خوش‌خلقی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خوش‌خلقی است. خوش‌خلقی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خوش‌خلقی در لغت - خوش‌خلقی در قرآن - خوش‌خلقی در حدیث - خوش‌خلقی در نهج البلاغه - خوش‌خلقی در اخلاق اسلامی - خوش‌خلقی در معارف دعا و زیارات - خوش‌خلقی در معارف و سیره نبوی - خوش‌خلقی در معارف و سیره حسینی - خوش‌خلقی در معارف و سیره سجادی - خوش‌خلقی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - خوش‌خلقی در خانواده - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

مقالهٔ اصلی: خوش‌خلقی در لغت

"حسن خلق" در منابع فارسی به خوش‌خلقی معنا شده است. واژه‌پژوهان "حُسن" را به نیکی معنا کرده‌اند. راغب در تحلیل این مفهوم، هر اثر بهجت‌آفرین، شادی بخش و مورد آرزو را مصداق حُسن شمرده و آن را سه نوع دانسته است: زیبایی عقل پسند؛ زیبایی هوا و هوس پسند؛ زیبایی طبیعی و محسوس. "خُلْق" و "خُلُق" را نیز به معنای طبع، سجیه و ویژگی‌های رفتاری و صفات باطنی مخصوص به نفس دانسته‌اند و جمع آن "اخلاق" است. به سخن دیگر، خُلق به معنای صفات باطنی در مقابل خَلق است که مربوط به صفات ظاهری است.

خُلق در اصطلاح علم اخلاق، هیئت خاصی است که در انسان رسوخ و ظهور می‌کند و به کمک آن، افعال به آسانی و بی‌نیاز به فکر انجام می‌پذیرند. هرگاه این هیئت به شکلی آشکار شود که کارهای پسندیده از آن برخیزد، آن را خوی نیک می‌نامند. حسن خلق دارای دو معنای عام و خاص است؛ نگاه علم اخلاق اسلامی به موضوع حسن خلق (به معنای عام) با الهام از آیات قرآن، بسیار گسترده است و همه ساحت‌های زندگی آدمی را در برمی‌گیرد که در سه نوع رابطه دسته‌بندی می‌شوند: پیوند کارهای انسان با خدا؛ رابطه مسائل اخلاقی با خود انسان؛ پیوند کارهای انسان با دیگران. بر این اساس، علمای اخلاق اسلامی در پرتو تعالیم قرآن، به بسط مصادیق حسن خلق و توضیح مفصّل هریک پرداخته‌اند: آنان حسن خلق را حقیقت رسیدن به خیر و سعادت واقعی دانسته و بر این پایه با تقسیم‌بندی اخلاق به فضیلت و رذیلت، حسن خلق را فضیلتی شمرده‌اند که از ۴ راه به دست می‌آید:

1. حکمت که شناختن موجودات است.
2. عفت که اطاعت نیروی شهوانی از قوه عقلی است.
3. شجاعت که فرمانبری نیروی غضب از قوه عقلی است.
4. عدالت که اطاعت نیروی عامل از قوه عاقل است.

بنابراین راه کسب حسن خلق (به معنای عام) را برقراری عدالت و تساوی میان سه قوه علم، غضب و شهوت دانسته‌اند. معنای خاص آن، نرمخویی، خوش سخنی و خوشرویی در برخورد با دیگران است و بیشتر روایاتی که در مدح حسن خلق یاد شده‌اند، به معنای خاص آن‌اند.

حسن خلق در قرآن

واژه "حسن" و مشتقات آن فراوان در قرآن به کار رفته‌اند: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾؛ ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا﴾؛ ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾؛ ﴿أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾؛ ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ واژه "خُلْق" در قرآن نیست؛ اما "خُلُق" به همین معنا در آیه ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾ و ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ﴾ آمده است. مفهوم ترکیب "حسن خلق" در خطاب به پیامبر (ص) آمده و قرآن از اخلاق حسنه ایشان با "خلق عظیم" نام برده است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾. از "حسن خلق" با تعابیر گوناگونی در چندین آیه یاد شده است که در دو دسته موضوعی ارائه پذیرند: حسن خلق در برابر مخالفان؛ حسن خلق در مقابل عموم مردم. هریک از این دو بخش نیز خود به دو نوع ظهور و نمود حسن خلق در گفتار و کردار قسمت می‌شود.

از دسته نخست می‌توان به حسن خلق در برابر آزارهای مشرکان اشاره کرد: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾؛ همچنین سفارش به گذشت و صبر در برابر این آزارها: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾؛ ﴿أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛ ﴿خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ﴾؛ ﴿قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾؛ ﴿وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ و تأکید بر ضرورت مجادله احسن با مخالفان اسلام: ﴿وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَأُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ و در همین جهت، دستور قرآن به پناه دادن به مشرکان برای شنیدن کلام الهی: ﴿وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و گوش دادن به سخن آنان و صبر و طمأنینه در قالب الگوگیری از پیامبر اکرم (ص) از نمودهای حسن خلق در کردار، در رفتار با مخالفان‌اند: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.

درباره حسن خلق در برابر توده مردم نیز می‌توان از آیات "سلام کردن" یاد کرد که از مصادیق حسن خلق در گفتارند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾؛ ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ همچنین شیوه مناسب سخن گفتن با والدین: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾؛ ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾، برقراری صلح میان دو گروه از مؤمنان که با یکدیگر در جنگ‌اند: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ و جا باز کردن در مجالس برای تازه‌وارد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ که نمونه‌هایی از حسن خلق در کردارند.

جایگاه حسن خلق

قرآن در نگاهی فراگیر به حسن خلق، مصادیق گوناگونی از آن را در ردیف ویژگی‌های مؤمنان برشمرده است: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾ و برای آن پاداش خاص و دو چندان گذاشته است: ﴿أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛ حتی گاه عدم رعایت آن، عتاب الهی را به دنبال دارد: ﴿عَبَسَ وَتَوَلَّى أَن جَاءَهُ الأَعْمَى﴾؛ همچنین بر رعایت این ویژگی در برابر مؤمنان به شکل خاص تأکید ورزیده است: ﴿لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.

آثار حسن خلق

حسن خلق در زندگی، دارای آثار مثبت فراوانی است که در سلامتی روابط اجتماعی و کاهش تشنّج و تفرقه در جامعه اثرگذارند. قرآن برای حسن خلق آثاری را برمی‌شمرد:

تبدیل دشمن به دوستی مهربان

﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾، دارندگان حسن خلق و آنان که بدی را با خوبی پاسخ می‌دهند، کسانی معرفی شده‌اند که در معرفت الهی و فضایل نفسانی و کمالات روحانی دارای بهره بزرگی هستند: ﴿وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾..

ناکامی شیطان در ایجاد اختلاف میان بندگان خدا

﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا﴾، با استفاده از این آیه می‌توان گفت رفتار با مشرکان اگر بر اساس قول احسن و خلق حسن باشد، از شر شیطان ایمن می‌مانند که می‌خواهد دشمنی میان آنها را بسیار و شر به پا کند.

نشانه‌های حسن خلق

از آنجا که انسان به اقتضای حب نفس، عیوب خود را نمی‌بیند، با اندک مجاهده‌ای که به ترک گناهان بزرگ و آشکار منتهی شود، گمان می‌کند نفس خویش را پاکیزه کرده، به حسن خلق دست یافته و از تلاش و مجاهدت بی‌نیاز شده است؛ از این رو لازم است با نشانه‌های حسن خلق آشنا شویم که فریب نفس را نخوریم و بازیچه شیطان نشویم. پیش از این دانستیم که حسن خلق مساوی دین و نشانۀ کمال ایمان است؛ بنابراین هر چیز که در قرآن کریم نشانه ایمان است، نشان حسن خلق نیز به شمار می‌رود.

برخی از صفت‌هایی که قرآن کریم برای اهل ایمان یاد کرده، بدین شرح است:

1. اهل ایمان به خدا شرک نمی‌ورزند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾،
2. دل‌شان با یاد خدا می‌لرزد: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾،
3. خدا را عبادت می‌کنند و اهل روزه و رکوع و سجودند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
4. نماز را پیوسته: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾ به‌پا می‌دارند: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ و در نماز خاشع‌اند: ﴿الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ﴾ و شب زنده‌دارند: ﴿وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا﴾،
5. از کارهای زشت خود توبه می‌کنند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
6. زکات می‌دهند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾،
7. انفاق می‌کنند: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ولی اعتدال را ترک نمی‌کنند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا﴾،
8. از مقابل آیات الهی کر و کور نمی‌گذرند، با دل آگاه و چشم بینا به آنها می‌نگرند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا﴾،
9. و چون آیات خدا را بشنوند ایمان‌شان رو به زیادت می‌نهد: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾،
10. دامن آلوده نمی‌کنند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾ ،
11. و بر گرد فحشا نمی‌گردند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾،
12. به ناحق دست به خون کسی نمی‌آلایند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا﴾،
13. به ناحق شهادت نمی‌دهند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾،
14. از هر کار لغو و بیهوده‌ای روی‌گردانند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾،
15. و چون با کار ناروایی مواجه شوند بدون آلودگی، کریمانه از کنارش می‌گذرند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾،
16. متواضع‌اند و با جاهلان خوش‌پاسخ: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾،
17. عهد و امانت را پاس می‌دارند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾.
18. سپاس‌گزار و شاکرند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
19. از جهنم هراسان‌اند: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا * إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا﴾،
20. به معروف می‌خوانند از منکر باز می‌دارند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾،
21. بر خدا توکل دارند: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾،
22. و پیوسته از حدود الهی پاسداری می‌کنند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

مصادیق حسن خلق

علمای اخلاق با الهام از آیات قرآن، در ضمن بیان حقیقت حسن خلق، مصادیقی برای حسن خلق یاد کرده‌اند؛ مانند گشاده‌رویی، بخشش، عدم مجادله، خشنود کردن مردم، زدودن رنج دیگران، در میان مردم بودن در عین غریب بودن، بخشیدن ظالم و ترک انتقام از او و آمرزش‌خواهی برای وی، مهربانی، امانتداری. مصادیق حسن خلق در قرآن، در برابر دو گروه مخالفان و عموم مردم بررسی می‌شوند.

حسن خلق در برابر مخالفان

رفتار نیکوی پیامبران با مخالفان به جهت بازتاب گسترده‌اش در شیوه تبلیغ دین، فراوان در قرآن بازتاب یافته است.

حسن خلق در گفتار

رفتار نرم در دعوت و تبلیغ، از مهم‌ترین اصول تبلیغی است که در داستان دعوت فرعون به یکتاپرستی به حضرت موسی سفارش شد: ﴿فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾، "لیّن" مقابل خشن است و اخلاق لیّن، به معنای اخلاق پسندیده.

سخنان مبلّغ در مقام هدایت و تذکر باید نرم باشد، چون پرخاشگری‌اش، مخاطب را به لجاجت وا می‌دارد و زمینه هدایت را اگر در او باشد، از بین می‌برد. در آیه یاد شده خدا به حضرت موسی (ع) سفارش می‌کند حتی با فرعونی که خدایی را ادعا می‌کند، نرم و لطیف سخن بگوید نه با خشونت. از مزایای نرمی در رفتار با اشخاصی مانند فرعون، به هیجان نیاوردن و عدم ظهور غرور و بزرگی دروغینشان است که این امر قلب آنها را بیدار و در نتیجه برای پذیرش نصیحت آماده می‌کند. در راه تبلیغ دین باید نرمی داشت نه غلظت، زیرا نرمخویی سبب می‌شود مخاطب برای شنیدن سخنان بعدی و اندیشیدن به آنها نیز آماده باشد؛ به خلاف خشونت که عکس این امر را نتیجه می‌دهد. از طرفی، دستور به "قول لیّن" به حق پرورش فرعون بر موسی (ع) نیز اشاره دارد که این هم مصداق دیگری از حسن خلق است. بازتاب امتثال امر حق متعالی به دست حضرت موسی (ع) در جایی است که با ملایم‌ترین و خیرخواهانه‌ترین تعبیر به فرعون می‌فرماید: ﴿فَقُلْ هَلْ لَكَ إِلَى أَنْ تَزَكَّى﴾. قرآن کریم با آنکه از بت‌پرستی به شدت نهی می‌کند، به مسلمانان سفارش می‌کند که به بت‌ها دشنام ندهند؛ مبادا بت‌پرستان نیز از روی نادانی خدا را دشنام گویند: ﴿وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾. آیه گوشزد می‌فرماید که توهین به مقدسات یک جامعه، نه تنها سبب نمی‌شود آنها به سوی حق بازگردند، بلکه احساسات آنان را برمی‌انگیزد تا موضع گرفته و به دفاع از مقدّسات خود برآیند و چه بسا این امر به بی‌ادبی و جسارت آنها به مقدسات دینی انجامد.

دشنام متقابل مسلمانان و مشرکان، چنین مشتبه می‌سازد که میان حق و باطل تفاوتی نیست، چون هر دو از حربه باطلی مانند دشنام بهره می‌گیرند، درحالی که خدا پیامبر (ص) را به "جدال احسن" امر می‌کند. پیامبر اکرم (ص) در نکوهش و آثار زشت دشنام، پس از توهین یهودیان به ایشان به عایشه فرمود: ای عایشه! اگر فحش و ناسزا به شکل جسمانی درآید، در شکل زشت و ناخوشایندی آشکار و مایه سرافکندگی و خواری انسان می‌شود؛ ولی ملاطفت، نرم زبانی، نرمش و مدارا بر وقار و شخصیت انسان می‌افزاید و او را آراسته می‌کند و زینت می‌دهد. کاربرد دشنام و اعمالی مانند آن، یا نشانه نداشتن منطق است؛ یا نشانه نداشتن صبر و ادب که از هر سه اسلام نهی کرده است.

حسن خلق در رفتار

بیشتر آیات این قسمت به گذشت از مخالفان سفارش کرده‌اند؛ از جمله برپایه آیه ﴿قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ﴾ حسن خلق راهی برای از میان بردن بدی‌هاست: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾. دفع بدی به نیکی به عفو و صبر در برابر بدی‌های مشرکان و مخالفان تفسیر شده است. برگزیدن حلم بر خشونت و جهل، عفو بر انتقام، بخشش بر خسّت و شجاعت بر ترس، از مصادیق این تعبیر در تفاسیرند.

برخی مفسران در تفسیر آیه به یکی از مظاهر اخلاقی پیامبر (ص) در رفتار با مخالفان اشاره کرده‌اند: مردی در صدر اسلام برای توهین به حضرت بر سر ایشان خاکستر می‌ریخت، تا آنکه روزی بیمار شد و پیامبر (ص) با عیادت او بدی‌اش را به نیکی پاسخ داد و همین امر سبب اسلام آوردن او شد. این کردار از نمونه‌های بارز و عینی، در تحقق این وعده قرآنی است که نیکی در برابر بدی، دشمنی و کینه را برمی‌دارد و دوستی را جایگزین آن می‌کند: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾.

قرآن برای بهره‌مندان از حسن خلق پاداشی ویژه برمی‌شمرد: ﴿أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛ در بعضی منابع، عفو و جواب دادن بدی با خوبی به قبول عذر و بهانه گناهکاران نیز تعمیم داده شده است. عدم تجسس در کار دیگران، بردباری، سهل‌انگاری و مدارا و مماشات با دوست و دشمن، بخشیدن ستمگر، تساهل و تسامح در معاشرت و عدم سختگیری بر مردم، از مصادیق گذشت از بدی‌های دیگران‌اند که نشانه‌های بزرگواری و مناعت مسلمانان در مقابل سخنان بیهوده مخالفان هستند و از ابزارهای مهم تبلیغ دین به شمار می‌روند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾.

از سوی دیگر، حسن خلق در کردار در مقام تبلیغ، بیشتر از شیوه‌های مستقیم ارائه پیام اثر دارد و خدای متعال با توصیه آن به پیامبر اعظم (ص) یکی از شیوه‌های عملی تبلیغ اسلام را یاد می‌کند که از محبت آمیزترین موارد رفتار با مخالفان است: وقتی که مشرکان به شما پناه آوردند، به آنها پناه بده تا کلام خدا را بشنوند: ﴿وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛ تداوم حسن خلق در برابر مخالفان، هر چند ایمان نیاورند، پایدار است؛ قرآن در این زمینه می‌فرماید پس از شنیدن کلام خدا حتی ایمان نیاوردن پناهنده، او را به قتل نرسانند، بلکه تا سرزمینش که در امان است همراهی کنند. پیامبر گرامی (ص) هرگاه دسته‌ای را برای جنگ می‌فرستاد به آنان سفارش می‌کرد که با مردم الفت بگیرید و به آنان فرصت دهید؛ تا آنان را به اسلام فرا نخوانده‌اید، بر آنان هجوم نیاورید.

از جمله شیوه‌ها و مظاهر حسن خلق که در قرآن بیان شده و در عمل پیامبر اکرم (ص) ظهور داشته، این بوده است که ایشان به حرف‌های مخالفان بیماردلی که از روی اغراض شوم سخن می‌گفتند، آنقدر گوش می‌داد که آنان به ستوه می‌آمدند و برای آزار پیامبر ایشان را اُذُن (گوش) می‌نامیدند: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾، آیه به اخلاق نیکوی پیامبر (ص) اشاره دارد که وقتی کسی با ایشانسخن می‌گفت، سراپا گوش می‌شدند و ادب را رعایت می‌کردند و به گوینده احترام می‌گذاشتند، زیرا بی‌اعتنایی به گفتارش و روی‌گردانی از او گونه‌ای بی‌احترامی است و پیامبر (ص) به سخن هیچ‌کس بی‌اعتنایی نمی‌کرد و خدا در مقابل به حضرت دستور می‌دهد: به آنان بگو که برای شما گوش خوبی است؛ به خدا باور دارد و به سود مؤمنان می‌پذیرد: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.

حسن خلق در برابر توده مردم

حسن خلق، درباره توده مردم نیز مورد سفارش قرآن است و ابعاد و مصادیق مختلفی از آن را بیان می‌فرماید.

گفتار حسن و احسن

از راه‌های نابودی دشمنی‌ها و جلوگیری از نفوذ شیطان، سخن گفتن به شیوه احسن است: ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا﴾، برای سخن احسن در این آیه مصادیقی برشمرده‌اند؛ مانند طلب مغفرت و رحمت از خدا برای دیگران و نیکوترین و بهترین نوع سخن. افزون بر این، خدا همراه بیان عهدی که از بنی‌اسرائیل گرفته بود، آنها را به نیکو سخن گفتن با همه مردم فرمان می‌دهد: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾. قول حسن در این آیه به معنای گفتار نیک و اخلاق خوشی است که مورد رضایت خداست.

اخلاق خوش و با نرمی سخن گفتن با فقرا

﴿وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا ﴾، "قول معروف" در آیه به این معناست که هنگام تقسیم ارث، هم باید با یتیمان و مستمندان به ملاطفت سخن گویند و هم چیزی را که به آنها می‌دهند ناچیز بدانند و بر آنان منت نگذارند. دستور این آیه درباره یتیمان و کسانی است که از ارث سهمی ندارند، از این رو فرمانی اخلاقی و استحبابی است و فقها به وجوب آن فتوا نداده‌اند.

رعایت آداب سخن گفتن با پیامبر

وقتی خدا به نرمی و رعایت ادب در برابر فقراء دستور می‌دهد، مسلّم‌تر نزد پیامبر (ص) رعایت آداب سخن گفتن را ضروری‌تر می‌خواند و برای آن پاداشی بزرگ یاد می‌کند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾. علامه طباطبایی در ضمن تفسیر تعبیر "بلند کردن صدا نزد پیامبر" دو هدف برای این عمل یاد کرده است: یا توهین به پیامبر (ص) مراد است که کفر شمرده می‌شود؛ یا اسائه ادب به مقام حضرت است که مخالف دستور اسلام است، زیرا مسلمانان پای‌بند به احترام به آن حضرت به عنوان رهبر جامعه اسلامی اند.

"تمسخر"، "عیبجویی" و "لقب زشت دادن"

از موارد مذموم اخلاقی‌اند که قرآن از آنها نهی می‌کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، در این زمینه در تفاسیر از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که از حقوق متقابل مؤمنان این است که همدیگر را با نامی صدا بزنند که نزد آنها بهترین است.

سلام

سلام مهم‌ترین نشانه حسن خلق در سخن است که در سه جای قرآن آمده است: نخست آن را از آداب ورود به خانه دیگران خوانده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ و در مراحل پسین به جواب سلام اشاره و سفارش کرده است همانند یا بهتر از سلامِ سلام کننده باشد: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا﴾.

برخی مفسران در تعیین حدود جواب سلام، میان مسلمان و نامسلمان تفاوت گذاشته و مورد دوم را فقط به "علیکم" محدود کرده؛ ولی در مورد مسلمانان به جواب سلام به بهترین و کامل‌ترین شکل سفارش کرده‌اند. سلام در مواردی ابزاری برای گذشت از جاهلان معرفی شده است: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾.

احترام نهادن به پدر و مادر

از تأکیدات مهم قرآن است؛ تا آنجا که آن را کنار پرستش خدا یاد می‌کند: ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾، رفتار با والدین باید از روی کمال فروتنی باشد: ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾. خفض جناح در این آیات به نرمخویی و فروتنی تفسیر شده است. وجه تشبیه این آیه به "حرکت پرندگان به هنگام در آغوش گرفتن و محبت به جوجه‌هایشان" برمی‌گردد که در این حالت پر و بال خود را باز می‌کنند و بر سر آنها می‌گسترانند. این سفارش در مرحله سخن گفتن به اوج خود رسیده و گفتن کلمه‌ای در حد "افُ" هم که پدر و مادر را رنجیده خاطر می‌کند، ممنوع شده است: ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾ در تفسیر این آیه آمده است که با آنها با سخن زیبا و ادب صحبت کنید و با الفاظی مانند "یا ابتاه" و "یا اماه" آنان را بخوانید که محبتی بیشتری در خود دارند. محبت به والدین و احسان به آنها جزء عهدهایی بوده که خدا از بنی اسرائیل گرفته بود: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾ که از اهمیت رعایت این خصوصیت اخلاقی نشان دارد.

تواضع

از خصلت‌های پسندیده است و از دیدگاه قرآن بندگان خاص خدا کسانی هستند که با تواضع در زمین راه می‌روند: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾ در تفسیر این آیه گفته شده است که مؤمنان، هم با طبیعت و هم با انسان‌ها پیوندی محبت‌آمیز دارند و به سبب نرمی راه رفتن آنها در زمین، نه مورچه‌ای و نه گیاه کوچکی را لگدمال می‌کنند، بلکه آگاهانه و آرام گام برمی‌دارند.

در آیه دیگری، ضمن نهی اهل ایمان از راه رفتن با غرور، به آنها سفارش می‌کند که در دیدار با مردم از آنها روی نگردانند و با فروتنی رفتار کنند: ﴿وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ﴾. جمله ﴿وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ﴾ چند گونه معنا شده است؛ از جمله این اصطلاح درباره کسی است که میان او و دیگری کینه‌ای است و هنگامی که وی را می‌بیند از او روی برمی‌گرداند؛ یا از سر کبر و غرور است که از مردم روی برمی‌گرداند؛ یا مراد روی را ترش کردن در برابر توده مردم است، هر سه مورد، مذموم‌اند و با اخلاق حسن مؤمنان سازگار نیستند و در آیه نهی شده‌اند.

ایجاد صلح و دوستی میان مسلمانان و قتال با قوم ظالم

اینها دستوراتی قرآنی‌اند که از پایه‌گذاری اسلام براساس محبت نشان دارند: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾.

جا باز کردن برای کسی که وارد مجلس می‌‌شود

از راه‌های تحکیم دوستی میان مسلمانان است که از سرگردانی تازه‌وارد بر اثر عدم وجود مکانی برای نشستن جلوگیری شود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾. مسلمانان در زمان پیامبر (ص) برای شنیدن سخنان ایشان از هم پیشی می‌گرفتند؛ حتی این سبقت، در نشستن در مجلس سخنرانی آن حضرت هم بود. در شأن نزول این آیه آمده است کسانی که به مجلس در آمدند و جا نداشتند، اصحاب بدر بودند که جا ندادن به آنها مایه طعنه منافقان بر مسلمانان، مبنی بر عدم وجود عدل و محبت، در دین و رهبر مسلمانان شد.

قرآن و خوش‌خویی پیامبر(ص)

برخی از آیات اشاره به رفتارهایی از پیامبر دارد در باب معاشرت با دیگران، مانند سماحت و بزرگواری، گذشت، خوشرویی و یا دستوراتی که خدا به پیامبر برای تخلق به آن داده و او را به حسن خلق تشویق می‌کند مثل لینت در کلام و تعلیم می‌دهد که اگر می‌خواهی موفق در دعوت دینی باشی، باید متواضع، نیک کردار و با گذشت باشی:

1. ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾.
2. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.
3. ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾.
4. ﴿عَبَسَ وَتَوَلَّى أَنْ جَاءَهُ الْأَعْمَى وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرَى﴾؛ ﴿وَأَمَّا مَنْ جَاءَكَ يَسْعَى وَهُوَ يَخْشَى فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ﴾.
5. ﴿وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾.

نکات

در آیات فوق این موضوعات در باره حسن خلق پیامبر نکات زیر مطرح شده است:

1. رحمت الهی تنها سرچشمه و منشأ نرم‌خویی پیامبر با مردم و از عوامل مهم گرایش آنان به آن حضرت: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾.
2. رعایت حسن خلق با مؤمنان، توصیه خداوند به پیامبر: ﴿اخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.
3. خوش خلقی در مقابل بدی‌های مشرکان، توصیه خداوند به پیامبر: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾.
4. خوش خلقی و روی خوش داشتن با همه افراد جامعه، حتی نابینایان، توصیه خداوند به پیامبر.
5. خوش خلقی و نرم‌خویی در مناظره و گفتگو با اهل کتاب، توصیه خداوند به پیامبر و مسلمانان: ﴿وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱
3. قدمی، مرضیه، مقاله «حسن خلق»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱