بیعت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بیعت است. بیعت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بیعت در لغت - بیعت در قرآن - بیعت در معارف و سیره نبوی - بیعت در نهج البلاغه - بیعت در کلام اسلامی - بیعت در فقه سیاسی - بیعت در سیره معصوم - بیعت در معارف و سیره حسینی - بیعت در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

بیعت از ماده "ب-ی-ع" و در کنار "بیع" مصدر دیگر این خانواده به شمار رفته و به معنای معاهده و معاقده، عهد و پیمان، پذیرش ریاست و فرمانبرداری و اعلام وفاداری است.

عرب‌ها هنگام خرید و فروش و برای قطعی کردن معامله، دست راست خود را به یکدیگر می‌زدند و آن را "صَفْقَه" یا بیعت می‌گفتند. آنها همچنین برای پذیرش ریاست حاکم و امیر دست خود را در دست او می‌گذاشتند و به آن نیز به همین مناسبت بیعت می‌گفتند و به این صورت، بیعت‌کننده اطاعت و فرمانبرداری را پذیرفته و بیعت‌شونده نیز تعهداتی چون تأمین امنیت و... را بر عهده می‌گرفت.

در سیره پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) نیز در هنگام بیعت و پس از آن معمولا از حقوق متقابل سخن به میان آمده است که بر جنبه طرفینی این مفهوم دلالت دارد.

بیعت از مهم‌ترین سنت‌های عرب پیش از اسلام بود که در دوره اسلامی نیز پذیرفته و استفاده شد. بیعت در دوره جاهلی برای انتخاب یا اعلام وفاداری به حاکم، رئیس قبیله و فرمانده جنگ به شکل‌های گوناگون انجام می‌گرفت که یکی از انواع آن بیعت به شکل مکاتبه و دست دادن یا فرو بردن دست در ظرف آب بود. بیعت نوعی پیمان به شمار می‌رفت و نزدیکی فراوانی با انواع دیگر پیمان‌ها نزد عرب داشت که نمونه این تقارب را می‌توان در "عقد الاحلاف" و "عقد الایمان" مشاهده کرد، از همین‌روی قبایل گوناگون هنگام پیمان بستن و برای تأکید بر پای‌بندی به آن با یکدیگر بیعت نیز می‌کردند. در این بین "حلف" بیشترین نزدیکی را با بیعت داشته، گاه خود نوعی از آن به شمار می‌رفت. حلف در لغت به معنای عقد و عهد و در اصطلاح به معنای معاقده و معاهده است و حتی برخی در تعریف آن از مبایعه نیز یاد کرده‌اند.

حلف در جاهلیت دارای آداب و شرایط خاص و قداست ویژه‌ای بود و آن را با سوگند مستحکم می‌کردند . وفاداری به حلف و به طور کلی وفای به پیمان‌ها در میان عرب به شدت رعایت می‌شد و افراد می‌بایست در حفظ و نگهداری عهد خود کوشا باشند و اگر کسی پیمان می‌شکست در بازار عکاظ پرچمی برای او برمی‌افراشتند تا مردم او را بشناسند. گاه نیز برای او مجسمه‌ای از گل می‌ساختند و آن را در منظر عموم می‌گذاشتند و از مردم می‌خواستند تا او را لعنت کنند.

از مهم‌ترین بیعت‌های قبل از اسلام می‌توان به بیعت قریش و بنی‌کنانه با قصی بن کلاب برای اخراج خزاعه و بنی‌بکر از مکه اشاره کرد. از حلف‌ها نیز می‌توان از حلف المطیبین، حلف الاحلاف، حلف الفضول و پیمان لعقة الدم نام برد. اگرچه آیات قرآن به بیعت‌های فوق تصریح یا اشاره‌ای ندارند؛ اما برخی مفسران معتقدند کلمه "عقود" در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾ به عقدهای دوران جاهلیت اشاره دارد. بعضی نیز در تفسیر آیه ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ﴾ گفته‌اند: این آیه درباره کسانی است که در جاهلیت پیمان بستند و اسلام دستور به پای‌بندی به آن را داده است. عبارت برخی مفسران و تمثیل آنها نیز موهم این است که آیه دوم درباره حلف الفضول باشد. حلف الفضول پیمانی بود که در میان عده‌ای از قریش برای دفاع از مظلومان بسته شد و پیامبر (ص) نیز در آن حضور داشت و پس از بعثت نیز همواره به آن افتخار می‌کرد .سنت بیعت با توجه به حفظ برخی سنت‌های خوب عصر جاهلی، مورد پذیرش اسلام قرار گرفت و در قرآن نیز بازتاب یافت.

بیعت در قرآن

مفهوم بیعت به شکل صریح تنها ۵ بار و در ۳ آیه آمده که همه از باب مفاعله است﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ...﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ... فَبَايِعْهُنَّ﴾ «ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند... با آنان بیعت کن»... سوره ممتحنه، آیه ۱۲.</ref>. البته یک مورد دیگر نیز از این باب در قرآن آمده که همانند دیگر هم‌خانواده‌های آن به معنای خرید و فروش است﴿وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ﴾.

افزون بر آن تعابیر دیگری چون عهد، عقد و میثاق نیز که به معنای مطلق پیمان است، گاه در خصوص بیعت استفاده یا به آن تفسیر شده یا بر یکی از بیعت‌های دوره پیامبر تطبیق داده شده است ﴿وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا إِنَّمَا عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾؛ ﴿وَمِنَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى أَخَذْنَا مِيثَاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ فَأَغْرَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَسَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾.

در مجموعه دیگری از آیات بدون آنکه واژه خاصی ناظر به بیعت به کار رفته باشد، از طریق شأن نزول یا برخی روایات به موضوع بیعت ارتباط داده شده است که برای نمونه می‌توان از آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ یاد کرد که درباره بیعت با امیر‌مؤمنان، امام علی (ع) در واقعه غدیر است. * در نگاهی کلی به سنت بیعت در قرآن بر پای‌بندی به آن در قالب آموزه وفای به عهد تأکید فراوان شده است. آیه ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ...﴾ مسلمانان را به یادآوری و تعهد به پیمانی که در عقبه دوم بسته بودند دستور می‌دهد. نیز به وفاکنندگان به عهد و پیمان بشارت می‌دهد: ﴿وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ...﴾. آیات ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ...﴾ و ﴿وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا...﴾ نیز از نقض بیعت و شکستن پیمان نهی کرده است.

در آیه ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا﴾ ابتدا وفای به عهد را ذکر کرده، سپس از شکست پیمان نهی می‌کند. برخی مفسران معتقدند که این آیه درباره نو مسلمانانی که با پیامبر (ص)بیعت می‌کردند نازل شده و از آنها خواسته بر پیمان خود استوار باشند و اندک بودن مسلمانان و فراوانی مشرکان آنها را به شکستن بیعت وادار نکند.

در ادامه آیات چنین شخصی به زنی نادان تشبیه شده که پس از مدتی نخ‌ریسی، رشته‌های خود را پنبه می‌کرد و به حال نخست باز می‌گرداند. آیه ﴿وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا...﴾ شکستن بیعت را به تجارتی تشبیه کرده که در آن عهد الهی را به ثمنی بخس می‌فروشد که منظور از عهد، بیعت با پیامبر (ص) است و منظور از فروش عهد الهی، شکستن آن و جایگزین ساختن برخی منافع زودگذر به جای آن دانسته شده است.

امّا مهم‌ترین آیه درباره شکستن بیعت آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ است که پس از طرح بحث بیعت با صراحت از بازگشت زیان پیمان‌شکنی به خود پیمان‌شکن و پاداش وفای به عهد به شخص وفادار سخن گفته، می‌فرماید: هرکس پیمان‌شکنی کند تنها به زیان خود پیمان شکسته است، و آن‌کس که به عهدی که با خدا بسته وفا کند به زودی پاداش عظیمی به او خواهد داد.

بیعت‌های پیامبر (ص)

پیامبر (ص) در رخدادهای گوناگون از مسلمانان بیعت می‌گرفتند که برخی از آنها در قرآن آمده است:

بیعت عشیره

هنگامی که پیامبر (ص) دعوت خود را با بنی‌هاشم در میان نهاد تنها امیرمؤمنان، امام علی (ع) به این دعوت پاسخ مثبت داده، با پیامبر (ص)بیعت کردند. آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ به این رخداد اشاره می‌کند.

بیعت عقبه اول

پس از آشنایی مردم یثرب با دعوت پیامبر (ص) ۱۲ نفر از آنان در سال ۱۲ بعثت در محلی به نام عقبه با پیامبر (ص)بیعت کردند. مواد این بیعت در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ بیان شده است.

بیعت عقبه دوم

پس از بیعت عقبه اول، دعوت پیامبر در یثرب با اقبال عمومی روبه‌رو شد و در سال بعد ۷۲ مرد و سه زن از مسلمانان این شهر به مکه آمده، در همان عقبه با پیامبر (ص) دیدار و بیعت کردند. این بیعت که بر دفاع از پیامبر (ص) بود زمینه‌ساز هجرت پیامبر (ص) به یثرب گردید. به اعتقاد مفسران، آیات ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ و ﴿وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا﴾ به این بیعت اشاره دارد.

بیعت رضوان

این بیعت در سفر پیامبر (ص) و مسلمانان به مکه برای زیارت خانه خدا و پیش از صلح حدیبیه انجام گرفت. در پی جلوگیری مشرکان از ورود مسلمانان به مکه، پیامبر (ص) عثمان را برای مذاکره با آنها فرستاد. تأخیر در بازگشت عثمان زمینه‌ساز انتشار خبر کشته شدن او شد و پیامبر (ص) مسلمانان حاضر در آنجا را به بیعت فرا خواندند. آیه ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾ ضمن اشاره به این بیعت، رضایت خداوند را از این اقدام مؤمنان اعلام می‌کند: خداوند از مؤمنان، هنگامی که زیر آن درخت با تو بیعت کردند، راضی و خشنود شد. خدا آنچه را در دل‌هایشان نهفته بود می‌دانست، از این‌رو آرامش را بر دل‌هایشان فرود آورد و پیروزی نزدیکی به عنوان پاداش نصیب آنها فرمود.

بیعت النساء

پیامبر پس از فتح مکه افزون بر مردان، با زنان نیز بیعت کردند؛ امّا مفاد و چگونگی آن متفاوت از مردان بود. آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ به این بیعت و مواد آن اشاره دارد.

بیعت غدیر

این بیعت از مهم‌ترین رخدادهای آخرین سال زندگی پیامبر (ص) بود که در آن امام علی (ع) را به جانشینی خود منصوب کرد و مسلمانان حاضر در آنجا نیز به دستور پیامبر (ص) با امام به عنوان جانشین پیامبر (ص) بیعت کردند و به اعتقاد بسیاری از مفسران آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ به این واقعه اشاره دارد که می‌فرماید: ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت به تو نازل شده است، کاملاً به‌ مردم برسان و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای. خداوند تو را از خطرهای احتمالی مردم نگاه می‌دارد... .

افزون بر بیعت‌های فوق که عمومی بوده، نامی ویژه یافته‌اند، برخی بیعت‌های موردی نیز در سیره پیامبر گزارش شده و پاره‌ای آیات مانند: ﴿يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ﴾ بر آنها تطبیق داده شده است؛ همچنین مسلمانان گاه پیش از غزوه‌های پیامبر با وی بیعت می‌کردند که آیه ﴿وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ...﴾ نمونه‌ای از این دسته است. این آیه بر بیعت با پیامبر پیش از جنگ خندق تطبیق داده شده است. افزون بر این موارد که در رخدادی تاریخی و خارجی تبلور یافته برخی آیات نیز بر مطلق بیعت با پیامبر یا در خصوص جهاد، پذیرش اسلام یا اطاعت و فرمانبری از پیامبر (ص) بدون نظر به واقعه‌ای خاص تفسیر شده است.

تعبیر ﴿أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ﴾ در آیه ۹۱ سوره نحل به بیعت بر اسلام ﴿وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا﴾.

و در آیه ۹۷ سوره نحل به بیعت با پیامبر تفسیر شده و آیه ﴿رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ﴾ نیز در ستایش وفاداران و پای‌بندان به بیعت با پیامبر دانسته شده است.

در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ نیز تعبیر بیعت و عهد هر دو به کار رفته و دومی به اولی تفسیر شده است.

واژه میثاق در آیه ﴿وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا﴾ به بیعت با پیامبر و تعهد به پیروی از دستورات ایشان پس از مسلمان شدن تفسیر شده است.

آیات ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ و ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْأَيْمَانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهَا﴾ نیز بنا به نظر مفسران به بیعت بر اسلام و اطاعت از پیامبر (ص) و آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ به بیعت بر جهاد اشاره دارند.

منابع

1. مطهری‌فر، حمید رضا، بیعت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶