ذکر

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ذکر در قرآن | ذکر در زیارت | ذکر در حدیث | ذکر در کلام اسلامی | ذکر در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ذکر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

رابطه ذکر با زیارت

• در آن روزگار خشن و خفقان زده نسبت به "راه راست"، احیای فرهنگ اهل بیت(ع) یک تلاش مثبت و سازنده محسوب می‌شد. خطّ فکری امامان و طرح هدایتی ائمه(ع)، به عنوان راه کمال انسان و نجاتِ امت، در آشفته بازار آن همه خطوط گوناگون و جریان‌های فکری و سیاسیِ ساخته و پرداخته دستگاه‌های حاکم یا منحرفین شهرت طلب، عروهالوثقای اطمینان بخش و خوبی بود که می‌توانست مردم را در "صراط مستقیم"، آگاهی و وحدت و انسجام بخشد. از این رو تبیین و ابلاغ و احیای این فرهنگ و خط، بیشتر به دوش پیروان ائمه(ع) و شیعیان فداکار و آماده برای ایثار و تلاش، سنگینی می‌کرد. یکی از روش‌های عملی و اقدام‌های مفید برای این طرح، داشتن رابطه‌های مکتبی و جلسه‌ها و دیدارها و همفکری‌های فعال برای رسیدن به این هدف بود .
• طرح مسائل مکتبی و حیاتی و نقل سخنان ائمه(ع) و روایت کردن احادیث پیشوایان حق، کمک مؤثری به زنده ماندن این خط در ذهنیت و عینیت مردم آن روزگار می‌‌کرد. از این رو، تأکید و تشویق ائمه(ع) به داشتن چنین جلساتی و نشست‌ها و رفت و آمدها و رابطه‌ها و مذاکره‌ها و پیوندهایی بر محور ولایت و امامت آن معصومین، جای بسی دقت و تأمل است. چیزی که در احادیث مکرّر شیعه، به عنوانِ «امر» از آن یاد شده است و به خاطر جوّ آن روز ائمه(ع) به‌ناچار به صورت سمبلیک و کنایی و با رمز و اشاره از آن یاد می‌‌کردند و شیعه را به داشتن جلسه‌ها و رابطه‌ها برای "احیای امر" فرا می‌خواندند. منظور از آن، امامت و شئون مربوط به رهبری ائمه(ع) است که هم خطّ فکری و هم شیوه و مشی عملی آنان را شامل می‌شود و به تعبیر حضرت آیه الله خامنه‌ای، "امر"، سمبل و رمزی از آن "قیام" و آینده موعود تشیع بود که همه در انتظارش بودند. به یکی دو نمونه از اینگونه احادیث اشاره می‌‌کنیم: امام صادق(ع) به "فضیل" می‌فرماید: "آیا می‌نشینید و برای هم حدیث می‌گویید؟ فضیل پاسخ داد: آری، جانم به فدایت. فرمود: اینگونه مجالس را دوست دارم، پس "امرِ" ما را‌ای فضیل زنده نگهدارید، رحمت خدا بر آنکه امر ما را احیا کند". در حدیث دیگری امام صادق(ع) به اصحابش توصیه می‌‌کند: «اتّقوا اللَّهَ وَكونوا إخوَةً بَرَرَةً، مُتَحابيّنَ في اللَّهِ، مُتَواصِلينَ، مُتَراحِمينَ، تَزاوَروا وَتَلاقَوا وَتَذاكَروا أمرَنا وَأحيوه». تقوای الهی را داشته و برادرانی نیکوکار باشید، بر محور الله، دوستی کنید، با هم پیوند و عطوفت داشته باشید، با یکدیگر زیارت و ملاقات و مذاکره داشته باشید و امر ما را احیا و زنده کنید. بهترین مردم پس از ما، کسانی هستند که کار و امر ما را یادآوری می‌‌کنند و به یاد ما بر می‌‌گردند» .
• این امر، همان چیزی است که مقوّم و ریشه و مبنای "اهل بیت" بودن آنان است، یعنی آن علم، عصمت، ولایت، تقوا و قرب به خدا، لزوم اطاعت مردم از آنان، حجّت بودنِ سخن و عمل آنان، لزوم اعتقاد به امامتشان و...علامه مجلسی در تفسیر واژه "امر" می‌نویسد: "مراد از امر ائمه(ع)، امامت و دلایل امامت ائمه(ع) و فضیلت‌ها و صفات آنان است، و نیز، نقل اخبار و نشر آثارشان و بحث و یادآوریِ علومشان و احیای دانش‌هایشان از طریق عنایت و توجه و نوشتن و نقل کردن، به شکلی که مانع از کهنه و فراموش شدن و فرسودگی معارف آنان گردد و مایه حفظ آن شود".
• روی این اصل، تشکیل جلساتِ ذکر و حدیث خوانی و نقل معارف اهل بیت(ع)، باعث زنده ماندن فکر و فرهنگ سازنده شیعی بود و علی رغم سیاست‌های خلفا در جهت بستن درب خانه معصومین(ع): و تعطیل کردن مکتب انسان‌پرور و آگاهی بخش آنان و تلاش در جهت منزوی ساختن و به فراموشی سپردن این جریان حق، خورشید پر فروغ شخصیت علمی و اخلاقی‌شان همچنان می‌درخشید و جاذبه قوی و نیرومندِ معنوی و ارزش‌های متعالی‌شان، دل‌ها و جان‌ها و اندیشه‌ها را در تسخیر خود داشت و امامان، حاکمان بلا منازعِ دل‌ها بودند. ذکرها و یادها، نوعی مبارزه بود. جلساتِ انس و دیدار، وسیله‌ای برای الهام‌گیری و یافتن محورهای وحدتِ مکتبی بود. حلقات نقل احادیث ائمه(ع)، مایه انسجام فکری و پیوندهای عقیدتی بود. رفت و آمدها و دید و بازدید شیعیان، شبکه مواصلاتیِ آنان و تقویت کننده روح جمعی و تعاون و رشته‌های عاطفی هواداران خطّ امامت به حساب می‌آمد.
• از آدابی که برای زیارت مرقدهای مطهر بیان شده، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام تشرف است. یاد خدا و حمد و ستایش او و ذکر توحید و تسبیح و تنزیه، هم توجه دادن به عظمت خداوند است که چنین شخصیت‌های عظیمی آفریده که عظمتشان در عبودیت و تواضع در پیشگاه خداست، هم نوعی تعدیل نگاه و توجه انسان زائر است، تا درباره این پیشوایان الهی، دچار غلوّ نشود و نسبت‌های غلوّآمیز ندهد و محوریت توحید در همه مسائل حفظ شود. مثلًا در زیارت امام حسین(ع) روایت شده که قبل از زیارت و در بدو ورود، حتی وقتی به فرات می‌رسد تا غسل زیارت کند، صد مرتبه الله اکبر، صد مرتبه لا إِله إلّا الله و صد مرتبه صلوات بگوید. نیز در روایت است: هنگام زیارت، وقتی مقابل قبر امام معصوم(ع) قرار گرفت، اگر بگوید: "لَا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَاشَرِيكَ لَه‏" ثواب بسیاری برای او نوشته می‌شود. ذکر گفتن وخدا را به یکتایی ستودن و او را بزرگ شمردن، در همه حال خوب است و در حرم‌های مطهر اولیایی که مظهر اخلاص و توحید و ذکر و تسبیح‌اند، خوب‌تر.

جستارهای وابسته

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ زیارت

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: