خوش‌خلقی در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> | <div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> | ||
'''[[خوش‌خلقی]]''' یا [[حُسن خلق]] به معنای برخورد [[پسندیده]] با دیگران است که در [[آیات]] و [[روایات]] فراوانی به آن توصیه شده است و [[سنت]] [[معصومین]]{{ع}} هم گویای [[حسن خلق]] ایشان در [[زندگی]] است. باتوجه به اینکه [[خوش‌خلقی]] از [[علایم ایمان]] است لذا نشانه‌های [[حسن خلق]] همان [[نشانه‌های ایمان]] است. آثار و فواید [[دنیوی]] و [[اخروی]] زیادی برای [[خوش‌خلقی]] بیان شده است مانند [[نزول]] [[رحمت الهی]] و افزوده شدن [[رزق]]. | |||
==چیستی [[خوش‌خلقی]]== | |||
[[خوش‌خلقی]] یا [[حُسن خلق]] به معنای برخورد [[پسندیده]] با دیگران است<ref>ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸؛ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۸-۴۹.</ref> که از [[فضیلت‌های اخلاقی]] محسوب میشود. [[اسلام]] [[مردم]] را به متصف شدن به این صفت [[نیک]] فرا می‌خواند<ref>ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸؛ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۸-۴۹.</ref>. در تعریفی دیگر با بیان مصادیق [[حسن خلق]] بدین صورت بیان شده است: "[[حُسن خلق]] آن است که برخوردت را نرم کنی، سخنت را پاکیزه‌‌سازی و برادرت را با [[خوشرویی]] [[دیدار]] کنی"<ref>ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸. </ref>. البته در [[روایات اهل بیت]]{{ع}}، [[حُسن خُلق]]، گاهی به معنای [[خوش برخوردی]] به کار می‌رود، مانند [[سخن پیامبر]]{{صل}}: «[[بهترین]] شما، خوش‌خوترین شماست؛ آنان که اُنس می‌گیرند و با آنها اُنس گرفته میشود»<ref>{{متن حدیث|خِیَارُکُمْ أَحَاسِنُکُمْ أَخْلَاقاً الَّذِینَ یَأْلِفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ}}؛ تحف العقول، ص۴۵.</ref> | |||
[[خوش‌خلقی]] در رفتارهای [[اجتماعی]] نیز تاثیر مثبتی دارد لذاست که تمام [[پیامبران]] در [[دعوت]] [[مردم]] به [[دین الهی]] افرادی [[خوش‌خلق]] و [[گشاده‌رو]] بودند. [[قرآن کریم]] درباره [[اخلاق]] نیکوی [[پیامبر اکرم]]{{صل}} می‌فرماید: {{متن قرآن|فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ}}<ref>«پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref>.<ref>ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸- ۲۸۹. </ref> | |||
خوش [[رفتاری]] با [[مردم]] [[دلیل]] بر [[بزرگواری]]، [[شخصیت]] ذاتی، [[تواضع]]، [[روح]] [[فداکاری]]، [[گذشت]] و حاکی از [[فضیلت]] و [[سلامت روح]] شخص است<ref>ر.ک: احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۸. </ref>. در [[فرهنگ دینی]]، افراد با [[خوش‌خلقی]] و [[رفتار]] [[پسندیده]] با یکدیگر برخورد میکنند<ref>ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۹. </ref>. | |||
==[[خوش‌خلقی]] در [[قرآن]]== | |||
==[[خوش‌خلقی]] در [[روایات]]== | |||
[[روایات]] فراوانی درباره [[اخلاق نیکو]] وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
# [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «کسانی از [[برترین]] [[ایمان]] برخوردارند که [[بهترین]] [[اخلاق]] را دارند»<ref>{{متن حدیث|أَفْضَلُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً}}؛ علی بن حسین صدوق، امالی، ص۷۳؛ علی بن حسین صدوق، معانی الاخبار، ص۱۹۶.</ref>. | |||
#همچنین فرمودند: «دین‌تان را به [[حسن خلق]] بیارایید»<ref>سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج۱۸، ص۱۵۹؛ سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، ج۸، ص۱۶۵؛ علی بن ابی‌بکر هیثمی، مجمع الزوائد، ج۳، ص۱۲۷. </ref>. | |||
# [[حسن خلق]] [[بهترین]] و [[برترین عمل]] و اولین و سنگین‌ترین کرداری است که در ترازوی [[اعمال]] کسی قرار داده میشود، [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «[[روز قیامت]] در [[میزان]] کسی [[برتر]] از [[حسن خلق]] نهاده نمی‌شود»<ref>{{متن حدیث|مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ اِمْرِئٍ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ اَلْخُلُقِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۹۹؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۰۵. </ref>. | |||
#از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پرسیدند: یا [[رسول الله]]! [[حسن خلق]] چیست؟ فرمود: «با کسی که از تو [[قطع رحم]] کرده، [[صله رحم]] کنی و از کسی که به تو [[ستم]] کرده است، درگذری و به کسی که تو را [[محروم]] کرده است عطا کنی»<ref>{{متن حدیث|هو ان تصل من قطعک و تعطی من حرمک و تعفو عن ظلمک}}؛ محسن فیض کاشانی، محجة البیضاء، ترجمه محمد صادق عارف، ج۳، ص۳۴۷. </ref>. | |||
# [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «صاحب [[خلق]] [[نیکو]] همانند کسی که پیوسته در [[نماز]] و [[روزه]] است، [[پاداش]] می‌گیرد»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ صَاحِبَ اَلْخُلُقِ اَلْحَسَنِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۰. </ref>.<ref>ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۹-۵۱؛ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۹.</ref> | |||
# [[امام علی]]{{ع}}: «[[خوش‌خویی]] در سه چیز است: [[پرهیز از حرام‌ها]]، [[طلب]] [روزی][[حلال]]، و توسعه بر [[خانواده]]»<ref>{{متن حدیث|حُسْنُ الْخُلُقِ فِی ثَلَاثٍ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ طَلَبُ الْحَلَالِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَی الْعِیَالِ}}؛ ر.ک: میزان الحکمه، ج۳، ص۴۸۰ (اخلاق / معنای حسن خلق). </ref>.<ref>ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۶۸-۲۷۷؛ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۸.</ref> | |||
# [[امام سجاد]]{{ع}} درباره [[خوش خلقی]] با [[والدین]] می‌فرمایند: «بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آنها [[مهربان]] کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان [[رحیم]] گردان»<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کَلَامِی، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِیکَتِی، وَ اعْطِفْ عَلَیْهِمَا قَلْبِی، وَ صَیِّرْنِی بِهِمَا رَفِیقاً، وَ عَلَیْهِمَا شَفِیقاً}}؛ صحیفه سجادیه، دعای ۲۴. </ref>. | |||
# [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: «[[ایمان]] کسانی کامل‌تر است که از [[بهترین]] [[اخلاق]] برخوردارند»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ أَکْمَلَ اَلْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۹۹؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول؛ ص۳۹۵؛ علی بن محمد خزاز قمی، کفایة الاثر، ص۲۵. </ref>. | |||
# [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: «مردمی که اخلاق‌شان بهتر است [[کامل‌ترین]] [[عقل]] را دارند»<ref>{{متن حدیث|أَکْمَلُ اَلنَّاسِ عَقْلاً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۳. </ref>. | |||
#همچنین فرمودند: «[[مؤمن]] پس از فرائض، عملی [[برتر]] از [[حسن خلق]] به پیش‌گاه [[خدا]] نمی‌برد»<ref>{{متن حدیث|مَا یَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ أَنْ یَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۰. </ref> و...<ref>ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۹-۵۱؛ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۹.</ref>. | |||
==[[خوش‌خلقی]] در [[سیره پیامبر]]== | |||
[[قرآن کریم]] در مورد [[خوش‌خویی]] [[پیامبر]]{{صل}} بیان می‌کند: {{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>، [[اخلاق پیامبر]] حاصل [[تربیت]] و [[ادب]] [[قرآنی]] و [[الهی]] است و لذا تمام صفات نیکوی سفارش شده در [[قرآن]] و [[اخلاق]] ویژه [[مؤمنان]]، همه و همه به صورت کامل در [[پیامبر اکرم]]{{صل}} وجود داشته است<ref>ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۸۰-۲۸۱. </ref>. | |||
[[امام صادق]]{{ع}} در حالات [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: «وارسته‌ای بی‌مانند بود و [[هاشمی]] تباری [[بی‌همتا]] و مکّی زاده‌ای که هم‌تراز نداشت. خصلتش [[حیا]] بود و سرشتش سخا. بر [[ارزش‌ها]] و [[خوی‌های پیامبری]]، سرشته و اوصاف و خردمندی‌های [[رسالت]] در وجودش نهاده شده بود»<ref>{{متن حدیث|الْإِمَامُ الصَّادِقُ{{ع}} فِی خُطْبَةٍ لَهُ خَاصَّةً یَذْکُرُ فِیهَا حَالَ النَّبِیِّ: مُهَذَّبٌ لَا یُدَانَی هَاشِمِیٌّ لَا یُوَازَی أَبْطَحِیٌّ لَا یُسَامَی شِیمَتُهُ الْحَیَاءُ وَ طَبِیعَتُهُ السَّخَاءُ مَجْبُولٌ عَلَی أَوْقَارِ النُّبُوَّةِ وَ أَخْلَاقِهَا مَطْبُوعٌ عَلَی أَوْصَافِ الرِّسَالَةِ وَ أَحْلَامِهَا}}؛ الکافی، ج۱، ص۴۴۴، ح۱۷، عن اسحاق بن غالب؛ بحارالأنوار، ج۱۶، ص۳۶۹، ح۸۰. </ref>.<ref>ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۶۴-۲۶۸.</ref> | |||
[[امام علی]]{{ع}} درباره [[همنشینی]] [[پیامبر خدا]]{{صل}} می‌فرماید: «[[مردم]] از [[اخلاق]] او در آسانی و [[گشایش]] بودند و او برایشان [[پدر]] بود و با همه [[مردم]] یکسان و با [[خوش‌خویی]] [[رفتار]] می‌نمود»<ref>{{متن حدیث|الْإِمَامُ عَلِیّ{{ع}} فِی مَجْلِسِ رَسُولِ اللهِ{{صل}}: قَدْ وَسِعَ النَّاسَ مِنْهُ خُلُقُهُ وَ صَارَ لَهُمْ أَباً وَ صَارُوا عِنْدَهُ فِی الْخُلْقِ سَوَاءً}}؛ معانی الأخبار، ص۸۲، ح۱. </ref>. | |||
همچنین دربارۀ درباره [[رفتار پیامبر]] [[خدا]]{{صل}} در بیرون [[خانه]] می‌فرماید: «از [[مردم]] دوری می‌‌کرد و خود را از آنان می‌پائید، بدون آنکه خوش رویی‌اش را از آنان دریغ کند یا با آنان بد خُلقی کند»<ref>{{متن حدیث|عَنْهُ{{ع}} فِی مَخْرَجِ رَسُولُ الله{{صل}}: وَ یُحَذِّرُ النَّاسَ وَ یَحْتَرِسُ مِنْهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَطْوِیَ عَنْ أَحَدٍ بِشْرَهُ وَ لَا خُلُقَهُ }}؛ عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۳۱۸، ح۱؛ معانی الأخبار، ص۸۲، ح۹، ۳۴۵. </ref>. | |||
و یا دربارۀ چگونگی [[همنشینی]] [[پیامبر]]{{صل}} می‌فرماید: «همواره خوش‌رو و آسان‌گیر و نرم‌خو بود. نه خَشِن بود، نه [[درشت‌خوی]]، نه عربده‌کش، نه ناسزاگو، نه [[عیب‌جو]] و نه مدیحه‌گوی»<ref>{{متن حدیث|عَنْهُ{{ع}} فِی سِیرَةِ رَسُولُ الله{{صل}}: مَعَ جُلَسَائِهِ فَقَالَ کَانَ دَائِمَ الْبِشْرِ سَهْلَ الْخُلُقِ لَیِّنَ الْجَانِبِ لَیْسَ بِفَظٍّ وَ لَا غَلِیظٍ وَ لَا صَخَّابٍ وَ لَا فَحَّاشٍ وَ لَا عَیَّابٍ وَ لَا مَدَّاحٍ}}؛ معانی الأخبار، ص۸۳، مکارم الأخلاق، ج۱، ص۴۵، ح۱. </ref>. | |||
حتی [[پیامبر]] برای [[حسن خلق]] خویش به درگاه [[خداوند]] [[دعا]] می‌‌کرد: «خدایا! خِلقَتم را [[نیکو]] کردی، خُلقم را نیز [[نیکو]] کن»<ref>{{متن حدیث|عن ابن مسعود: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}}: کَانَ یَقُولُ: اللَّهُمَّ أَحْسَنْتَ خَلْقِی فَأَحْسِنْ خُلُقِی}}؛ مسند ابن حنبل، ج۲، ص۶۶، ح۳۸۲۳؛ صحیح ابن حبّان، ج۳، ص۲۳۹، ح۹۵۹؛ الدعاء للطبرانی، ص۱۴۵، ح۴۰۴؛ المسند أبی یعلی، ج۵، ص۵۰، ح۵۰۵۳؛ کنزالعمّال، ج۳، ص۱۲، ح۵۱۹۷.</ref>. [[ابن عباس]] می‌‌گوید: زمانی که [[پیامبر خدا]]{{صل}} چون به آینه نگاه می‌‌کرد، می‌گفت: «[[ستایش]]، ویژه خدایی است که [[خلقت]] و خُلق مرا [[نیکو]] کرد»<ref>{{متن حدیث|عن ابن عباس: کَانَ رَسُولُ اللهِ{{صل}}: إِذَا نَظَرَ فِی الْمِرْآةِ قَالَ: الْحَمْدُلِلَّهِ الَّذی حَسَّنَ خَلقِی خُلُقِی}}؛ الدعاء للطبرانی، ص۱۴۴، ح۴۰۲؛ مسند أبی یعلی، ج۳، ص۱۰۳، ح۲۶۰۴؛ تاریخ الإسلام للذهبی، ج۱۰، ص۵۱۲؛ الخصال، ص۶۱۲؛ تحف العقول، ص۱۱.</ref>.<ref>ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۷۸-۲۷۹. </ref> | |||
==نشانه‌های [[خوش‌خلقی]]== | |||
آشنایی با علائم و نشانه‌های [[حسن خلق]] بدان جهت اهمیت دارد که [[انسان]] بداند آیا واقعا در [[راه]] به [[دست]] آوردن آن موفق بوده است یا نه؟ باتوجه به اینکه [[حسن خلق]] از [[نشانه‌های ایمان]] است، بنابراین هر چیز که در [[قرآن کریم]] نشانه [[ایمان]] است، نشان [[حسن خلق]] نیز به شمار می‌رود مانند: | |||
# [[شرک]] نورزیدن به [[خداوند]]: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ}}<ref>«و آنان که، با خداوند، خدایی دیگر را (به پرستش) نمی‌خوانند» سوره فرقان، آیه ۶۸.</ref>؛ | |||
# [[عبادت]] [[خداوند]]: {{متن قرآن|التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...}}<ref>«آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران ...» سوره توبه، آیه ۱۱۲.</ref>؛ | |||
# [[اهل]] پرداخت [[زکات]] هستند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ}}<ref>«و آنان که دهنده زکاتند» سوره مؤمنون، آیه ۴.</ref>؛ | |||
# [[اهل]] [[تواضع]] هستند: {{متن قرآن|وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا}}<ref>«و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند» سوره فرقان، آیه ۶۳.</ref>؛ | |||
# [[توبه]] از [[گناهان]] و کارهای [[زشت]]: {{متن قرآن|التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...}}<ref>«آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران ...» سوره توبه، آیه ۱۱۲.</ref>؛ | |||
# [[اهل]] [[انفاق]] هستند: {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ}}<ref>«کسانی که نماز را بر پا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره انفال، آیه ۳.</ref>؛ | |||
#با [[بصیرت]] به [[آیات الهی]] نگاه میکنند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا}}<ref>«و آنان که هر گاه آیات پروردگارشان را به یادشان آورند ناشنیده و نادیده بر (پای) آنها نمی‌افتند» سوره فرقان، آیه ۷۳.</ref>؛ | |||
# [[امانتدار]] هستند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ}}<ref>«و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۸.</ref>؛ | |||
#سپاس‌گزار و شاکرند: {{متن قرآن|التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...}}<ref>«آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران ...» سوره توبه، آیه ۱۱۲.</ref> و...<ref>ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۵۱-۵۳.</ref>. | |||
[[رسول اکرم]]{{صل}} نیز با اشاره به ویژگی‌های [[مؤمنان]]، از هر ویژگی نشانی از [[حسن خلق]] ساخته است، مانند: [[مهمان‌نوازی]]، [[احترام]] به [[همسایه]]، [[احترام به والدین]]، [[سکوت]]، نیکی‌پسندی و زشتی‌ستیزی و [[رازداری]] و.... | |||
#«هرکس به [[خدا]] و [[روز واپسین]] [[ایمان]] دارد باید میهمانش را [[احترام]] کند»<ref>{{متن حدیث|مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ ضَیْفَهُ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۶۶۷ و ج۶، ص۲۸۵؛ محمد بن حسن قمی، العقد النضید، ص۲۲. </ref>؛ | |||
#«هرکس به [[خدا]] و [[روز واپسین]] [[ایمان]] دارد، باید همسایه‌اش را گرامی بدارد با همسایه‌اش را [[آزار]] ندهد»<ref>{{متن حدیث|مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ فَلْیُکْرِمْ اَلْآخِرِ جَارَهُ فَلاَ یُؤْذِی جَارَهُ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۶۶۷. </ref>؛ | |||
#«هرکس به [[خدا]] و [[روز واپسین]] [[ایمان]] دارد یا سخن خیر بگوید یا [[سکوت]] می‌کند»<ref>{{متن حدیث|مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلْیَقُلْ خَیْراً أَوْ لِیَسْکُتْ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۶۶۷؛ شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضایل امیرالمؤمنین، ص۱۵۳. </ref>؛ | |||
#«هرکس به [[خدا]] و روز پایان [[ایمان]] دارد، باید [[پدر]] و مادرش را [[احترام]] کند»<ref>{{متن حدیث|مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ وَالِدَیْهِ}}؛ محمد بن حسن قمی، العقد النضید؛ ص۲۲؛ شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضایل امیرالمؤمنین، ص۱۷۶. </ref> و...<ref>ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۵۳-۵۴. </ref>. | |||
==آثار [[خوش‌خلقی]]== | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
نسخهٔ ۲۳ اوت ۲۰۲۰، ساعت ۱۸:۴۷
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل خوش‌خلقی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
خوش‌خلقی یا حُسن خلق به معنای برخورد پسندیده با دیگران است که در آیات و روایات فراوانی به آن توصیه شده است و سنت معصومین(ع) هم گویای حسن خلق ایشان در زندگی است. باتوجه به اینکه خوش‌خلقی از علایم ایمان است لذا نشانه‌های حسن خلق همان نشانه‌های ایمان است. آثار و فواید دنیوی و اخروی زیادی برای خوش‌خلقی بیان شده است مانند نزول رحمت الهی و افزوده شدن رزق.
چیستی خوش‌خلقی
خوش‌خلقی یا حُسن خلق به معنای برخورد پسندیده با دیگران است[۱] که از فضیلت‌های اخلاقی محسوب میشود. اسلام مردم را به متصف شدن به این صفت نیک فرا می‌خواند[۲]. در تعریفی دیگر با بیان مصادیق حسن خلق بدین صورت بیان شده است: "حُسن خلق آن است که برخوردت را نرم کنی، سخنت را پاکیزه‌‌سازی و برادرت را با خوشرویی دیدار کنی"[۳]. البته در روایات اهل بیت(ع)، حُسن خُلق، گاهی به معنای خوش برخوردی به کار می‌رود، مانند سخن پیامبر(ص): «بهترین شما، خوش‌خوترین شماست؛ آنان که اُنس می‌گیرند و با آنها اُنس گرفته میشود»[۴] خوش‌خلقی در رفتارهای اجتماعی نیز تاثیر مثبتی دارد لذاست که تمام پیامبران در دعوت مردم به دین الهی افرادی خوش‌خلق و گشاده‌رو بودند. قرآن کریم درباره اخلاق نیکوی پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾[۵].[۶] خوش رفتاری با مردم دلیل بر بزرگواری، شخصیت ذاتی، تواضع، روح فداکاری، گذشت و حاکی از فضیلت و سلامت روح شخص است[۷]. در فرهنگ دینی، افراد با خوش‌خلقی و رفتار پسندیده با یکدیگر برخورد میکنند[۸].
خوش‌خلقی در قرآن
خوش‌خلقی در روایات
روایات فراوانی درباره اخلاق نیکو وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- رسول خدا(ص) فرمود: «کسانی از برترین ایمان برخوردارند که بهترین اخلاق را دارند»[۹].
- همچنین فرمودند: «دین‌تان را به حسن خلق بیارایید»[۱۰].
- حسن خلق بهترین و برترین عمل و اولین و سنگین‌ترین کرداری است که در ترازوی اعمال کسی قرار داده میشود، رسول خدا(ص) فرمود: «روز قیامت در میزان کسی برتر از حسن خلق نهاده نمی‌شود»[۱۱].
- از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند: یا رسول الله! حسن خلق چیست؟ فرمود: «با کسی که از تو قطع رحم کرده، صله رحم کنی و از کسی که به تو ستم کرده است، درگذری و به کسی که تو را محروم کرده است عطا کنی»[۱۲].
- رسول خدا(ص) فرمود: «صاحب خلق نیکو همانند کسی که پیوسته در نماز و روزه است، پاداش می‌گیرد»[۱۳].[۱۴]
- امام علی(ع): «خوش‌خویی در سه چیز است: پرهیز از حرام‌ها، طلب [روزی]حلال، و توسعه بر خانواده»[۱۵].[۱۶]
- امام سجاد(ع) درباره خوش خلقی با والدین می‌فرمایند: «بارخدایا صدایم را در برابر ایشان آهسته؛ سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما؛ و دلم را بر آنها مهربان کن؛ و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان»[۱۷].
- امام باقر(ع) فرمود: «ایمان کسانی کامل‌تر است که از بهترین اخلاق برخوردارند»[۱۸].
- امام صادق(ع) فرمود: «مردمی که اخلاق‌شان بهتر است کامل‌ترین عقل را دارند»[۱۹].
- همچنین فرمودند: «مؤمن پس از فرائض، عملی برتر از حسن خلق به پیش‌گاه خدا نمی‌برد»[۲۰] و...[۲۱].
خوش‌خلقی در سیره پیامبر
قرآن کریم در مورد خوش‌خویی پیامبر(ص) بیان می‌کند: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾[۲۲]، اخلاق پیامبر حاصل تربیت و ادب قرآنی و الهی است و لذا تمام صفات نیکوی سفارش شده در قرآن و اخلاق ویژه مؤمنان، همه و همه به صورت کامل در پیامبر اکرم(ص) وجود داشته است[۲۳]. امام صادق(ع) در حالات پیامبر(ص) فرمود: «وارسته‌ای بی‌مانند بود و هاشمی تباری بی‌همتا و مکّی زاده‌ای که هم‌تراز نداشت. خصلتش حیا بود و سرشتش سخا. بر ارزش‌ها و خوی‌های پیامبری، سرشته و اوصاف و خردمندی‌های رسالت در وجودش نهاده شده بود»[۲۴].[۲۵] امام علی(ع) درباره همنشینی پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: «مردم از اخلاق او در آسانی و گشایش بودند و او برایشان پدر بود و با همه مردم یکسان و با خوش‌خویی رفتار می‌نمود»[۲۶]. همچنین دربارۀ درباره رفتار پیامبر خدا(ص) در بیرون خانه می‌فرماید: «از مردم دوری می‌‌کرد و خود را از آنان می‌پائید، بدون آنکه خوش رویی‌اش را از آنان دریغ کند یا با آنان بد خُلقی کند»[۲۷]. و یا دربارۀ چگونگی همنشینی پیامبر(ص) می‌فرماید: «همواره خوش‌رو و آسان‌گیر و نرم‌خو بود. نه خَشِن بود، نه درشت‌خوی، نه عربده‌کش، نه ناسزاگو، نه عیب‌جو و نه مدیحه‌گوی»[۲۸]. حتی پیامبر برای حسن خلق خویش به درگاه خداوند دعا می‌‌کرد: «خدایا! خِلقَتم را نیکو کردی، خُلقم را نیز نیکو کن»[۲۹]. ابن عباس می‌‌گوید: زمانی که پیامبر خدا(ص) چون به آینه نگاه می‌‌کرد، می‌گفت: «ستایش، ویژه خدایی است که خلقت و خُلق مرا نیکو کرد»[۳۰].[۳۱]
نشانه‌های خوش‌خلقی
آشنایی با علائم و نشانه‌های حسن خلق بدان جهت اهمیت دارد که انسان بداند آیا واقعا در راه به دست آوردن آن موفق بوده است یا نه؟ باتوجه به اینکه حسن خلق از نشانه‌های ایمان است، بنابراین هر چیز که در قرآن کریم نشانه ایمان است، نشان حسن خلق نیز به شمار می‌رود مانند:
- شرک نورزیدن به خداوند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ﴾[۳۲]؛
- عبادت خداوند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...﴾[۳۳]؛
- اهل پرداخت زکات هستند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾[۳۴]؛
- اهل تواضع هستند: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾[۳۵]؛
- توبه از گناهان و کارهای زشت: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...﴾[۳۶]؛
- اهل انفاق هستند: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾[۳۷]؛
- با بصیرت به آیات الهی نگاه میکنند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا﴾[۳۸]؛
- امانتدار هستند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾[۳۹]؛
- سپاس‌گزار و شاکرند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...﴾[۴۰] و...[۴۱].
رسول اکرم(ص) نیز با اشاره به ویژگی‌های مؤمنان، از هر ویژگی نشانی از حسن خلق ساخته است، مانند: مهمان‌نوازی، احترام به همسایه، احترام به والدین، سکوت، نیکی‌پسندی و زشتی‌ستیزی و رازداری و....
- «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد باید میهمانش را احترام کند»[۴۲]؛
- «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید همسایه‌اش را گرامی بدارد با همسایه‌اش را آزار ندهد»[۴۳]؛
- «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد یا سخن خیر بگوید یا سکوت می‌کند»[۴۴]؛
- «هرکس به خدا و روز پایان ایمان دارد، باید پدر و مادرش را احترام کند»[۴۵] و...[۴۶].
آثار خوش‌خلقی
منابع
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸؛ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۸-۴۹.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸؛ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۸-۴۹.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸.
- ↑ «خِیَارُکُمْ أَحَاسِنُکُمْ أَخْلَاقاً الَّذِینَ یَأْلِفُونَ وَ یُؤْلَفُونَ»؛ تحف العقول، ص۴۵.
- ↑ «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۸- ۲۸۹.
- ↑ ر.ک: احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۸.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ «أَفْضَلُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً»؛ علی بن حسین صدوق، امالی، ص۷۳؛ علی بن حسین صدوق، معانی الاخبار، ص۱۹۶.
- ↑ سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج۱۸، ص۱۵۹؛ سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، ج۸، ص۱۶۵؛ علی بن ابی‌بکر هیثمی، مجمع الزوائد، ج۳، ص۱۲۷.
- ↑ «مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ اِمْرِئٍ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ اَلْخُلُقِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۹۹؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۰۵.
- ↑ «هو ان تصل من قطعک و تعطی من حرمک و تعفو عن ظلمک»؛ محسن فیض کاشانی، محجة البیضاء، ترجمه محمد صادق عارف، ج۳، ص۳۴۷.
- ↑ «إِنَّ صَاحِبَ اَلْخُلُقِ اَلْحَسَنِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۹-۵۱؛ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۹.
- ↑ «حُسْنُ الْخُلُقِ فِی ثَلَاثٍ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ طَلَبُ الْحَلَالِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَی الْعِیَالِ»؛ ر.ک: میزان الحکمه، ج۳، ص۴۸۰ (اخلاق / معنای حسن خلق).
- ↑ ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۶۸-۲۷۷؛ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۸.
- ↑ «اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کَلَامِی، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِیکَتِی، وَ اعْطِفْ عَلَیْهِمَا قَلْبِی، وَ صَیِّرْنِی بِهِمَا رَفِیقاً، وَ عَلَیْهِمَا شَفِیقاً»؛ صحیفه سجادیه، دعای ۲۴.
- ↑ «إِنَّ أَکْمَلَ اَلْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۹۹؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول؛ ص۳۹۵؛ علی بن محمد خزاز قمی، کفایة الاثر، ص۲۵.
- ↑ «أَکْمَلُ اَلنَّاسِ عَقْلاً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۳.
- ↑ «مَا یَقْدَمُ الْمُؤْمِنُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ الْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ أَنْ یَسَعَ النَّاسَ بِخُلُقِهِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۴۹-۵۱؛ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۲۲۹.
- ↑ «و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.
- ↑ ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ «الْإِمَامُ الصَّادِقُ(ع) فِی خُطْبَةٍ لَهُ خَاصَّةً یَذْکُرُ فِیهَا حَالَ النَّبِیِّ: مُهَذَّبٌ لَا یُدَانَی هَاشِمِیٌّ لَا یُوَازَی أَبْطَحِیٌّ لَا یُسَامَی شِیمَتُهُ الْحَیَاءُ وَ طَبِیعَتُهُ السَّخَاءُ مَجْبُولٌ عَلَی أَوْقَارِ النُّبُوَّةِ وَ أَخْلَاقِهَا مَطْبُوعٌ عَلَی أَوْصَافِ الرِّسَالَةِ وَ أَحْلَامِهَا»؛ الکافی، ج۱، ص۴۴۴، ح۱۷، عن اسحاق بن غالب؛ بحارالأنوار، ج۱۶، ص۳۶۹، ح۸۰.
- ↑ ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۶۴-۲۶۸.
- ↑ «الْإِمَامُ عَلِیّ(ع) فِی مَجْلِسِ رَسُولِ اللهِ(ص): قَدْ وَسِعَ النَّاسَ مِنْهُ خُلُقُهُ وَ صَارَ لَهُمْ أَباً وَ صَارُوا عِنْدَهُ فِی الْخُلْقِ سَوَاءً»؛ معانی الأخبار، ص۸۲، ح۱.
- ↑ «عَنْهُ(ع) فِی مَخْرَجِ رَسُولُ الله(ص): وَ یُحَذِّرُ النَّاسَ وَ یَحْتَرِسُ مِنْهُمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَطْوِیَ عَنْ أَحَدٍ بِشْرَهُ وَ لَا خُلُقَهُ »؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۱۸، ح۱؛ معانی الأخبار، ص۸۲، ح۹، ۳۴۵.
- ↑ «عَنْهُ(ع) فِی سِیرَةِ رَسُولُ الله(ص): مَعَ جُلَسَائِهِ فَقَالَ کَانَ دَائِمَ الْبِشْرِ سَهْلَ الْخُلُقِ لَیِّنَ الْجَانِبِ لَیْسَ بِفَظٍّ وَ لَا غَلِیظٍ وَ لَا صَخَّابٍ وَ لَا فَحَّاشٍ وَ لَا عَیَّابٍ وَ لَا مَدَّاحٍ»؛ معانی الأخبار، ص۸۳، مکارم الأخلاق، ج۱، ص۴۵، ح۱.
- ↑ «عن ابن مسعود: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص): کَانَ یَقُولُ: اللَّهُمَّ أَحْسَنْتَ خَلْقِی فَأَحْسِنْ خُلُقِی»؛ مسند ابن حنبل، ج۲، ص۶۶، ح۳۸۲۳؛ صحیح ابن حبّان، ج۳، ص۲۳۹، ح۹۵۹؛ الدعاء للطبرانی، ص۱۴۵، ح۴۰۴؛ المسند أبی یعلی، ج۵، ص۵۰، ح۵۰۵۳؛ کنزالعمّال، ج۳، ص۱۲، ح۵۱۹۷.
- ↑ «عن ابن عباس: کَانَ رَسُولُ اللهِ(ص): إِذَا نَظَرَ فِی الْمِرْآةِ قَالَ: الْحَمْدُلِلَّهِ الَّذی حَسَّنَ خَلقِی خُلُقِی»؛ الدعاء للطبرانی، ص۱۴۴، ح۴۰۲؛ مسند أبی یعلی، ج۳، ص۱۰۳، ح۲۶۰۴؛ تاریخ الإسلام للذهبی، ج۱۰، ص۵۱۲؛ الخصال، ص۶۱۲؛ تحف العقول، ص۱۱.
- ↑ ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۷۸-۲۷۹.
- ↑ «و آنان که، با خداوند، خدایی دیگر را (به پرستش) نمی‌خوانند» سوره فرقان، آیه ۶۸.
- ↑ «آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران ...» سوره توبه، آیه ۱۱۲.
- ↑ «و آنان که دهنده زکاتند» سوره مؤمنون، آیه ۴.
- ↑ «و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند» سوره فرقان، آیه ۶۳.
- ↑ «آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران ...» سوره توبه، آیه ۱۱۲.
- ↑ «کسانی که نماز را بر پا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره انفال، آیه ۳.
- ↑ «و آنان که هر گاه آیات پروردگارشان را به یادشان آورند ناشنیده و نادیده بر (پای) آنها نمی‌افتند» سوره فرقان، آیه ۷۳.
- ↑ «و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۸.
- ↑ «آنان توبه‌کنندگان، پرستشگران، ستایشگران ...» سوره توبه، آیه ۱۱۲.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۵۱-۵۳.
- ↑ «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ ضَیْفَهُ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۶۶۷ و ج۶، ص۲۸۵؛ محمد بن حسن قمی، العقد النضید، ص۲۲.
- ↑ «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ فَلْیُکْرِمْ اَلْآخِرِ جَارَهُ فَلاَ یُؤْذِی جَارَهُ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۶۶۷.
- ↑ «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلْیَقُلْ خَیْراً أَوْ لِیَسْکُتْ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۶۶۷؛ شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضایل امیرالمؤمنین، ص۱۵۳.
- ↑ «مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ وَالِدَیْهِ»؛ محمد بن حسن قمی، العقد النضید؛ ص۲۲؛ شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضایل امیرالمؤمنین، ص۱۷۶.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۵۳-۵۴.