ضرورت نصب امام در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ضرورت نصب امام است. "ضرورت نصب امام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ضرورت نصب امام در قرآن - ضرورت نصب امام در حدیث - ضرورت نصب امام در کلام اسلامی - ضرورت نصب امام در فلسفه اسلامی - ضرورت نصب امام در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ضرورت نصب امام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

دلایل هشام بن حکم بر وجوب نصب امام

دلیل اول: برهان حکمت

• از مهم‌ترین استدلال‌های هشام بن حکم که به تأیید امام صادق(ع) رسیده، بلکه به تصریح خود هشام بن حکم، این نحوه استدلال را از امام آموخته است، استدلالی است که آن را در مناظره با عمرو بن عبید اقامه کرده است. حاصل استدلال این است:

1. اگر خداوند حکیم است نصب امام واجب است.
2. لکن خداوند حکیم است.
3. پس نصب امام واجب است.

• این استدلال در گرو اثبات سه اصل است:
• اول اینکه خداوند حکیم است.
• دوم اینکه هدف از خلقت انسان هدایت، سعادت و تکامل اوست.
• سوم اینکه انسان. بدون هدایت الهی و صرفاً با اتکای به عقل نمی‌تواند به هدایت و سعادت برسد.
• اگر این سه مقدمه پذیرفته شود، می‌توان گفت بر خداوند لازم امامی نصب کند تا با زدودن اختلاف از امت و برطرف کردن شک و حیرت و بیان احکام و آموزه‌های دینی، آنها را از گمراهی برهاند و به سعادت رهنمون سازد. اگر خداوند چنین کاری انجام ندهد، غرض خود یعنی سعادت بشر را نقض کرده است.
• هشام بن حکم در این مناظره به شیوه‌ای که از مهارت او در فن مناظره حکایت می‌کند، با طرح پرسش‌هایی که به ظاهر چندان مهم به نظر نمی‌رسد، همانند پرسش از، هدف خلقت حواس و کارکردهای آنها، عمرو بن عبید را وا می‌دارد به حکمت الهی اذعان کند و بپذیرد اگر خداوند ابزار معرفت را در اختیار انسان قرار دهد تا به شناخت حقایق برسد، ولی با وجود علم به خطاآمیز بودن این ابزار، هیچ امکانی برای بازشناسی خطا از صواب و تصحیح آنها فراهم نیاورد، برخلاف حکمت عمل کرده است.
• از این رو، خداوند براساس حکمت، قلب را به مثابه امام و داور عدلی قرار داد که انسان را قادر سازد خطاها را بازشناسد و از شک و حیرت رهایی یابد. هشام بن حکم استدلال می‌کند که اگر حکمت الهی در عالم صغیر انسانی چنین اقتضایی دارد، باید در عالم کبیر نیز اقتضایی مشابه داشته باشد. اگر خداوند خواهان صلاح و سعادت انسان است - که هست- امکان ندارد با وجود آگاهی از ابتلای او به اختلاف، گمراهی، شک و حیرت، و عدم کفایت نور عقل در هدایت و رفع اختلاف انسان، امام عادلی که پناهگاه و مرجع آنها در تفسیر دین و حل شبهه‌ها و اختلاف‌ها باشد، نصب نکند، چراکه خلاف حکمت و غرض خداوند در آفرینش انسان است.
• این استدلال دقیقاً شبیه استدلالی است که امام صادق(ع) در ضرورت فرستادن پیامبران اقامه کرده و هشام از ایشان نقل نموده است. از این‌رو، اولاً می‌توان دریافت که از دیدگاه هشام بن حکم، امامت، استمرار نبوت است و هر دو با یک دلیل اثبات می‌شود و ثانیاً معنای این سخن هشام بن حکم که به امام عرض کرد: "من این شیوه استدلال را از شما آموخته‌ام" روشن می‌شود.

دلیل دوم: برهان عدالت

• هشام بن حکم استدلال خود را بر پایه عدل الهی در مناظره با ضرار بن ضبی چنین تقریر کرده است: اگر خداوند انسان را به امری که توان آن را ندارد امر کند؛ مثلا کور را به خواندن قرآن، زمین‌گیر را به جهاد یا رفتن به مسجد و... دستور دهد، برخلاف عدل رفتار کرده است. از سوی دیگر، خداوند بندگان را به دینی واحد، تکلیف کرده است که اختلافی در آن نیست و تنها همان را از آنان می‌پذیرد. *بنابراین، اگر خداوند راهنمایی نکند، برخلاف عدالت عمل کرده است، زیرا همچون تکلیف کور به خواندن قرآن و...، تکلیف به ما لایطاق خواهد بود.
• این استدلال را در قالب منطقی زیر می‌توان خلاصه کرد:
• عدم نصب دلیل و راهنما در دین، مستلزم تکلیف به ما لایطاق است. تکلیف به ما لایطاق باطل است؛ پس عدم نصب دلیل و راهنما هم قابل قبول نیست.
• پذیرش این استدلال به اثبات ملازمه و ابطال تالی مشروط است. اثبات ملازمه بین عدم نصب دلیل و تکلیف به ما لایطاق، خود مستلزم پذیرش مقدمات دیگری است که در استدلال هشام بن حکم پذیرفته شده تلقی گردیده است:

1. بندگان به دین واحدی تکلیف شده‌اند. براساس این سخنِ هشام بن حکم که "خداوند بندگان را به دین واحدی تکلیف کرده است که اختلافی در آن نیست" آموزه‌های دینی، تابع برداشت‌ها و تفسیرهای افراد نیست، بلکه تنها تفسیر واحدی از آموزه‌های اعتقادی و عملی مدّ نظر خداوند است و به عبارتی، آموزه‌های دینی امور مشخص و معلومی است.
2. خداوند جز به آن‌چه بندگان را به آن تکلیف کرده است (دین واحد)، چیز دیگری را از آنان نمی‌پذیرد. این‌گونه نیست که هر آن‌چه هر کس فهمید و از دین برداشت کرد، مجزی و احکام عقیدتی و عملی امور متغیری باشد، بلکه باید آموزه‌های واقعی و واقعیت آموزه‌ها را شناخت و به آن ملتزم بود.
3. شناخت آموزه‌های حقیقی و تکالیف الهی و استنباط آنها از متن دین، نیازمند تفسیر و تفسیر مستلزم وجود مفسر است.
4. امت پس از پیامبر گرامی اسلام(ص) هم‌چنان به تفسیر دین نیازمند است.
5. خداوندی که بندگان را به دین واحدِ نیازمند به تفسیر تکلیف کرده است، اگر تفسیر دین را با نصب مفسّرانی در اختیارشان قرار ندهد، به ما لایطاق تکلیف کرده است.

• با مقدمات فوق، تلازم مقدّم و تالی اثبات می‌شود. هشام بن حکم بطلان تالی (استحاله تکلیف به ما لا یطاق) را براساس عدل الهی اثبات کرده و مبنای عدالت نیز حسن و قبح عقلی است. بنابراین، برای صحت استدلال افزون بر پذیرش مقدمات پنج‌گانه، باید عدالت الهی و مبنای آن پذیرفته شود.

دلیل سوم: برهان اضطرار

• استدلال دیگر هشام بن حکم را در مناظره با ضرار بن ضبی برهان "اضطرار" می‌توان نامید . او خود این استدلال را چنین تقریر می‌کند: پس از رسول گرامی اسلام(ص) وضعیت امت از سه احتمال خارج نیست:

1. فاقد تکلیف.
2. واجد تکلیف و عالم بودن مکلفان به همه شریعت.
3. واجد تکلیف و عالم نبودن مکلفان به همه شریعت.

• این احتمال که امت فاقد تکلیف باشد، برخلاف ضرورت تکلیف و اهداف بعثت پیامبران است و پذیرفتنی نیست.
• براساس احتمال دوم، مسلمانان پس از پیامبر اکرم(ص) به دانشمندانی هم سطح وی در علم به دین تبدیل شده‌اند؛ به گونه‌ای که هیچ‌کس به دیگری نیازمند نیست و همگی بدون هرگونه اختلافی به حق دست یافته‌اند. این احتمال نیز مردود است و شواهد تاریخی هم خلاف آن را نشان میدهد.
• با نفی این دو احتمال، سومی متعین است و مسلمانان به معلمی (امام) از سوی خداوند محتاج‌اند تا دین و معارف دینی را برای آنها تفسیر کند و به ایشان بیاموزد و از سهو و خطا، جور و ستم، و گناه و خطا به دور باشد. و در عین نیازمندی دیگران به وی، او به دیگران محتاج نباشد.
• به نظر می‌رسد این استدلال از جهاتی قابل بحث و بررسی است:

1. با نفی احتمال اول و دوم، اصل ضرورت معلم دین اثبات می‌شود. اما هشام بن حکم فراتر از این را نتیجه گرفته است. او می‌گوید: "معلمی از سوی خداوند" ضروری است. آیا چنین استنتاجی صحیح است؟ با اندکی تأمل و با افزودن مقدمه‌ای به استدلال هشام بن حکم، می‌توان استنتاج او را صحیح دانست، زیرا وقتی اصل ضرورت معلم با نفی احتمالِ اول و دوم اثبات شد، این پرسش مطرح می‌گردد که معلم و مرجع دین باید از چه ویژگی‌ها و شرایطی برخوردار باشد و چگونه می‌توان او را شناخت. از جمله ویژگی‌هایی که شیعه بر آن تأکید کرده، عصمت است. اگر دلایل عصمت تام باشد، امت به معلم معصوم محتاج‌اند و از آنجا که شناخت معصوم تنها از طرف خداوند ممکن است، پس تعیین آن تنها از سوی خداوند ممکن و واجب است. بنابراین، افزودن این مقدمه که "معلم دین معصوم است" ضروری است. البته، هشام بن حکم خود به این مطلب توجه داشته و ذکر صفات و ویژگی‌های امام از جمله مصونیت از خطا، اشتباه و گناه، گواه این مدعاست.
2. به نظر می‌رسد افزودن این مقدمه نیز صرفاً نیاز بشر به معلم معصوم و ضرورت تعیین آن را از سوی خداوند اثبات می‌کند، ولی اثبات نمی‌کند که خداوند چنین کرده است. ممکن است ادعا شود که هر چند بر خداوند چنین امری واجب است، اما خداوند امامانی معصوم نصب نکرده است. از این‌رو، باید به استدلال مقدمه دیگری نیز افزود و آن حکمت خداوند است. از آنجا که عدم تعیین معلم معصوم از سوی خداوند مستلزم نقض غرض و ناسازگار با حکمت الهی است، پس بالضروره معلم را تعیین کرده است.

دلیل چهارم: برهان رحمت

• استدلال دیگر هشام بن حکم ضمن مناظره‌ای است که وی در محضر امام صادق(ع) با مرد شامی انجام داده است. این مناظره در اثبات امامت امام صادق(ع) است، ولی استدلال تعمیم می‌پذیرد و ضرورت تعیین امام از سوی خداوند را نتیجه می‌دهد.
• حاصل آن استدلال را در قالب مقدمات زیر می‌توان این‌چنین تقریر کرد:

1. خداوند در مورد مردم، از خودشان به آنها مهربان‌تر و دل‌سوزتر است؛
2. این مهربانی و دل‌سوزی اقتضا می‌کند برای آنها حجت و راهنمایی قرار دهد تا از پراکندگی و اختلاف جلوگیری کند، موجب الفت‌شان گردد، از انحراف بازشان دارد و به فرایض آگاه‌شان سازد؛
3. مصداق این حجت و راهنما در عصر پیامبر اسلام، به باور همه مسلمانان خود ایشان است.
4. پس از پیامبر(ص) به دلیل ذووجوه بودن کتاب و سنت، این دو نمی‌توانند چنین نقشی ایفا کنند.
5. بنابریان، حجت و راهنمایی لازم است تا اختلاف را بزداید و فرایض را برای مردم بیان کند.

منابع

1. اسعدی، علی رضا، هشام بن حکم