت
  3. جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم

پانویس

  1. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۲.
  2. ↑ ابویعلی الموصلی. ، مسند، ج ۲، ص ۱۲۲؛ ترمذی، سنن، ج ۴، ص ۱۹۸ و جلال الدین سیوطی، الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۶۷.
  3. ↑ همان.
  4. ↑ سلیمان بن احمد الطبرانی، المعجم الاوسط، ج ۵، ص ۱۳۹؛ نورالدین هیثمی، مجمع الزوائد، ج ۵، ص ۱۳۲ و المتقی الهندی، کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷.
  5. ↑ کنز العمال، ج ۹، ص ۲۷۷ و الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۸۸.
  6. ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص ۲۰؛ حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۳۲ و محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۳۸۷.
  7. ↑ امام رضا (ع)، فقه الرضا (ع)، ص ۱۲۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶ ص ۴۴.
  8. ↑ فقه الرضا (ع)، ص ۱۲۸ و محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۳۶۰.
  9. ↑ مکارم الاخلاق، ص ۶۷؛ کلینی، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۷ و شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۸۴.
  10. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج ۲، ص ۱۶؛ مسلم نیشابوری، صحیح، ج ۱، ص ۱۵۳ و ابن ابی جمهور، عوالی، ج۱، ص۱۳۵.
  11. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۲۷، الکافی، ج ۶، ص ۴۸۸ و مکارم الاخلاق، ص ۶۷.
  12. ↑ . فقه الرضا (ع)، ص۱۷۵ و مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۰۱.
  13. ↑ سید بن طاووس، جمال الاسبوع، ص ۳۶۷ و مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۵۰۲.
  14. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۵۰۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۱۹ و محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۰۸.
  15. ↑ محمد بن محمد کوفی، الجعفریات، ص ۲۹؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۲، ص ۵۱۹ و فضل اللّه راوندی، النوادر، ص ۲۴.
  16. ↑ بحار الانوار، ج ۸۶، ص ۳۵۸ و مستدرک الوسائل، ج ۶، ص ۴۶.
  17. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳ - ۴؛ شیخ صدوق، الخصال، ج ۱، ص ۱۲۶ و ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.
  18. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۴۹۰؛ تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص ۱۲۲ و ثواب الاعمال، ص ۲۳.
  19. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵.
  20. ↑ الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۵۳۷ و کنز العمال، ج ۱۰، ص ۵۱.
  21. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۴۹۵ و وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۱۰۱.
  22. ↑ ابوسعید خرگوشی نیشابوری، شرف المصطفی، ج ۳، ص ۳۳۳؛ نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۱۸؛ الجعفریات، ص ۱۸۵ و ابوالفرج شافعی حلبی، السیرة الحلبیة، ج ۳، ص ۳۵۲.
  23. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۲ ـ ۲۳۴؛ اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت ص ۳۱.
  24. ↑ «عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ(ص) خِصَالٌ لَمْ يَكُنْ فِي طَرِيقٍ فَيَتْبَعُهُ أَحَدٌ إِلَّا عَرَفَ أَنَّهُ قَدْ سَلَكَهُ مِنْ طِيبِ عَرَقِهِ وَ رِيحِ عَرَقِهِ وَ لَمْ يَكُنْ يَمُرُّ بِحَجَرٍ وَ لَا شَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۲۴)
  25. ↑ «وَ كَانَ(ص) يَغْسِلُ يَدَيْهِ مِنَ الطَّعَامِ حَتَّى يُنَقِّيَهُمَا فَلَا يُوجَدَ لِمَا أَكَلَ رِيحٌ. وَ كَانَ(ص) إِذَا أَكَلَ الْخُبْزَ وَ اللَّحْمَ خَاصَّةً غَسَلَ يَدَيْهِ غَسْلًا جَيِّداً ثُمَّ مَسَحَ بِفَضْلِ الْمَاءِ الَّذِي فِي يَدِهِ وَجْهَهُ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۱)
  26. ↑ «وَ كَانَتْ لَهُ(ص) خِرْقَةٌ وَ مِنْدِيلٌ يَمْسَحُ بِهِ وَجْهَهُ مِنَ الْوُضُوءِ وَ رُبَّمَا لَمْ يَكُنْ مَعَهُ الْمِنْدِيلُ فَيَمْسَحُ وَجْهَهُ بِطَرَفِ الرِّدَاءِ الَّذِي يَكُونُ عَلَيْهِ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۶)
  27. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۴۷۳، باب جواز التمندل بعد الوضوء و استحباب تركه.
  28. ↑ «عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ يَحْيَى الثَّوْرِيِّ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَلَوِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِيٍّ(ع) قَالَ: لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ(ص) بِإِظْهَارِ الْإِسْلَامِ وَ ظَهَرَ الْوَحْيُ رَأَى قِلَّةً مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ كَثْرَةً مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَاهْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ(ص) هَمّاً شَدِيداً فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ جَبْرَئِيلَ(ع) بِسِدْرٍ مِنْ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى فَغَسَلَ بِهِ رَأْسَهُ فَجَلَا بِهِ هَمَّهُ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۵، ح۷)
  29. ↑ «وَ كَانَ(ص) إِذَا غَسَلَ رَأْسَهُ وَ لِحْيَتَهُ غَسَلَهُمَا بِالسِّدْرِ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۲)
  30. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۱۴.
  31. ↑ «عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع): قال: السواك من سنن النبيّين؛ و قال ابو عبدالله(ع) من سنن [اخلاق] الانبياء السواك». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۵، ح۱ و ۲؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۶۰، ح۹۳۹؛ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۳۴۶، ح۳ و ۵ و ص۳۵۱، ح۳۰).
  32. ↑ «... عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَا زَالَ جَبْرَئِيلُ(ع) يُوصِينِي بِالسِّوَاكِ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ أَدْرَدَ وَ أُحْفِيَ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۵، ح۳؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۶۰، ح۹۴۰) اُدرَد از ریشهٔ «درد» و به معنای افتادن دندان‌هاست. اُحفی نیز از «حفا» به معنای ساییدگی قدم بر اثر پابرهنه رفتن است.
  33. ↑ «وَ قَالَ(ص) لَقَدْ أُمِرْتُ بِالسِّوَاكِ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ يُكْتَبَ عَلَيَّ‌». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹)
  34. ↑ «عَنِ الْمَرْزُبَانِ بْنِ النُّعْمَانِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَا لِي أَرَاكُمْ قُلْحاً مَا لَكُمْ لَا تَسْتَاكُونَ» (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۶، ح۹).
  35. ↑ «وَ کَانَ(ص) يَسْتَاكُ عِنْدَ الْوُضُوءِ». (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۲۷).
  36. ↑ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ» (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸).
  37. ↑ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ...». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).
  38. ↑ «وَ رُوِيَ أَنَّهُ(ص) كَانَ لَا يَنَامُ إِلَّا وَ السِّوَاكُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَإِذَا نَهَضَ بَدَأَ بِالسِّوَاكِ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).
  39. ↑ «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ(ص) لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) عَلَيْكَ بِالسِّوَاكِ لِكُلِّ صَلَاةٍ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۶، ح۱۰).
  40. ↑ «وَ كَانَ(ص) لَا يُفَارِقُهُ فِي أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ الدُّهْنِ وَ الْمُكْحُلَةُ وَ الْمِقْرَاضُ وَ الْمِسْوَاكُ وَ الْمُشْطُ». (طبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۵).
  41. ↑ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ(ع)». (طبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).
  42. ↑ «عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) نَزَلَ جَبْرَئِيلُ(ع) عَلَيَّ بِالْخِلَالِ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۶، ح۱؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۵۸، ح۹۲۶).
  43. ↑ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ لص يَتَخَلَّلُّ بِكُلِّ مَا أَصَابَ مَا خَلَا الْخُوصَ وَ الْقَصَبَ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۷، ح۱۰؛ البرقی، المحاسن، ج۲، ص۵۶۴، ح۹۶۵).
  44. ↑ درختی شبیه انار که میوه‌هایش ابتدا سبز و سپس سیاه رنگ می‌شود.
  45. ↑ اشاره به بیماری خوره و جذام.
  46. ↑ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَنِ التَّخَلُّلِ بِالرُّمَّانِ وَ الْآسِ وَ الْقَصَبِ وَ قَالَ(ص): إِنَّهُنَّ يُحَرِّكْنَ عِرْقَ الْآكِلَةِ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۷۷، ح۱۱).
  47. ↑ كان يستاك عرضا. (البیهقی، السنن الکبری، ج۱، ص۴۰؛ الصالحی الشامی، سبل الهدی والرشاد، ج۷، ص۲۴۰)
  48. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۲۰؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۴ ـ ۲۳۵؛ اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت ص ۳۱.
  49. ↑ بنگرید به: الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۵، باب النورة.
  50. ↑ «وَ قَالَ الصَّادِقُ(ع) أَرْبَعٌ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ(ع): التَّطَيُّبُ وَ التَّنْظِيفُ بِالْمُوسَى وَ حَلْقُ الْجَسَدِ بِالنُّورَةِ وَ كَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۱، ح۳۴۱)
  51. ↑ «عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَطْلِي الْعَانَةَ وَ مَا تَحْتَ الْأَلْيَتَيْنِ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۶، ص۵۰۷، ح۱۴)؛ «و كان رسول الله(ص) يطلي، فيطليه من يطليه حتى اذا بلغ ما تحت الازار تولاه بنفسه». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۵)
  52. ↑ «عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَلَا يَتْرُكْ عَانَتَهُ فَوْقَ أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ لَا يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ تَدَعَ ذَلِكَ مِنْهَا فَوْقَ عِشْرِينَ يَوْماً». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۶، ح۸).
  53. ↑ گفته شده که میان ابن ابی‌یعفور و زرارة بر سر افضل بودن کندن موی زیر بغل یا تراشیدن آن اختلاف بوده است. آنان هنگامی که به محضر امام صادق(ع) رسیدند، حضرت را در حالی که در حمام زیر بغل‌ها را نوره مالیده بود، مشاهده کردند. پس از طرح اختلاف، حضرت جانب ابن ابی‌یعفور را گرفت و فرمود: «تراشیدن بر طبق سنت است و از کندن بهتر، و ازاله کردن با نوره (موبَر) نیز از تراشیدن افضل است. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۸؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۲۷۶).
  54. ↑ «عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ وَ لَا عَانَتَهُ وَ لَا شَعْرَ إِبْطَيْهِ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهَا مَخَابِئَ يَسْتَتِرُ بِهَا». (شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۵۱۹، ح۱).
  55. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۱۵.
  56. ↑ بنگرید به: الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۵، ح۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۲.
  57. ↑ «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ أَوْ غَيْرِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَهْمٍ قَالَ: مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ التَّنَظُّفُ وَ التَّطَيُّبُ وَ حَلْقُ الشَّعْرِ وَ كَثْرَةُ الطَّرُوقَةِ». (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۵۶۷، ح۵۰)
  58. ↑ «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)قَالَ قَالَ لِي اسْتَأْصِلْ شَعْرَكَ يَقِلُّ دَرَنُهُ وَ دَوَابُّهُ وَ وَسَخُهُ وَ تَغْلُظُ رَقَبَتُكَ وَ يَجْلُو بَصَرَكَ وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى وَ يَسْتَرِيحُ بَدَنُكَ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۸۵، ح۲).
  59. ↑ در مباحث مربوط به آراستگی و زینت در سیره نبوی(ص) به بررسی این روایات خواهیم پرداخت.
  60. ↑ «عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يُرَجِّلُ شَعْرَهُ وَ أَكْثَرُ مَا كَانَ يُرَجِّلُ شَعْرَهُ بِالْمَاءِ وَ يَقُولُ كَفَى بِالْمَاءِ لِلْمُؤْمِنِ طِيباً». (ابن اشعث الکوفی، الجعفریات، ص۱۵۶؛ نوری طبرسی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱، ص۴۰۸، ح۱۰۰۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۶۹).
  61. ↑ «عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ أَنْ تَأْخُذَ مِنَ الشَّارِبِ حَتَّى يَبْلُغَ الْإِطَارَ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۸۷، ح۶)
  62. ↑ «أَخْذُ الشَّارِبِ مِنَ النَّظَافَةِ وَ هُوَ مِنَ السُّنَّةِ». (الحرانی، تحف العقول، ص۱۰۰)
  63. ↑ «عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهُ مَخْبَأً يَسْتَتِرُ بِهِ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۸۷ و ۴۸۸، ح۱۱) شایان ذکر است شیطان در این تعبیر می‌تواند کنایه از میکروب‌ها باشد که در آن زمان برای مخاطبان رسول خدا(ص) ناشناخته بود.
  64. ↑ «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِنَّ الْمَجُوسَ جَزُّوا لِحَاهُمْ وَ وَفَّرُوا شَوَارِبَهُمْ وَ إِنَّا نَجُزُّ الشَّوَارِبَ وَ نُعْفِي اللِّحَى وَ هِيَ الْفِطْرَةُ». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۰، ح۳۳۱).
  65. ↑ «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) حُفُّوا الشَّوَارِبَ وَ أَعْفُوا اللِّحَى وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۰، ح۳۲۹).
  66. ↑ «وَ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِلَى رَجُلٍ طَوِيلِ اللِّحْيَةِ فَقَالَ مَا كَانَ هَذَا لَوْ هَيَّأَ مِنْ لِحْيَتِهِ فَبَلَغَ الرَّجُلَ ذَلِكَ فَهَيَّأَ مِنْ لِحْيَتِهِ بَيْنَ اللِّحْيَتَيْنِ ثُمَّ دَخَلَ عَلَى النَّبِيِّ(ص) فَلَمَّا رَآهُ قَالَ هَكَذَا فَافْعَلُوا». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۳۰، ح۳۳۰).
  67. ↑ «عَنِ ابْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: مِنَ السُّنَّةِ تَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۹۰).
  68. ↑ «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ يَوْمَ السَّبْتِ وَ يَوْمَ الْخَمِيسِ- وَ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ عُوفِيَ مِنْ وَجَعِ الضِّرْسِ وَ وَجَعِ الْعَيْنِ». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۲۸، ح۳۱۲).
  69. ↑ «وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لِلرِّجَالِ قُصُّوا أَظَافِيرَكُمْ وَ لِلنِّسَاءِ اتْرُكْنَ مِنْ أَظْفَارِكُنَّ فَإِنَّهُ أَزْيَنُ لَكُنَّ»؛ (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۲۸، ح۳۱۵).
  70. ↑ «وَ رُوِيَ أَنَّ مِنَ السُّنَّةِ دَفْنَ الشَّعْرِ وَ الظُّفُرِ وَ الدَّمِ‌». (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۲۸، ح۳۱۷).
  71. ↑ «وَ كَانَ(ص) لَا يُفَارِقُهُ فِي أَسْفَارِهِ قَارُورَةُ الدُّهْنِ وَ الْمُكْحُلَةُ وَ الْمِقْرَاضُ وَ الْمِسْوَاكُ وَ الْمُشْطُ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۵).
  72. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۱۷.
  73. ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ * وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ * وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ﴾ «ای جامه بر خود کشیده! * برخیز و هشدار بده! * و پروردگارت را بزرگ بدار * و جامه‌ات را پاکیزه گردان * و از (هر) آلایش دوری کن» سوره مدثر، آیه ۱-۵.
  74. ↑ « عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ قَالَ فَشَمِّرْ»؛ «عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْيَمَامَةِ كَانَ مَعَ أَبِي الْحَسَنِ(ع) أَيَّامَ حُبِسَ بِبَغْدَادَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ(ع) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبِيِّهِ(ص)- ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ وَ كَانَتْ ثِيَابُهُ طَاهِرَةً وَ إِنَّمَا أَمَرَهُ بِالتَّشْمِيرِ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۵۵ و ۴۵۶، ح۱ و ۴)
  75. ↑ و كانت ثيابه كلها مشمرة فوق الكعبين، و يكون الازار فوق ذلك الى نصف الساق. (الغزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۳۷۲)
  76. ↑ و كان اكثر ثيابه البياض. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۲۷).
  77. ↑ و كان(ص) اكثر ثيابه البياض و يقول: البسوها أحياكم، و كفنوا فيها موتاكم. (الغزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۳۷۲)
  78. ↑ «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صيَكْرَهُ السَّوَادَ إِلَّا فِي ثَلَاثٍ الْخُفِّ وَ الْعِمَامَةِ وَ الْكِسَاءِ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۴۴۹، ح۱).
  79. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۲۳؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۵ ـ ۲۳۶؛ اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت ص ۳۱.
  80. ↑ نهج الفصاحه، ص ۷۷۹: الخصال، ج ۲، ص ۵۱۲ و عوالی اللآلی، ج ۲، ص ۳۰.
  81. ↑ الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۱۴؛ محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، ص ۳۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج ۹، ص ۴۶۱ و السرخسی، المبسوط، ج ۳۰، ص ۲۶۶.
  82. ↑ شاذان بن جبرئیل قمی، الفضائل، ص ۱۵۳ و بحار الانوار، ج ۸، ص ۱۴۴.
  83. ↑ السیرة الحلبیه، ج ۳، ص ۳۵۲ و سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی، ج ۱، ص ۱۸۱.
  84. ↑ دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۱۱۸.
  85. ↑ حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول، ص ۱۲ و بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۹۸.
  86. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۳۲۶ و احمد بن محمد برقی، المحاسن، ج ۲، ص ۵۹۳.
  87. ↑ مسند احمد، ج ۶، ص ۲۸۷؛ ابن حبان، صحیح، ج ۱۲، ص ۳۱ و حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۱۰۹.
  88. ↑ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۰۹۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۵ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۰۶.
  89. ↑ عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۱۷۰.
  90. ↑ مکارم الاخلاق، ص ۲۸ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۴۳۵ و با اندکی اختلاف در: الکافی، ج ۶، ص ۳۲۲.
  91. ↑ المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۳۳۰.
  92. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۲۸۸؛ الخصال، ج ۲، ص ۶۱۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۰.
  93. ↑ ابن ابی شیبه کوفی، المصنّف، ج ۵، ص ۵۲۷.
  94. ↑ المستدرک، ج ۴، ص ۱۴۰؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۳۵۲ و بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۷۴.
  95. ↑ طب النبی، ص ۲۳ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۳.
  96. ↑ طب النبی، ص ۲۳.
  97. ↑ الدعوات، ص ۱۴۴؛ النووی، شرح مسلم، ج ۳، ص ۱۶۰ و مکارم الاخلاق، ص ۳۱.
  98. ↑ نجم الدین راوندی، شرف النبی، ص ۹۶.
  99. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۷؛ امالی صدوق، ص ۴۲۴ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۸.
  100. ↑ المحاسن، ج ۲، ص۵۷۲ و وسائل الشیعه، ج ۲۵، ص ۲۳۹.
  101. ↑ تهذیب، ج۴، ص۱۹۸؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۴۹۷ و سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص ۸۲.
  102. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۳۵ و الکافی، ج ۴، ص۹۵.
  103. ↑ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۷؛ المستدرک، ج ۱، ص۴۳۱ و ابراهیم بن علی الکفعمی، المصباح، ص ۶۲۲.
  104. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۶ ـ ۲۳۸.
  105. ↑ طب النبی، ص ۲۵.
  106. ↑ الطبرانی، المعجم الکبیر، ج ۹، ص ۱۸۵ و المصنّف، ج ۷، ص ۱۶۶.
  107. ↑ طب النبی، ص ۲۶؛ مکارم الاخلاق، ص ۱۶۵ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۰.
  108. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۳۳۱؛ عوالی اللآلی، ج ۱، ص ۹۹ و المحاسن، ج ۲، ص ۴۸۴.
  109. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۳۷۴؛ المحاسن، ج ۲، ص ۵۲۲ و مکارم الاخلاق، ص ۱۸۲.
  110. ↑ طب النبی، ص۳۰ و مکارم الاخلاق، ص۱۸۲.
  111. ↑ مکارم الاخلاق، ص۱۵۵ و مستدرکالوسائل، ج ۱۶، ص ۳۷۷.
  112. ↑ طب النبی، ص ۲۵ و بحارالانوار، ج ۵۹، ص ۲۹۴.
  113. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۸ ـ ۲۳۹.
  114. ↑ الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۳۴۲.
  115. ↑ مسند احمد، ج ۴، ص ۱۴۶؛ صحیح بخاری، ج ۷، ص ۱۲ و بیهقی، السنن الکبری، ج ۹، ص ۳۴۱.
  116. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۹.
  117. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۳۹.
  118. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۶۵؛ المحاسن، ج ۲، ص ۳۴۵ و مسند احمد، ج ۲، ص ۳۸۰.
  119. ↑ امام رضا (ع)، صحیفة الرضا (ع)، ص ۷۲ و مستدرک الوسائل، ج ۱۶، ص ۳۶۷.
  120. ↑ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۴۲؛ الدعوات، ص۷۶ و الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۰۳.
  121. ↑ الدعوات، ص ۷۷ و مستدرک الوسائل، ج۶، ص۳۳۷.
  122. ↑ امالی طوسی، ص ۵۱۲: الطبرانی، المعجم الصغیر، ج ۲، ص ۶۰۷ و تحف العقول، ص ۵۸.
  123. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۰.
  124. ↑ المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۴ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.
  125. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵؛ امالی صدوق، ص ۴۲۳ و مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۵۷.
  126. ↑ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۴۰۲.
  127. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۴۰۲.
  128. ↑ الکافی، ج ۶، ص ۲۹۹؛ المحاسن، ج ۲، ص ۴۴۸ و وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۳۱۹.
  129. ↑ الخصال، ج ۱، ص ۵۴؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۹۹ و کنزالعمال، ج ۹، ص ۲۷۷.
  130. ↑ امالی طوسی، ص ۱۸۳ و مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۳۸۵.
  131. ↑ محقق حلی، المعتبر، ج ۲، ص ۴۵۰.
  132. ↑ عبدالرزاق الصنعانی، المصنّف، ج ۱، ص ۴۴۲؛ المعتبر، ص ۴۵۰ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۶۷۰
  133. ↑ امالی صدوق، ص ۱۸۰؛ روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶ و المحاسن، ج ۱، ص ۵۷.
  134. ↑ امالی صدوق، ص ۱۸۰ و روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۶.
  135. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۰؛ امالی صدوق، ص ۴۲۶ و مکارم الاخلاق، ص ۴۲۷.
  136. ↑ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴.
  137. ↑ التهذیب، ج ۱، ص ۳۵۳؛ الجعفریات، ص ۱۵ و الخصال، ج ۱، ص ۹۷.
  138. ↑ الجعفریات، ص ۱۷؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۰۴ و النوادر، ص ۴۰.
  139. ↑ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۳۶۸؛ کنزالعمال، ج ۷، ص ۱۲۷ و الخصال، ج ۲، ص ۳۴۰.
  140. ↑ الجعفریات، ص۱۳ و مستدرک الوسائل، ج۱، ص۲۴۹.
  141. ↑ المحاسن، ج ۲، ص ۶۴۲ و کنزالعمال، ج ۷، ص ۳۴۰.
  142. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۰ ـ ۲۴۲.
  143. ↑ «عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ(ص) يُعْجِبُهُ أَنْ يَشْرَبَ فِي الْإِنَاءِ الشَّامِيِّ وَ كَانَ يَقُولُ هُوَ أَنْظَفُ آنِيَتِكُمْ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۸۶، ح۸).
  144. ↑ «عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَشْرَبُ فِي الْأَقْدَاحِ الشَّامِيَّةِ يُجَاءُ بِهَا مِنَ الشَّامِ وَ تُهْدَى إِلَيْهِ(ص)» (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۸۵،ح ۱).
  145. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۲۵.
  146. ↑ «عَنْ فَضْلٍ الرَّسَّانِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع)‌: مِنْ دَوَاءِ الْأَنْبِيَاءِ الْحِجَامَةُ». (ابن سابور الزیات، طب الائمه(ع) ص۵۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ص۶۲، ص۱۲۰، ح۴۰).
  147. ↑ «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: احْتَجَمَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) حَجَمَهُ مَوْلًى لِبَنِي بَيَاضَةَ وَ أَعْطَاهُ وَ لَوْ كَانَ حَرَاماً مَا أَعْطَاهُ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَيْنَ الدَّمُ قَالَ شَرِبْتُهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَا كَانَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَفْعَلَ وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَكَ حِجَاباً مِنَ النَّارِ فَلَا تَعُدْ». (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۱۱۶، ح۳ و ج۱۲، ص۷۲، ح۷).
  148. ↑ «عَنْ إِسْمَاعِيلَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ(ع) أَنَّهُ قَالَ: مَا اشْتَكَى رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَجَعاً قَطُّ إِلَّا كَانَ مَفْزَعُهُ إِلَى الْحِجَامَةِ...». (ابن سابور الزیات، طب الائمة، ص۵۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۱۹، ح۳۹).
  149. ↑ «قال انس بن مالك: إحتجم رسول الله(ص) حجمة أبوطيبة، أمر له بصاعين من طعام، و كلم اهله فوضعوا عنه من خراجه، و قال: ان من افضل ما تداويتم به الحجامة». (الترمذی، الشمائل المحمدیة(ص)، ص۲۹۹).
  150. ↑ «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع)‌: كَانَ النَّبِيُّ(ص) يَحْتَجِمُ فِي الْأَخْدَعَيْنِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ‌(ع) عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِحِجَامَةِ الْكَاهِلِ». (ابن سابور الزیات، طب الائمه(ع)، ص۵۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۲۲، ح۴۹).
  151. ↑ «حَدَّثَنَا صَفْوَانُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَحْتَجِمُ بِثَلَاثٍ وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِي الرَّأْسِ يُسَمِّيهَا الْمُتَقَدِّمَةَ وَ وَاحِدَةٌ بَيْنَ الْكَتِفَيْنِ يُسَمِّيهَا النَّافِعَةَ وَ وَاحِدَةٌ بَيْنَ الْوَرِكَيْنِ يُسَمِّيهَا الْمُعِينَةَ». (ابن سابور الزیات، طب الائمة، ص۵۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۲۰، ح۴۵).
  152. ↑ «أَبُو زَكَرِيَّا يَحْيَى بْنُ آدَمَ قَالَ: حَدَّثَنَا صَفْوَانُ بْنُ يَحْيَى بَيَّاعُ السَّابِرِيِّ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُكَيْرٍ عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ الْأَزْدِيُّ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ عَمَّنْ ذَكَرَهُ‌: أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) كَانَ يَغْتَسِلُ مِنَ الْحِجَامَةِ وَ الْحَمَّامِ قَالَ شُعَيْبٌ فَذَكَرْتُهُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ(ع) فَقَالَ إِنَّ النَّبِيَّ(ص) كَانَ إِذَا احْتَجَمَ هَاجَ بِهِ وَ تَبَيَّغَ فَاغْتَسَلَ بِالْمَاءِ الْبَارِدِ لِيُسَكِّنَ عَنْهُ حَرَارَةَ الدَّمِ وَ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) كَانَ إِذَا دَخَلَ الْحَمَّامَ هَاجَتْ بِهِ الْحَرَارَةُ صُبَّ عَلَيْهِ الْمَاءُ الْبَارِدُ فَتَسْكُنُ عَنْهُ الْحَرَارَةُ». (ابن سابور الزیات، طب الائمة(ع)، ص۵۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۲، ص۱۲۲، ح۴۸).
  153. ↑ «عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) كَانَ إِذَا اشْتَكَى رَأْسَهُ اسْتَعَطَ بِدُهْنِ الْجُلْجُلَانِ وَ هُوَ السِّمْسِمُ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۵۲۴، ح۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۹۰، ح۱۵۳).
  154. ↑ «عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: لَدَغَتْ رَسُولَ اللَّهِ(ص) عَقْرَبٌ فَنَفَضَهَا وَ قَالَ لَعَنَكِ اللَّهُ فَمَا يَسْلَمُ مِنْكِ مُؤْمِنٌ وَ لَا كَافِرٌ ثُمَّ دَعَا بِالْمِلْحِ فَوَضَعَهُ عَلَى مَوْضِعِ اللَّدْغَةِ ثُمَّ عَصَرَهُ بِإِبْهَامِهِ حَتَّى ذَابَ ثُمَّ قَالَ لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي الْمِلْحِ مَا احْتَاجُوا مَعَهُ إِلَى دِرْيَاقٍ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۲۷، ح۱۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۹۱، ح۱۵۷) شبیه این روایت از امام باقر(ع) نیز نقل شده است. (بنگرید به: الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۲۷، ح۹).
  155. ↑ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: وَطِئَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) الرَّمْضَاءَ فَأَحْرَقَتْهُ فَوَطِئَ عَلَى الرِّجْلَةِ وَ هِيَ الْبَقْلَةُ الْحَمْقَاءُ فَسَكَنَ عَنْهُ حَرُّ الرَّمْضَاءِ فَدَعَا لَهَا وَ كَانَ يُحِبُّهَا(ص) وَ يَقُولُ مِنْ بَقْلَةٍ مَا أَبْرَكَهَا». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۶۷، ح۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۹۱، ح۱۵۸). گفتنی است معنا شدن «الرجله» (= خرفه) به «البقلة الحمقاء» در این روایت، اشاره دارد به اقدام بنی‌امیه در نامیدن این گیاه به «البقلة الحمقاء». توضیح اینکه «خرفه» سبزی مورد علاقه حضرت فاطمه(س) بود و بنی امیه به علت دشمنی با آن حضرت، نام آن را که به «بقلة فاطمة» مشهور شده بود، تغییر دادند. (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۶۷، ح۱).
  156. ↑ «عَنْ سُكَيْنٍ [بن اسحاق النخعي الكوفي] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ(ص) يَأْكُلُ الْعَسَلَ وَ يَقُولُ آيَاتٌ مِنَ الْقُرْآنِ وَ مَضْغُ اللُّبَانِ يُذِيبُ الْبَلْغَمَ». (الکلینی، الکافی، ج۶، ص۳۳۲، ح۴).
  157. ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۲۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=بهداشت_در_معارف_و_سیره_نبوی&oldid=1306306»