خوش‌خلقی در اخلاق اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خوش‌خلقی است. خوش‌خلقی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خوش‌خلقی در لغت - خوش‌خلقی در قرآن - خوش‌خلقی در حدیث - خوش‌خلقی در نهج البلاغه - خوش‌خلقی در اخلاق اسلامی - خوش‌خلقی در معارف دعا و زیارات - خوش‌خلقی در معارف و سیره نبوی - خوش‌خلقی در معارف و سیره حسینی - خوش‌خلقی در معارف و سیره سجادی - خوش‌خلقی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - خوش‌خلقی در خانواده - پرسش مرتبط ندارد

خوش‌خلقی یا حُسن خلق به معنای برخورد پسندیده با دیگران است که در آیات و روایات فراوانی به آن توصیه شده است و سنت معصومین (ع) هم گویای حسن خلق ایشان در زندگی است. باتوجه به اینکه خوش‌خلقی از علایم ایمان است لذا نشانه‌های حسن خلق همان نشانه‌های ایمان است. آثار و فواید دنیوی و اخروی زیادی برای خوش‌خلقی بیان شده است مانند نزول رحمت الهی و افزوده شدن رزق.

معناشناسی

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: خوش‌خلقی در لغت

حُسن در لغت نقیض قبح به معنی نیکی و جمال است و خُلق به معنی سرشت و سجیه به کار رفته است؛ بنابراین، حسن خُلق به معنی خوش‌خویی، نیکوسیرتی و زیباصفتی است.

معنای اصطلاحی

در اصطلاح علم اخلاق، حسن خُلق به دو معنی به کار آمده است که ما آنها را با عنوان اصطلاح عام و خاص از هم باز می‌شناسیم.

اصطلاح عام

حسن خلق عبارت است از سلطه نیروی عقل بر قوای نفسانی (شهوت و غضب). حسن خلق در این اصطلاح تعبیری دیگر از عدالت نفسانی است. واژه خلق و اخلاق در پاره‌ای آیات و روایات را می‌توان بر این معنی حمل کرد؛ برای نمونه امام صادق (ع) می‌فرماید: «أَكْمَلُ‏ النَّاسِ‏ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ‏ خُلُقاً».

عقل کامل تعبیری است از سلطه و سیطره عقل بر قوای نفسانی و چون رسول خدا(ص) برترین و کامل‌ترین عقل را داراست، قرآن کریم در توصیف او فرموده است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾. طبق روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده، خداوند متعال رسول خویش را آنچنان که می‌خواست تأدیب کرد و چون آن حضرت را به کمال ادب رسانید را به او فرمود: تو اخلاقی باشکوهی داری و آنگاه امر دین خویش را به او سپرد.

حسن خلق در این اصطلاح، ملکه‌ای نفسانی است که همه اعضا و جوارح را به کاری وا می‌دارد که برای آن آفریده شده‌اند. این ملکه نفسانی باعث می‌شود همه صفات و رفتار خوب از انسان ظاهر شود. به همین دلیل پاره‌ای روایات در مقام تفسیر حسن خلق، برخی از این آثار را نام برده‌اند. از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: تفسیر حسن خلق این است که به آنچه از دنیا به دست می‌آوری راضی باشی و اگر دنیا را به دست نیاوردی خشمناک نشوی.

امام باقر(ع) خلق عظیم رسول خدا را به دین اسلام تفسیر کرده است. طبق این تفسیر منظور از خلق عظیم در آیه کریمه همین معنی است. چون اسلام جامع همه صفات و سجایا و اعمال پسندیده است.

علمای اخلاق نیز حسن خلق را به گشاده‌رویی، نرم‌خویی، بذل و بخشش، بی‌آزاری، صبر و بردباری، حب آخرت، بغض دنیا، شکر، بخشش و عدالت تفسیر کرده‌اند. این تفسیر نیز از طریق آثار به همین ملکه نفسانی اشاره دارد.

اصطلاح خاص

حُسن خُلق به معنی خاص عبارت است از خوش‌رویی، خوش‌گویی و خوش‌رفتاری با مردم که بیشتر کاربردهای این ترکیب را در روایات به خود اختصاص داده است. امام صادق (ع) در پاسخ کسی که پرسیده بود حسن خلق چیست، فرمود: اینکه نرم‌خو و خوش‌گو باشی و برادرت را با رویی گشاده ملاقات کنی. بنابر آنچه گذشت، حسن خلق در اصطلاح بر دو معنی اطلاق می‌شود: عدالت نفسانی که منشأ و ریشه همه فضایل است و خوش‌رویی و نرم‌خویی با مردم.

در مجموع خوش‌خلقی یا حُسن خلق به معنای برخورد پسندیده با دیگران است که از فضیلت‌های اخلاقی محسوب می‌‌شود. اسلام مردم را به متصف شدن به این صفت نیک فرا می‌خواند. البته در روایات اهل بیت (ع)، حُسن خُلق، گاهی به معنای خوش برخوردی به کار می‌رود، مانند سخن پیامبر (ص): «بهترین شما، خوش‌خوترین شماست؛ آنان که اُنس می‌گیرند و با آنها اُنس گرفته می‌شود». خوش‌خلقی در رفتارهای اجتماعی نیز تاثیر مثبتی دارد لذاست که تمام پیامبران در دعوت مردم به دین الهی افرادی خوش‌خلق و گشاده‌رو بودند. خوش رفتاری با مردم دلیل بر بزرگواری، شخصیت ذاتی، تواضع، روح فداکاری، گذشت و حاکی از فضیلت و سلامت روح شخص است. در فرهنگ دینی، افراد با خوش‌خلقی و رفتار پسندیده با یکدیگر برخورد می‌کنند.

اقسام حسن خلق

اقسام حسن خلق به اعتبار کسانی که انسان با آنها خوش‌اخلاقی می‌کند، به سه قسم تقسیم می‌شود.

حسن خلق با مردم

وسیع‌ترین حوزه‌ای که انسان موظف است حسن خلق را مراعات کند، جامعه انسانی است؛ به این معنی که انسان وظیفه دارد با همه انسان‌ها با اخلاق نیکو رفتار کند. رسول خدا (ص) فرمود: «أَفَاضِلُكُمْ أَحْسَنُكُمْ أَخْلَاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَكْنَافاً الَّذِينَ يَأْلَفُونَ وَ يُؤْلَفُونَ وَ تُوَطَّأُ رِحَالُهُمْ‏»؛ همچنین فرمود: می‌خواهید به شما بگویم فردای قیامت آتش به چه کسی حرام است؟ گفتند: آری یا رسول الله، فرمود: نرم‌خوی آرامی که به مردم نزدیک می‌شود.

از جناب لقمان روایت است که در نصیحت به پسرش فرمود: پسرم! با صد نفر دوستی کن و با یک نفر دشمنی نکن. پسرم تو در دین و اخلاقت خلاصه می‌شوی، اخلاق رابطه تو با مردم است. با مردم دشمنی نکن اخلاق نیکو را بیاموز.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ‏ وَ إِنْ‏ عِشْتُمْ‏ حَنُّوا إِلَيْكُم‏»..

حسن خلق با اهل ایمان

رعایت اخلاق با اهل ایمان یا جامعه هم‌کیشان از اهمیت بیشتری برخوردار است و به همین دلیل در شرع مقدس بر آن تأکید بیشتری شده تا آنجا که یک حق تلقی شده است. امام سجاد (ع) فرموده است: حق هم‌کیشان بر تو آن است که با آنها مهربان باشی با بدکارانشان مدارا کنی با آنها الفت‌گیری در اصلاحشان بکوشی. از نیکوکارانشان تشکر کنی و آزاری به آنها نرسانی و برای آنها همان را بخواهی که برای خودت می‌خواهی و آنچه را برای خود نمی‌پسندی برای ایشان هم نپسندی. پیرمردان آنها را چون پدر انگاری و پیرزنانشان را چون مادر. جوانان هم‌کیشت را چون برادر بدانی و کوچک‌ترها را چون فرزندانت..

حسن خلق با خانواده

مقالهٔ اصلی: خوش‌خلقی در خانواده

مهم‌ترین حوزه‌ای که انسان موظف به مراعات حسن خلق است، حوزه خانواده است. در این حوزه نه تنها زن و مرد به طور یکسان موظف به خوش‌اخلاقی می‌باشند، بلکه موظفند بدخلقی همسر خود را نیز تحمل کنند. رسول خدا (ص) فرمود: «‏مَنْ صَبَرَ عَلَى سُوءِ خُلُقِ امْرَأَتِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْأَجْرِ مثل ما اعطی عَلَى ایوب بَلَائِهِ وَ مَنْ صَبَرَتْ عَلَى سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا أَعْطَاهَا الله مِثْلَ ثَوَابِ آسِيَةَ امرءة فرعون».

با این حال به نظر می‌رسد در این باره وظیفه شوهر به عنوان مدیر خانواده سنگین‌تر از زن باشد، به همین دلیل مراعات خوش‌اخلاقی بیش از زنان به مردان سفارش شده است. رسول خدا (ص) فرمود: «أَحْسَنُ النَّاسِ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ‏ بِأَهْلِهِ‏»؛ در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: وقتی سعد بن معاذ از دنیا رفت، رسول خدا (ص) دستور داد او را غسل دهند و کفن کنند و خود با پای برهنه و بدون عبا در تشییع او شرکت کرد، گاهی طرف راست جنازه را به دوش می‌گرفت و گاهی طرف چپ را تا به کنار قبر رسیدند. حضرت خود وارد قبر شد، جسد سعد را در قبر نهاد و با دست خود سنگ لحد را چید. و آن را را محکم و و هموار کرد. مادر سعد که این همه مهربانی و توجه را از رسول خدا مشاهده کرد با صدای بلند گفت: ای سعد بهشت گوارایت باد. رسول خدا (ص) فرمود: در کاری که به دست خداست، قاطعانه سخن مگو. سعد اینک به فشار قبر مبتلاست.

پس از بازگشت از قبرستان اصحاب به حضرت عرض کردند: شما به جنازه سعد، بسیار احترام کردید و با او رفتاری ویژه داشتید که پیش از این با هیچ کس نداشتید. فرمود: آنچه من انجام دادم به پیروی از فرشتگان و جبرئیل بود که در این تشییع حضور داشتند. عرض کردند: پس چگونه فرمودید: دچار فشار قبر شده است؟ فرمود: زیرا سعد با اهل خانه‌اش بداخلاق بود.

مراتب حسن خلق

در آیات و روایات، برای حسن خلق مرتبه قابل اشاره‌ای ذکر نشده است؛ ولی از تفضیل بعضی حالات استفاده می‌شود که حسن خلق دارای مراتبی است؛ برای نمونه، کسی که ایمان یا عقلش کامل‌تر است یا از ریشه پاکیزه‌تری برآمده اخلاق بهتری دارد. با این همه به نظر می‌رسد می‌توانیم اولین و آخرین حسن خلق راتعیین کنیم.

اولین مرتبه حسن خلق

اولین مرتبه حسن خلق آن است که انسان تحت تأثیر اخلاق بد، مرتکب عمل حرامی نشود؛ برای نمونه، تحت تأثیر خشم به کسی ناسزا نگوید، دیگری را کتک نزند و حقی را ضایع نکند. این مرتبه همان چیزی است که رسول خدا (ص) درباره آن فرمود: «لَوْ يَعْلَمُ‏ الْعَبْدُ مَا فِي حُسْنِ الْخُلُقِ لَعَلِمَ أَنَّهُ مُحْتَاجٌ أَنْ يَكُونَ لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ».

مرتبه نهایی حسن خلق

بالاترین مرتبه حسن خلق که یک انسان می‌تواند به آن نائل شود، خلق باشکوه رسول خداست که قرآن کریم برای تعبیر از شدت نیکویی‌اش، از مقیاس غیرمتعارف عظیم بهره گرفته، می‌فرماید: ﴿إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾. به منظور آگاهی از اخلاق آن پیام‌آور رحمت و به امید الگوبرداری و پیروی از آن اخلاق باشکوه، خلاصه‌ای از اخلاق و رفتار آن حضرت را مرور می‌کنیم.

ریشه‌های حسن خلق

از مطالعه روایات استفاده می‌شود که حسن خلق از شش منبع ناشی می‌شود:

فطرت

انسان موجودی اجتماعی است و جز در جامعه به سعادت و کمال نمی‌رسد. حسن خلق به معنی خوش‌رویی و خوش‌گویی، ضرورت زندگی اجتماعی است؛ بنابراین، خداوند متعال همان‌طور که سایر نیروهای مورد نیاز انسان را به او عطا کرده، خوش‌اخلاقی را نیز در وجود او به ودیعت نهاده است. به تعبیر دیگر انسان به دلیل اینکه انسان است، از خوش‌اخلاقی بهره‌ای خدادادی دارد. تنها تفاوت افراد انسان در این باب میزان بهره آنها از خوش‌اخلاقی است. بهره برخی بندگان خوش اخلاقی است و بهره برخی دیگر زمینه و استعداد خوش اخلاقی است. امام صادق (ع) می‌فرماید: "اخلاقی عطایی است که خداوند عزوجل به آفریدگانش می‌بخشد، برخی از آن به صورت غریزی و فطری داده می‌شود و برخی به نیت و قصد انسان بستگی دارد"؛ به این معنی که با اکتساب و تمرین به دست می‌آید.

وراثت

انسان همان‌طور که ظواهر جسمانی را از والدین و اجداد خود ارث می‌برد، در خصوصیات روحی ـ روانی هم تحت تأثیر ایشان است. به همین دلیل بخشی از ویژگی‌های اخلاقی هرکس به صورت موروثی به او منتقل می‌شود. علی (ع) می‌فرماید: "اخلاق نیک نشانه ریشه نیکوست" و نیز می‌فرماید: "آنان که ریشه‌های پاک‌تری دارند، اخلاق بهتری دارند".

عقل

یکی از سرچشمه‌های حسن خلق در وجود آدمی، عقل است. به همین دلیل هر چه عقل کامل‌تر می‌شود، خلق و خوی انسان بهتر می‌شود. امام صادق (ع) می‌فرماید: «أَكْمَلُ‏ النَّاسِ‏ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً».

ایمان

منشأ دیگر حسن خلق، ایمان است. رسول خدا (ص) می‌فرماید: «إِنَّ أَكْمَلَ‏ الْمُؤْمِنِينَ‏ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً»؛ امیرالمؤمنین (ع) نیز می‌فرماید: «المؤمن لین الاریکه سهل الخلیفه» و می‌فرماید: "مؤمن نرم و انعطاف‌پذیر و خوش‌اخلاق است و کافر بداخلاق و بدروش است".

حسن خلق به معنی عام (عدالت نفسانی)

برقراری عدالت در وجود انسان، موجب خوش‌اخلاقی می‌شود؛ چراکه رفتار زیبا از نفس زیبا ناشی می‌شود، ولی باید توجه داشت که زیبایی نفس خود به اعتدال همه قوا منوط است. غزالی در این مورد می‌گوید: همان‌گونه که صورت ظاهری با زیبایی یک یا چند عضو تنها زیبا نمی‌شود و زیبایی ظاهری منوط به زیبایی تمام اعضای ظاهری است، زیبایی صورت باطنی هم منوط به اعتدال همه قواست و تا همه اعضای باطنی به حد اعتدال نرسد، صورت باطنی، معتدل و زیبا نمی‌شود.

امدادهای الهی

هیچ یک از فضایل و کمالات اخلاقی بدون یاری پروردگار نصیب انسان نمی‌شود. حسن خلق نیز از این قاعده مستثنی نیست. حتی رسول خدا (ص) که صاحب خلق عظیم است با عنایت حضرت پروردگار به این مرتبه نائل شد. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ﴾.

به همین دلیل بود که افراد زیادی با قصد آزار و اهانت به سراغ آن حضرت می‌رفتند، ولی تحت تأثیر اخلاق خوش او مسلمان می‌شدند و پس از آن رسول خدا را عاشقانه دوست می‌داشتند؛ بنابراین برای رسیدن به حسن خلق باید دست به دامان لطف الهی زد و از پیشگاه او توفیق درخواست کرد.

نشانه‌های حسن خلق

حسن خلق ملکه‌ای درونی است که همانند سایر حالت‌ها و نهادهای درونی مثل غم و شادی و سخاوت و شجاعت، به وسیله آثار و نشانه‌های ظاهری باز شناخته می‌شود. به همین دلیل در احادیثی که پیش از این نقل شد، به وسیله آثار تعریف شده بود؛ از جمله وقتی از امام صادق (ع) پرسیدند: حسن خلق چیست؟ فرمود: اینکه فروتن و خوش‌سخن باشی و با برادرت با روی گشاده برخورد کنی. طبق این سخن شریف، نشانه‌های حسن خلق تحت سه عنوان قابل دسته‌بندی است: خوش‌رویی، خوش‌گویی و خوش‌رفتاری.

خوش‌رویی

دو نفر پیش از آنکه با هم سخنی بگویند یا رفتاری به هم نشان دهند، با چهره همدیگر مواجه می‌شوند. کیفیت و حالت چهره‌ها به هنگام برخورد اولیه در پیدایش گفتار و رفتار نقش به‌سزایی دارد؛ به این معنی که می‌تواند باعث خوش‌رفتاری و خوش‌گفتاری طرف مقابل شود و می‌تواند او را به گفتار زشت و رفتار ناخوشایند وادارد؛ بنابراین، اولین نماد حسن خلق، خوش‌رویی است. لبخند، مبدأ بسیاری از آشنایی‌ها و زداینده بسیاری از از کدورت‌هاست. روی خندان و چهره بشاش به دیگران جرئت می‌دهد با انسان ارتباط برقرار کند و از باب صمیمیت سخن آغاز کند. امام باقر (ع) می‌فرماید: "لبخند انسان در روی برادر مؤمن به عنوان عمل نیک ثبت می‌شود".

خوش‌گویی

یکی دیگر از نشانه‌های حسن خلق، خوش‌گویی است. خوش‌گویی عبارت از آن است که با مردم چنان سخن بگویی که میل داری با تو سخن بگویند. یعنی به جای تحقیر، تشویق کنی؛ به جای عیب‌جویی، تشکر و تقدیر و تحسین کنی؛ به جای ملامت و سرزنش پروبال دهی و امید بیافرینی؛ و به جای زخم‌زبان، مرهم بگذاری و تسلی دهی.

خوش‌گویی آثار دنیوی و اخروی فراوان دارد. در دنیا موجب رشد شخصیت انسان می‌شود، پیوندها را استوار می‌سازد، به رابطه‌ها رنگ و بوی صمیمیت می‌بخشد، دل‌ها را نرم می‌کند و عاطفه‌ها را بر می‌انگیزد.

کسی که زیبا سخن بگوید جواب زیبا می‌شنود. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «زیبا سخن بگویید تا جواب زیبا بشنوید».

خوش‌گویی آثار اخروی زیادی دارد. رسول خدا (ص) می‌فرماید: "هرکس با برادر ایمانی‌اش با ملاطفت سخن گوید که غمی از دل او بردارد تا زمانی که در این کار است، در سایه رحمت الهی به سر می‌برد".

خوش‌رفتاری

نشانه دیگر حسن خلق، خوش‌رفتاری به معنی رفتار نیک و شایسته است. وقار و طمأنینه، فروتنی، بردباری، رعایت آداب و هنجارهای اجتماعی، احترام و مهربانی با دیگران، اعتراف به حقوق و شایستگی‌ها، صرف‌نظر از اشتباهات، داد و دهش و... نمونه‌هایی از خوش‌رفتاری است که مراعات آنها از حسن خلق انسان حکایت می‌کند.

یکی از رموز موفقیت حضرت رسول خدا (ص) در انجام رسالت الهی خویش، خوش‌رفتاری آن حضرت بود. رعایت خوش‌رفتاری نیاز به نفسی مهذب و پاکیزه دارد. گزاف نیست که خداوند متعال به صاحبان خلق نیک، پاداش جهاد و شهادت می‌دهد، چون تهذیب نفس تا آنجا که به رفتار نیک و شایسته منتهی شود، نیازمند مجاهدتی پیگیر و تلاشی پیوسته است. به همین دلیل رسول خدا (ص) فرمود: «فَإِنَّ الْعَبْدَ الْمُسْلِمَ يَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ دَرَجَةَ الصَّائِمِ‏ الْقَائِمِ‏».

در تقسیمی دیگر برخی از نشانه‌های خوش‌خلقی بدین صورت بیان شده است:

1. شرک نورزیدن به خداوند: ﴿وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ﴾؛
2. عبادت خداوند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...﴾؛
3. اهل پرداخت زکات هستند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾؛
4. اهل تواضع هستند: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾؛
5. توبه از گناهان و کارهای زشت: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...﴾؛
6. اهل انفاق هستند: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾؛
7. با بصیرت به آیات الهی نگاه می‌‌کنند: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا﴾؛
8. امانتدار هستند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾؛
9. سپاس‌گزار و شاکرند: ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ ...﴾ و... .

رسول اکرم (ص) نیز با اشاره به ویژگی‌های مؤمنان، از هر ویژگی نشانی از حسن خلق ساخته است، مانند: مهمان‌نوازی، احترام به همسایه، احترام به والدین، سکوت، نیکی‌پسندی و زشتی‌ستیزی و رازداری و... :

1. «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد باید میهمانش را احترام کند»؛
2. «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید همسایه‌اش را گرامی بدارد با همسایه‌اش را آزار ندهد»؛
3. «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد یا سخن خیر بگوید یا سکوت می‌کند»؛
4. «هرکس به خدا و روز پایان ایمان دارد، باید پدر و مادرش را احترام کند» و....

آثار حسن خلق

آثار دنیوی حسن خلق

1. طول عمر و آبادانی: امام صادق (ع) می‌فرماید: "نیکی و خوش‌خلقی شهرها را آباد و عمرها را طولانی می‌کند".
2. رفاه و روزی: امام صادق (ع) می‌فرماید: "خوش‌خلقی جزء دین است و روزی را افزایش می‌دهد"؛ امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: "خوش‌اخلاقی روزی را فراوان و رفیقان را مأنوس می‌کند" و نیز می‌فرماید: "در خوش‌اخلاقی گنج‌های روزی نهفته است"
3. زندگی لذیذ و آسوده: خوش‌اخلاقی، در صورتی که تبدیل به یک نهاد نفسانی شود و انسان بدون هیچ زحمت و رنجی خوش‌رفتار و خوش‌گفتار باشد، هم خود لذت‌بخش و گواراست و هم موجب آسایش و آسانی زندگی می‌شود. در روایات نیز به این دو جنبه توجه شده است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «لَا عَيْشَ‏ أَهْنَأُ مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْخُلُقِ‏»؛ امام حسن مجتبی (ع) نیز می‌فرماید: «لَا عَيْشَ‏ أَلَذُّ مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْخُلُقِ‏»؛ امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «مَنْ‏ حَسُنَ‏ خُلْقُهُ‏ سَهُلَتْ‏ لَهُ‏ طُرُقُهُ‏»
4. پیشرفت اجتماعی: امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «كَمْ‏ مِنْ‏ وَضِيعٍ‏ رَفَعَهُ‏ حُسْنُ‏ خُلُقِهِ‏»
5. جلب محبت و ایجاد انس: رسول خدا (ص) می‌فرماید: «حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ يُثْبِتُ‏ الْمَوَدَّةَ وَ حُسْنُ الْبِشْرِ يُذْهِبُ السَّخِيمَةَ»؛ امیرالمؤمنین می‌فرماید: «الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ» و می‌فرماید: «لا قربیک حسن الخلق » و نیز می‌فرماید: «حُسْنُ الْأَخْلَاقِ يُونِسُ‏ الرِّفَاقَ‏».

آثار اخروی

1. جلب محبت خدا: رسول خدا (ص) می‌فرماید: «أحبّ‏ عباد اللَّه‏ إلى‏ اللَّه‏ أحسنهم‏ خلقا».
2. پاک‌کردن گناهان: رسول خدا (ص) می‌فرماید: «الخلق الحسن یذهب السیئه» همچنین فرمودند: «إِنَّ الْخُلُقَ‏ الْحَسَنَ‏ يُذِيبُ‏ الذُّنُوبَ‏ كَمَا تُذِيبُ‏ الشَّمْسُ الْجَمَدَ»؛ امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: «إِنَّ الْخُلُقَ‏ الْحَسَنَ‏ يَمِيثُ‏ الْخَطِيئَةَ كَمَا تَمِيثُ الشَّمْسُ الْجَلِيدَ»؛ همچنین فرمودند: «الْخُلُقُ‏ الْحَسَنُ‏ جَمَالٌ‏ فِي‏ الدُّنْيَا وَ نُزْهَةٌ فِي الْآخِرَةِ »
3. پاداش الهی: اخلاق نیک به همان میزان که گناهان را پاک می‌کند، پاداش الاهی را موجب می‌شود؛ به همین دلیل در روایات، پاداش حسن خلق با پاداش برخی عبادات معادل شمرده شده است؛ از جمله رسول خدا (ص) فرمود: «إِنَّ صَاحِبَ‏ الْخُلُقِ‏ الْحَسَنِ‏، لَهُ‏ مِثْلُ‏ أَجْرِ الصَّائِمِ‏ الْقَائِمِ‏»؛ امام صادق (ع) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيُعْطِي الْعَبْدَ مِنَ‏ الثَّوَابِ‏ عَلَى‏ حُسْنِ‏ الْخُلُقِ‏ كَمَا يُعْطِي الْمُجَاهِدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»
4. درجات آخرت: رسول خدا (ص) فرمود: «ان العبد لیبلغ بحسن خلقه عظیم درجات الآخره و شرف المنازل و انه ضعیف العبادة» و فرمود: «أَقْرَبُكُمْ‏ مِنِّي‏ غَداً أَحْسَنُكُمْ‏ خُلُقاً وَ أَقْرَبُكُمْ مِنَ النَّاسِ»
5. آسانی حساب: امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «حَسِّنْ خُلُقَكَ يُخَفِّفِ‏ اللَّهُ‏ حِسَابَكَ»
6. سنگینی میزان عمل: رسول خدا (ص) فرمود: «مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ أَثْقَلَ‏ فِي‏ الْمِيزَانِ‏ مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْخُلُقِ».
7. بهشت: رسول خدا (ص) فرمود: «أَكْثَرُ مَا تَلِجُ‏ بِهِ‏ أُمَّتِيَ‏ الْجَنَّةَ تَقْوَى اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ»؛ فاطمه زهرا (س) فرمود: «بِشْرٌ فِي‏ وَجْهِ‏ الْمُؤْمِنِ‏ يُوجِبُ‏ لِصَاحِبِهِ‏ الْجَنَّةَ وَ بِشْرٌ فِي وَجْهِ الْمُعَانِدِ الْمُعَادِي يَقِي صَاحِبَهُ عَذَابَ النَّارِ».

راه‌های دست‌یابی به حسن خلق

برای رسیدن به خوش اخلاقی دو گونه راه علمی و عملی پیشنهاد شده است.

راه‌های علمی

راهکار علمی رسیدن به حسن خلق، تنها اندیشه و تأمل است. با اندیشه در زمینه‌های مختلف است که انسان به معرفت مجهز می‌شود و خود را به حسن خلق نیازمند می‌بیند و برای رسیدن به آن تلاش می‌کند. راهکار علمی در حقیقت زمینه‌ساز جهاد عملی است؛ بنابراین تفکر در دو حوزه پیشنهاد شده است.

تفکر در آثار حسن خلق

کسی که آثار مادی و معنوی حسن خلق را در نظر داشته باشد به خود اجازه نمی‌دهد با بدخلقی آن همه را به باد دهد، طبق پاره‌ای از روایات حضرات معصومین ناملایمات را با توجه به عاقبت نیک خوش‌خلقی تحمل می‌کردند.

در روایتی است که زنی خدمت فاطمه زهرا (س) آمده، عرض کرد: مادر پیر و ضعیفی دارم که درباره نماز پرسش‌هایی دارد، مرا فرستاده است تا از شما بپرسم و پاسخش را برای او بازگویم و آنگاه به طرح سؤالات پی در پی پرداخته تا ده سؤال مطرح کرد و حضرت فاطمه زهرا (س) یکی یکی پاسخ داد. آن زن چون از این همه پرسش شرمنده شده بود، گفت: بیش از این شما را زحمت نمی‌دهم. حضرت فاطمه (س) فرمود: اگر کسی در ازای یک‌صد هزار دینار بار سنگینی را به پشت‌بام ببرد، آیا سنگینی آن بار را احساس می‌کند؟ آن زن پاسخ داد: خیر. فرمود من در برابر هر پاسخی که به تو می‌دهم بیش از فاصله زمین تا عرش خدا مروارید عوض می‌گیرم، بنابراین، سؤالات تو مرا خسته نمی‌کند، پس هر چه می‌خواهی بپرس.

تفکر در پیامدهای بداخلاقی

کسی که می‌داند بدخلقی انسان را به چه عواقبی گرفتار می‌کند، اگر لحظه‌ای خود را در چنان شرایطی فرض کند در مقابله با انگیزه‌های بداخلاقی مقاومت می‌کند و به آسانی مهار خویش را به دست خشم سرکش نفس نمی‌دهد.

راه‌های عملی

راه‌های عملی برای رسیدن به حسن خلق، همه به مراقبت و تمرین منتهی می‌شود. کسی که در پی کسب اخلاق خوش است باید در سه زمینه تمرین و از خویش مراقبت کند. رفتار، گفتار و نهادهای نفسانی. از آنجا که تمرین در گفتار و رفتار خود مظهر و مصداق اخلاق نیک است و به ایجاد و تثبیت نهادهای نفسانی کمک می‌کند، این دو حوزه را پیش‌تر مطرح می‌کنیم.

تمرین رفتاری

در این حوزه لازم است انسان، چهار خصلت را به طور مداوم تمرین کند:

خوش‌رویی

پیش از این درباره خوش‌رویی و فواید آن سخن گفتیم، بدون شک گشاده‌رویی برای کسی که به حسن خلق آراسته نشده، بسیار مشکل است؛ ولی در صورتی که آثار و نتایج خوش‌رویی را در نظر داشته باشد و به هنگام ملاقات با دیگران از خویش مراقبت کند، می‌تواند با چهره گشاده با همه روبه‌رو شود. برای نمونه رسول خدا (ص) می‌فرماید: «حُسْنُ‏ الْبِشْرِ يَذْهَبُ‏ بِالسَّخِيمَةِ»؛ امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «حُسْنُ‏ الْبِشْرِ أَوَّلُ‏ الْعَطَاءِ وَ أَسْهَلُ السَّخَاءِ».

معنی این سخن ارزنده آن است که وقتی به کسی چیزی می‌بخشی، پیش از آن باید او را با گشاده‌رویی بپذیری؛ بنابراین، خوش‌رویی با او پیش از بخشش مال اتفاق می‌افتد؛ پس اولین هدیه انسان به اوست و چون سخاوت با بخشش مال محقق می‌شود، همیشه آسان نیست، ولی خوش‌رویی با آنکه به اندازه سخاوت در شخص مقابل اثر می‌گذارد و او را جلب می‌کند، بسیار آسان و بی‌هزینه است.

باز آن حضرت می‌فرماید: «إِنَّ أَحْسَنَ‏ مَا يَأْلَفُ‏ بِهِ‏ النَّاسُ‏ قُلُوبَ‏ أَوِدَّائِهِمْ وَ نَفَوْا بِهِ الضِّغْنَ عَنْ قُلُوبِ أَعْدَائِهِمْ حُسْنُ الْبِشْرِ عِنْدَ لِقَائِهِمْ وَ التَّفَقُّدُ فِي غَيْبَتِهِمْ وَ الْبَشَاشَةُ بِهِمْ عِنْدَ حُضُورِهِمْ».

احترام به دیگران

یکی از نمادهای حسن خلق احترام به دیگران است. احترام به دیگران هنری است که باید آن را آموخت و با مراقبت، تمرین و تکرار به ملکه نفسانی تبدیل کرد. برای مبارزه با موانع نفسانی این فضیلت باید سفارش‌های اکید شرع شریف در این مورد را همیشه به خاطر داشت و فواید و ثمرات آن را در حیطه توجه قرار داد. رسول خدا (ص) فرمود: «من اکرم مؤمنا اکرمه الله و من عظم مؤمنا عظمه الله» و فرمود: «مَنْ‏ أَكْرَمَ‏ مُؤْمِناً فَإِنَّمَا يُكْرِمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ».

امام صادق (ع) می‌فرماید: «مَنْ أَكْرَمَ أَخَاهُ يُرِيدُ بِذَلِكَ الْأَخْلَاقَ الْحَسَنَةَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنْ‏ كِسْوَةِ الْجَنَّةِ عَدَدَ مَا فِي‏ الدُّنْيَا مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى آخِرِهَا وَ لَمْ يُشْبِهْ مِنْ أَهْلِ الرِّئَاءِ وَ أَشْبَهَ مِنْ أَهْلِ الْكَرَمِ»؛ رسول خدا (ص) می‌فرماید: «مَنْ وَقَّرَ ذَا شَيْبَةٍ فِي‏ الْإِسْلَامِ‏ آمَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ»؛ امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «مَنْ‏ وَقَّرَ عَالِماً فَقَدْ وَقَّرَ رَبَّهُ‏».

کسی که این همه آثار را به یاد داشته باشد، برای احترام به دیگران کمر همت می‌بندد و با تمرین، آن را به یک طبیعت ثانوی تبدیل می‌کند.

تواضع و فروتنی

یکی از رفتارهایی که بر خوش‌اخلاقی انسان دلالت می‌کند، فروتنی با مردمان است. فروتنی در برابر دیگران به ویژه کسانی که در رتبه اجتماعی فروتری قرار دارند بر نفس گران می‌آید؛ بنابراین، نیاز به توجه و تمرین دارد. کسی می‌تواند تواضع را بر نفس خویش هموار کند که هم آثار و فواید تواضع را در نظر داشته باشد و هم عواقب و پیامدهای تکبر را، نه تنها بداند، بلکه به یاد داشته باشد که تواضع موجب خشنودی خدا و منشأ عزت و سربلندی است و تکبر کلید همه بدی‌هاست؛ چون توفیق تهذیب نفس را از انسان سلب می‌کند و او را از کسب فضایل باز می‌دارد. وقتی که نفسش او را به تکبر می‌خواند در نظر داشته باشد که امام صادق (ع) فرمود: «التَّوَاضُعُ‏ أَصْلُ‏ كُلِّ‏ خَيْرٍ نَفِيسٍ‏ وَ مَرْتَبَةٍ رَفِيعَةٍ» و فرمود: «مَنْ‏ تَوَاضَعَ‏ لِلَّهِ‏ شَرَّفَهُ اللَّهُ عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ».

به یاد آورد که خداوند متعال حتی به پیامبرانش که برترین انسان‌های روی زمین‌اند رخصت تکبر نداده است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِي الْكِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ‏ عِبَادِهِ‏ لَرَخَّصَ‏ فِيهِ‏ لِخَاصَّةِ أَنْبِيَائِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ كَرَّهَ إِلَيْهِمُ التَّكَابُرَ وَ رَضِيَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ».

تنها در این صورت است که نفس به تواضع رضایت می‌دهد، ولی باید به یاد داشت که این رضایت همیشگی نیست؛ بنابراین در هر مورد باید با یاد داشت این آثار و عواقب، با عوامل تکبر جنگید و تواضع را تمرین کرد.

حلم و بردباری

رفتار دیگری که بدون شک نشانه حسن خلق است، ولی بدون تمرین و تهذیب دست‌یافتنی نیست، حلم و بردباری است. فروبردن خشم، بخشیدن بی‌مهری‌های دیگران و بالاتر از همه مقابله به نیکی. قرآن کریم در وصف بندگان خاص خدا می‌فرماید: ﴿وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾.

برای دستیابی به فضیلت حلم تمرین لازم است و برای واداشتن نفس به تمرین، انگیزه می‌باید؛ چرا که مهار نفس به هنگام اشتعال غضب بسیار مشکل است؛ بنابراین باید فواید حلم و عواقب اعمال خشم را در نظر داشت؛ باید به یاد داشت که طبق صریح قرآن، حلم، مصداق احسان و تقواست و حلیم، محسن و متقی که خدا دوستش دارد. علاوه بر این، باید به یاد داشت که پیشوایان معصوم در بی‌مهری، درشتی و حدشکنی مردمان، لبخند می‌زدند، مهربانی می‌کردند، هدیه می‌دادند، طلب رحمت و آمرزش می‌کردند و به تفقد و رسیدگی بر می‌خاستند؛ برای نمونه، رفتار رسول خدا (ص) را با نُعَیمان نقل می‌کنیم. نعیمان از اصحاب رسول خداست؛ مسلمانی سست‌عنصر که به‌رغم حضور در همه غزوات، بارها مشروبات مست‌کننده خورده و رسول خدا (ص) بر او حد جاری کرده است. از روایات بر می‌آید که کاری جز شوخی و مسخرگی نداشته است. روزی عرب صحرانشینی را می‌بیند که مشکی عسل برای فروش به مدینه آورده است. به عنوان مشتری دست او را می‌گیرد و به دنبال خود می‌آورد. با خبر است که رسول خدا (ص) در خانه عایشه است. عسل را از اعرابی گرفته به عایشه می‌دهد و خود از آنجا می‌رود. رسول خدا با خود فکر می‌کند که نعیمان عسل را به هدیه آورده است، بی‌خبر از آنکه اعرابی بر در نشسته تا قیمت عسلش را بگیرد. زمان به دراز می‌کشد. اعرابی فریاد بر می‌آورد: ای اهل خانه! اگر نمی‌توانید قیمتش را بپردازید عسل را به من بازگردانید. در این هنگام رسول خدا متوجه می‌شود که نعیمان با او شوخی کرده است. قیمت عسل را به اعرابی می‌پردازد و چون نعیمان را می‌بیند، باز می‌پرسد چرا چنین کردی؟ و مرد شوخ طبع می‌گوید: عسل را با او دیدم و می‌دانستم که شما عسل دوست می‌دارید. رسول خدا لبخند می‌زند و قضیه را فراموش می‌کند..

تمرین گفتاری

یکی از نمادهای حسن خلق، گفتار پیراسته از درشتی و رکاکت است؛ بنابراین برای دستیابی به فضیلت حسن خلق، لازم است در حوزه گفتار از همه شیوه‌های ناپسند گفتاری پرهیز کرد؛ از جمله:

1. پُرحرفی و بیهوده‌گویی؛
2. فریاد و صدای ناهنجار؛
3. فحش و ناسزا.

برای نمونه به روایتی از شیوه سخن گفتن امام صادق (ع) توجه کنید. مفضّل می‌گوید روزی بعد از نماز عصر در روضه پیامبر (ص) نشسته بودم و درباره عظمت آن حضرت و مواهبی که خدا به او داده است، اندیشه می‌کردم. ناگهان چشمم به ابن ابی العوجاء (یکی از ملحدان معروف آن زمان) افتاد که در میان جمعی از یارانش نشسته و برای آنها سخن می‌گوید؛ به طوری که من سخنانش را می‌شنیدم. می‌گفت: صاحب این قبر به کمالات زیادی نائل شد. یکی از یارانش گفت: او مرد فیلسوفی بود که ادّعای نبوّت عظیمی کرد و معجزاتی برای مردم آورد، عقل‌ها را متحیر ساخت، هنگامی که مردم گروه گروه در دین او وارد شدند، او نام خود را در کنار نام خدا قرار داد تا آنکه در شبانه روز پنج بار در اذان و اقامه نام او را همراه نام خدا می‌برند. ابن ابی‌العوجا گفت: سخن درباره محمد (ص) را بگذار که عقل من درباره او حیران شده، سخن از اساس آفرینش بگو که فکر می‌کنم جهان ابدی و ازلی است و خالق و پروردگاری ندارد. مفضّل می‌گوید: خشم و غضب، تمام وجودم را فرا گرفت. به او گفتم: ای دشمن خدا، تو راه الحاد و انکار در پیش گرفتی و خالق متعال را انکار می‌کنی، خدایی که آثار قدرت و عظمتش در تمام وجود تو نمایان است.

ابن ابی‌العوجاء گفت: چرا این‌گونه سخن می‌گویی؟ اگر از علمای کلام و عقایدی، استدلال کن! اگر دلیل قانع‌کننده‌ای داشتی ما می‌پذیریم و اگر از دانشمندان نیستی، ما را با تو سخنی نیست و اگر از یاران جعفر بن محمد صادق هستی، او هرگز با ما این چنین سخن نمی‌گوید، او سخنانی از ما شنیده که بسیار از آنچه تو شنیدی تندتر و شدیدتر است، ولی هرگز با درشتی با ما سخن نگفته است. او آدم عاقل و فهمیده و خویشتن‌داری است که هرگز با کسی برخورد تند نمی‌کند و به درشتی سخن نمی‌گوید، او با حوصله به سخنان ما گوش فرا می‌دهد، هنگامی که سخن ما به پایان رسید و پنداشتیم او را قانع کرده‌ایم، با منطق قوی و دلایل محکم به ما پاسخ می‌گوید و راه را بر ما می‌بندد، اگر تو از یاران او هستی، این گونه با ما سخن بگو.

تمرین نفسانی

برای رسیدن به حسن خلق، همزمان با تمرین شیوه‌های رفتاری و گفتاری لازم است که انسان نهادهای نفسانی حسن خلق را نیز فراهم کند. تنها در این صورت است که تمرین و مراقبت از رفتار و گفتار نتیجه می‌دهد؛ بنابراین، لازم است که قوای تحریکی مثل غضب و شهوت در حد اعتدال حفظ شده، تحت فرماندهی عقل قرار گیرند. در این صورت حسن خلق نفسانی فراهم می‌شود و همه رفتارهایی که پیش از آن تنها با تمرین و مراقبت برای انسان میسور می‌شد به صورت طبیعت ثانوی از نفس صادر می‌شود.

مبارزه با ریشه‌ها و مظاهر بداخلاقی

کسب فضایل همیشه همراه و دوشادوش درمان رذایل رخ می‌دهد. بدون درمان یک خصلت ناشایست نمی‌توان محیط نفس را به ضد آن آراست؛ بنابراین کسب حسن خلق باید همزمان و مقارن با درمان بداخلاقی صورت گیرد. برای درمان بداخلاقی نیز دو راه بیشتر وجود ندارد.

مبارزه با ریشه‌های بداخلاقی

منظور از ریشه‌های بداخلاقی، سجایا و صفاتی است که انسان را به رفتارهای ناشایست و گفتارهای ناهنجار چون ترش‌رویی، اخم‌کردن، فریادزدن، فحاشی، کتک زدن و زیان‌رسانی وادار می‌کند. صفاتی مثل کبر و حسد که در مرور زمان به نهاد پایدار نفسانی تبدیل شده، بدون فکر و اندیشه آثار خود را بروز می‌دهند؛ بنابراین، برای درمان کج‌خلقی باید با این نهادها مبارزه کرد.

مبارزه با مظاهر بداخلاقی

نهادهای نفسانی در مَثَل به ریشه درخت شباهت دارند و رفتارها و گفتارها به منزله شاخ و برگ و میوه آنهاست. ریشه درخت بدون شاخ و برگ ظهور و بروزی ندارد و به اندک زمانی در خاک می‌پوسد، چنان که گویی هیچ وقت نبوده است. صفات و سجایای نفسانی با گفتار و کرداری که از آنها ناشی می‌شود، تقویت می‌شوند؛ بنابراین، در صورتی که انسان بتواند از بروز این آثار جلوگیری کند صفات زشت درونی خود به خود از صحن وجود رخت بر می‌بندند، پس یکی از راه‌های درمان کج‌خلقی مبارزه با رفتارها و گفتارهایی است که از صفات رذیله ناشی می‌شود.

تقویت ایمان

ایمان با حسن خلق رابطه مستقیم دارد. هر چه ایمان قوی‌تر باشد، اخلاق نیکوتر و صفات نفسانی زیباتر است و هر چه ایمان ضعیف شود، اخلاق زشت‌تر و رفتار ناشی از آن ناهنجارتر می‌شود.

پرهیز از همنشین بداخلاق

همنشین، بیشترین تأثیر را بر انسان می‌گذارد؛ بنابراین کسی که در صدد کسب فضیلتی است، باید با کسانی معاشرت کند که به آن فضیلت آراسته و از ضد آن پیراسته‌اند. هم‌نشینی با انسان‌های کج‌خلق همه تلاش انسان را در راه کسب خوش‌اخلاقی به هدر می‌دهد، پس باید از دوستان بداخلاق دوری کرد و با معاشران خوش‌اخلاق درآمیخت.

دعا و درخواست از خدا

بدون شک تلاش انسان در تهذیب نفس و مبارزه با رذایل اخلاقی، مؤثرترین عامل در کسب فضایل و پیراستن رذایل است، ولی نباید فراموش کرد که تأثیر سعی و تلاش انسان در همه عرصه‌های زندگی به اراده حضرت پروردگار، مربی جهان آفرینش منوط است؛ به ویژه در زمینه تهذیب که طبق صریح قرآن رشحه‌ای از رحمت الاهی است که فرمود: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ﴾.

بنابراین یکی از راه‌ها و بلکه مؤثرترین راه برای دستیابی به فضیلت حسن خلق، دعا و درخواست کمک از خداوند است. تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافری است راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش.

ارتباطات خوش‌اخلاقی

خوش‌اخلاقی با سه موضوع ارتباط نزدیک دارد. عدم توجه به محدوده این موضوعات و نحوه ارتباط آنها با خوش‌اخلاقی، آفات اخلاقی بسیاری در پی دارد؛ بنابراین، در این گفتار به برخی از این ارتباط‌ها می‌پردازیم.

خوش‌اخلاقی و شوخی

یکی از موضوعات مرتبط با خوش‌اخلاقی، شوخی است. بدون شک شوخی کردن یکی از مصداق‌های خوش‌اخلاقی است؛ به همین دلیل در شرع مقدس، شوخی کردن به عنوان یک عمل مؤمنانه مورد سفارش و تشویق قرار گرفته است. در روایتی است که امام صادق (ع) از یونس شیبانی پرسید: چقدر با هم شوخی می‌کنید؟ عرض کرد: کم شوخی می‌کنیم. فرمود: این‌گونه نباشید، شوخی جزء خوش‌اخلاقی است، و تو می‌توانی با شوخی برادر ایمانی‌ات را خوشحال کنی. رسول خدا (ص) برای شاد کردن دیگران با آنها شوخی می‌کرد؛ در روایت دیگری از آن حضرت آمده است: هر مؤمنی، اهل شوخی است.

پیشوایان معصوم نه تنها دیگران را به شوخی تشویق می‌کردند، بلکه خود نیز اهل شوخی بودند و گاهی با اصحاب خویش شوخی می‌کردند. رسول خدا (ص) درباره خویش می‌فرماید: «إِنِّي لَأَمْزَحُ وَ لَا أَقُولُ‏ إِلَّا حَقّاً».

سیره معصومین در شوخی چنان شناخته شده بود که اصحاب نیز با ایشان شوخی می‌کردند. روایات زیادی درباره شوخی‌های رسول خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است. علاوه بر این، برخی از دانشمندان چون زبیر بن بکار و عبدالله بن محمد مشهور به ابن هزارمرد از شوخی‌های پیامبر (ص) کتابی نگاشته‌اند؛ با این همه می‌دانیم که شوخی عاری از عواقب ناگوار نیست؛ به همین دلیل در شرع مقدس از شوخی کردن نهی شده است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: "از شوخی بپرهیزید که کینه به بار می‌آورد و نفرت به جای می‌گذارد و فحش کوچک است"

امام صادق (ع) می‌فرماید: شوخی آبروی انسان را می‌برد و هیبت مردان را می‌شکند و دیگران را نسبت به انسان گستاخ می‌کند.

از جمع این دو گزاره می‌توان نتیجه گرفت که شوخی دارای اقسام یا مراتبی است که برخی از آنها ضرورت زندگی اجتماعی است و برخی دیگر آفت‌زا و زیان‌بارند. از مجموع روایاتی که در این زمینه به دست ما رسیده، استفاده می‌شود که در شوخی چهار عامل هدف، کمیت، کیفیت و تناسب مؤثر است، شوخی با تطبیق این چهار عامل بر توصیه‌های حکیمانه شارع مقدس نه تنها مجاز، بلکه مفید و لازم می‌شود، وگرنه مضر و ممنوع است:

1. هدف از شوخی، چنان که در احادیث پیش‌گفته ملاحظه کردیم، باید شاد کردن طرف مقابل و زدودن اندوه از قلب مخاطب باشد، بنابراین شوخی به قصد انتقام‌جویی، زیان‌رسانی، اعمال کینه‌توزی و سایر اهداف شیطانی ممنوع است.
2. از نظر کمیت شوخی اندازه‌ای دارد که انسان به فراست ذاتی آن را در می‌یابد. در صورتی که شوخی در محدوده این اندازه صورت گیرد، مفید است، وگرنه زیان می‌رساند و شرع مقدس نیز آن را تجویز نمی‌کند. رسول خدا (ص) می‌فرماید: «كَثْرَةُ الْمِزَاحِ‏ تَذْهَبُ‏ بِمَاءِ الْوَجْهِ‏»؛ امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «كَثْرَةُ الْمِزَاحِ‏ تُسْقِطُ الْهَيْبَةَ» و می‌فرماید: «كَثْرَةُ الْمِزَاحِ‏ تَذْهَبُ‏ الْبَهَاءَ وَ تُوجِبُ‏ الشَّحْنَاءَ».

از نظر کیفیت، شوخی باید عاری از هر گفتار و کردار ناهنجاری باشد. کسانی که به بهانه شوخی و به قصد گرم کردن بازار خنده، کارهای ناشایست می‌کنند و سخنان ناهنجار می‌گویند، از نظر عقلی به خویش زیان می‌رسانند و از نظر شرعی مرتکب حرام می‌شوند. از جمله افعال و اقوالی که حتی در شوخی باید از آنها پرهیز کرد، می‌توان غیبت، فحش و ناسزا، مسخره و استهزا و کشف اسرار را نام برد. رسول خدا (ص) فرمود: «إِنِّي لَأَمْزَحُ وَ لَا أَقُولُ‏ إِلَّا حَقّاً»؛ رسول خدا (ص) فرمود: گاهی انسان کلمه‌ای می‌گوید تا دیگران را بخنداند و خودش به اندازه فاصله زمین و آسمان سقوط می‌کند.

شوخی علاوه بر همه این عوامل باید با شأن و موقعیت مخاطب مناسب باشد؛ مثلاً شوخی با یک عالم نباید همانند شوخی با دیگران و شوخی با استاد نباید مثل شوخی با دوستان باشد.

خوش‌اخلاقی و چاپلوسی

متأسفانه بعضی به دلیل عدم شناخت و آگاهی لازم، حسن خلق و رفتار نیکو را با تملّق و چاپلوسی اشتباه می‌گیرند و به ناحق به مدح و ستایش صاحبان زور و زر می‌پردازند و در برابر آنان کرنش و کوچکی می‌کنند و شخصیت و ارزش والای انسانی خود را لگدکوب می‌سازند و نام این رفتار ناشایست را حسن خلق و رفق و مدارا با مردم می‌گذارند. نشانه چنین کسانی آن است که وقتی به افراد عادی و تهیدست می‌رسند، گشاده‌رویی و نرم‌خویی را فراموش می‌کنند و حتی چهره‌ای عبوس و خشن به خود می‌گیرند. این صفت ناپسند نه تنها یک ارزش نیست، بلکه گناهی بزرگ است که موجب خشم خداوند می‌شود.

رسول خدا (ص) در این مورد می‌فرماید: «إِذَا مُدِحَ‏ الْفَاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضِبَ الرَّبُّ». پس ضروری است که در برخوردهای اجتماعی خود، رفتار پسندیده را با چاپلوسی اشتباه نگیریم و افراد متخلفی را که گاه در صددند با چرب‌زبانی و چاپلوسی، حق و باطل را بر ما مشتبه کنند، طرد کرده و خود را از نیرنگ آنان ایمن سازیم.

خوش‌اخلاقی و بی‌توجهی

از نظر اسلام، حسن خلق هرگز به این معنا نیست که اگر با منکری روبه‌رو شدیم، در برابر آن سکوت کرده، لبخند بزنیم، یا در برابر اعمال زشت دیگران واکنش منفی نشان ندهیم؛ زیرا برخورد منفی و توأم با تندی و خشونت، زمانی مذموم و ناپسند است که پای بی‌اعتنایی به دین و ارزش‌های والای آن در میان نباشد، وگرنه رنجاندن نزدیک‌ترین افراد به انسان نیز اگر به دلیل حفظ ارزش‌ها و پایبندی به آن باشد، نه تنها زشت نیست، بلکه در ردیف مهم‌ترین وظایف شرعی و از مراتب نهی از منکر است. از فرموده امام علی (ع): «أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْ نَلْقَى أَهْلَ‏ الْمَعَاصِي‏ بِوُجُوهٍ‏ مُكْفَهِرَّةٍ».

منابع

1. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه
2. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱
3. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱۴