خوش‌خلقی در نهج البلاغه

مقدمه

خوش‌خلقی یا حُسن خلق به‌معنای خوشرویی، خوش‌رفتاری، حسن معاشرت و برخورد پسندیده با دیگران، از فضیلت‌های اخلاقی و نشأت‌یافته از خصلت نیک ادب است. فرهنگ دینی، مردمان را به پرورش این فضیلت فراخوانده و آنان را به سبقت از یکدیگر در آن فرامی‌خواند^[۱].

در تعریف حُسن خلق گفته‌اند: حُسن خلق آن ست که برخوردت را نرم کنی و سخنت را پاکیزه‌ سازی و برادرت را با خوشرویی دیدار کنی. فرهنگ دینی همواره مردمان را به نرم‌خویی و ملایمت سفارش می‌کند. قرآن کریم در مورد اخلاق نیک پیامبر (ص) می‌فرماید: به‌درستی که تو به اخلاق پسندیده و بزرگی آراسته شده‌ای^[۲].

دست‌یابی به فضیلت حسن خلق، ملازمت و هم‌بستگی ویژه‌ای با رفتار نیکو دارد، زیرا خلق و خوی آدمی از رفتار او نشأت می‌گیرد. امام علی (ع) ریشه اخلاق نیکو را نشأت‌گرفته از ریشه خانوادگی و اصل و نسب او و نشانه‌ای از کرامت فرد برمی‌شمرد. فضیلت حُسن خلق در شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی تأثیری شگرف دارد. از این‌رو پیامبران الهی برای اثربخشی و ترغیب مردم به پذیرش دعوت الهی خویش، افرادی خوش‌خلق و گشاده‌رو بودند. قرآن کریم درباره خوی نیکوی پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: در پرتو رحمت و لطف خدا با آنان مهربان و نرم‌خو شده‌ای و اگر خشن و سنگ‌دل بودی، از گردت پراکنده می‌شدند^[۳].

در فرهنگ دینی، افراد با ایمان با یکدیگر خوش‌خلقی و رفتار پسندیده برخورد می‌کنند. این برای مؤمنان یک فضیلت به حساب می‌آید. اما در عین‌حال خداوند سبحان در قرآن کریم ضمن تأکید بر این امر، مؤمنان را نسبت به کفار سرسخت و بسیار جدی قلمداد می‌کند﴿مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا ﴾^[۴]. امام علی (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) به ما دستور داده است که با معصیت‌کاران با چهره‌های عبوس روبه‌رو شویم^[۵]. در فرهنگ دینی، حسن خلق به این معنا نیست که انسان در برابر منکرات ساکت بماند و فضیلت امر به معروف و نهی از منکر را فراموش کند^[۶].

آثار حسن خلق در زندگی

حُسن خلق و اخلاق نیکو دارای آثار وضعی در زندگی آدمی است. امام علی (ع) در سخنان خود به برخی از آن‌ها اشاره داشته است. حسن خلق در کنار سه فضیلت راست‌گویی، امانت‌داری و پرهیز از حرام، خیر دنیا و آخرت را در پیش دارد^[۷]، با وجود حسن خلق چیزی بر آدمی دشوار نخواهد ماند^[۸]، زیرا آدمی که مورد توجه و دوستی همگان قرار دارد، امداد دیگران را نیز درمی‌یابد. اخلاق نیکو دوستی انسان‌ها را برمی‌انگیزد و روزی انسان را فزونی می‌بخشد^[۹]؛ حُسن خلق به همراه فضیلت حسن نیت موجب فرود آمدن رحمت خداوند در دنیا و آخرت می‌شود؛ حسن خلق از رفتارهای خردمندان است، زیرا دام محبت و دوستی است؛ اخلاق نیکو ثمره ادب و یکی از روشن‌ترین نشانه‌های دین‌داری است؛ خوش‌اخلاقی موجب بهبود وضعیت زندگی فرد می‌شود. امام علی (ع) می‌فرماید: قناعت، گونه‌ای پادشاهی و حسن خلق، گونه‌ای نعمت است^[۱۰]. هم‌چنین در حکمتی دیگر می‌فرماید: هیچ هم‌نشینی چون اخلاق نیکو نیست^[۱۱].

امام علی (ع) در تمثیلی زیبا انسان خوش‌خلق را به درختی سازگار با محیط تشبیه کرده‌اند که در برابر تندبادها و حوادث، نرمش و سازگاری دارد و لاجرم درختی تنومند خواهد شد. کسی که نرم باشد چوب درخت او، ستبر باشد شاخه‌های او؛ یعنی هر که حسن خلق و خویی سیرت پیشه کند و با مردمان طریق مسامحه پیش گیرد، همه کس با او الفت و محبت دارند و ملایمت و ملاطفت کنند و به واسطه حسن خلق و مسامحه، مال و جاه او زیاده شود و قوّت گیرد^[۱۲].

اخلاق نیکو دارای آثار اخروی برای آدمی است؛ آثاری چون: نیل به درجات عالی در عین حال که فرد ممکن است در عبادت چندان کوشا نباشد؛ موجب تخفیف در حسابرسی می‌شود؛ امام صادق (ع) می‌فرماید: "اخلاق نیکو لغزش‌ها را ذوب می‌کند همان‌گونه که آفتاب، یخ را."

از پیامبر اکرم نیز روایت است که مهم‌ترین عامل وصول به بهشت، تقوا و اخلاق نیکوست^[۱۳].

منابع

دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

↑ «حسن الخلق أفضل الدّين»؛ غررالحکم ۱.
↑ ﴿ وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ﴾؛ سوره قلم، آیه ۴.
↑ ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴾؛ سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
↑ محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند؛ آنان را در حال رکوع و سجود می‌بینی که بخشش و خشنودی‌یی از خداوند را خواستارند؛ نشان (ایمان) آنان در چهره‌هایشان از اثر سجود، نمایان است، داستان آنان در تورات همین است و داستان آنان در انجیل مانند کشته‌ای است که جوانه‌اش را برآورد و آن را نیرومند گرداند و ستبر شود و بر ساقه‌هایش راست ایستد، به گونه‌ای که دهقانان را به شگفتی آورد تا کافران را با آنها به خشم انگیزد، خداوند به کسانی از آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند نوید آمرزش و پاداشی سترگ داده است؛ سوره فتح، آیه:۲۹.
↑ «اَمـَرَنـا رَسـُولُ اللّهِ صـَلَّی اللّهُ عـَلَیـْهِ وَ الِهِ اَنْ نـَلْقـی اَهـْلَ الْمـَعـاصـی بـَوُجـُوهـٍ مُکْفَهِرَّةٍ»؛ وسائل الشیعه، ج ١١، ص ٤١٣.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۲۸۸ ـ ۲۸۹.
↑ «اربع من اعطیهن فقد اعطی خیرالدنیا و الاخره صدق حدیث و اداء امانه و عفه بطن و حسن خلق»؛ غررالحکم، ۱.
↑ «لَمْ يَضِقْ شَيْءٌ عَنْ حُسْنِ اَلْخُلْقِ»؛ غررالحکم، ۱
↑ «حُسنُ ألأَخْلاقِ یُدِرُّ الاَرزاقَ وَ یُونِسُ الرِّفاقَ»؛ غررالحکم، ۱.
↑ «كَفَى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاً، وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِيما»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۲۰
↑ «وَ لَا قَرِينَ كَحُسْنِ الْخُلُقِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۰۹.
↑ تنبیه الغافلین، ذیل حکمت ۲۰۲.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۲۸۹ ـ ۲۹۰.

[1] «حسن الخلق أفضل الدّين»؛ غررالحکم ۱.

[2] ﴿ وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ﴾؛ سوره قلم، آیه ۴.

[3] ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ ﴾؛ سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.

[4] محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند؛ آنان را در حال رکوع و سجود می‌بینی که بخشش و خشنودی‌یی از خداوند را خواستارند؛ نشان (ایمان) آنان در چهره‌هایشان از اثر سجود، نمایان است، داستان آنان در تورات همین است و داستان آنان در انجیل مانند کشته‌ای است که جوانه‌اش را برآورد و آن را نیرومند گرداند و ستبر شود و بر ساقه‌هایش راست ایستد، به گونه‌ای که دهقانان را به شگفتی آورد تا کافران را با آنها به خشم انگیزد، خداوند به کسانی از آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند نوید آمرزش و پاداشی سترگ داده است؛ سوره فتح، آیه:۲۹.

[5] «اَمـَرَنـا رَسـُولُ اللّهِ صـَلَّی اللّهُ عـَلَیـْهِ وَ الِهِ اَنْ نـَلْقـی اَهـْلَ الْمـَعـاصـی بـَوُجـُوهـٍ مُکْفَهِرَّةٍ»؛ وسائل الشیعه، ج ١١، ص ٤١٣.

[6] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۲۸۸ ـ ۲۸۹.

[7] «اربع من اعطیهن فقد اعطی خیرالدنیا و الاخره صدق حدیث و اداء امانه و عفه بطن و حسن خلق»؛ غررالحکم، ۱.

[8] «لَمْ يَضِقْ شَيْءٌ عَنْ حُسْنِ اَلْخُلْقِ»؛ غررالحکم، ۱

[9] «حُسنُ ألأَخْلاقِ یُدِرُّ الاَرزاقَ وَ یُونِسُ الرِّفاقَ»؛ غررالحکم، ۱.

[10] «كَفَى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاً، وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِيما»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۲۰

[11] «وَ لَا قَرِينَ كَحُسْنِ الْخُلُقِ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۱۰۹.

[12] تنبیه الغافلین، ذیل حکمت ۲۰۲.

[13] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۲۸۹ ـ ۲۹۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]