فساد اداری در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها
(←پانویس) |
(←پانویس) |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = فساد اداری| عنوان مدخل = فساد اداری| مداخل مرتبط = [[فساد اداری در معارف و سیره علوی]]| پرسش مرتبط =}} | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = فساد اداری| عنوان مدخل = فساد اداری| مداخل مرتبط = [[فساد اداری در معارف و سیره علوی]]| پرسش مرتبط =}} | ||
==معناشناسی== | == مقدمه == | ||
ارائه تعریفی واحد، از اصطلاح | از آنجا که راه‌حل‌هایی که برای [[اصلاح]] جوامع ارائه می‌گردد، باید بر اساس ارزشهای پذیرفته شده در آن جامعه باشد، در [[جامعه اسلامی]] نیز میبایست راهحلهای [[اصلاحی]]، متناسب با [[الگوها]] و [[آموزه‌های اسلامی]] ارائه گردد. بی‌تردید، امروزه یکی از معضلات جامعه اسلامی ما [[فساد اداری]] می‌باشد که گریبانگیر سازمان‌ها و ادارات شده است. از آنجا که بهترین درمان، در [[جلوگیری از فساد]]، اقدامات پیشگیرانه برای برون رفت از این مشکل می‌باشد، باید راهحلهای [[اسلامی]] را که بازدارنده از فساد اداری هستند [[شناسایی]] و معرفی شوند. از این رو، با مراجعه به سیره قولی و [[رفتاری]] [[اهل بیت]] [[عصمت]] و [[طهارت]]{{عم}} ـ به ویژه امیرالمؤمنین علی{{ع}} ـ میتوان راه حلی برای پاسخ به این [[پرسش]] که «عوامل و راهکارهای جلوگیری از فساد [[اداری]] چیست؟» ارائه داد<ref>[[علی رضاییان|رضاییان]] و [[حامد اسدالله زاده|اسدالله زاده]]، [[عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی (مقاله)|عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی]].</ref>. | ||
== معناشناسی == | |||
ارائه تعریفی واحد، از اصطلاح «[[فساد اداری]]» کاری بس دشوار است؛ چراکه فساد اداری، دارای گستره مصداقی فراوانی است که بیان تعریفی جامع، که شامل همه آنها گردد، به سادگی ممکن نیست. از این رو، باید با تعریف مفهوم فساد اداری، از طریق [[نشانه‌ها]] و عوارض فساد اداری، مصادیق آن را تشخیص داد. بنابراین، هر تعریفی که ارائه شود، یا کاملاً در مقابل تعریفهای دیگر قرار می‌گیرد، یا ناظر به تعداد محدودی از ابعاد این پدیده می‌شود. از این رو، نمیتواند بیانگر تمامی ویژگی‌ها و مشخصات آن باشد و آن را کاملاً از پدیدهها و مفاهیم نزدیک به آن متمایز سازد<ref>[[علی رضاییان|رضاییان]] و [[حامد اسدالله زاده|اسدالله زاده]]، [[عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی (مقاله)|عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی]].</ref>. | |||
==[[فساد اداری]] از منظر [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}== | ==[[فساد اداری]] از منظر [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}== | ||
امیرالمؤمنین [[حضرت علی]]{{ع}} بیست و پنج سال پس از [[رحلت پیامبر اکرم]]{{صل}} خانهنشین شد. پس از این مدت طولانی، با اقبال عمومی و | امیرالمؤمنین [[حضرت علی]]{{ع}} بیست و پنج سال پس از [[رحلت پیامبر اکرم]]{{صل}} خانهنشین شد. پس از این مدت طولانی، با اقبال عمومی و اصرار [[مردم]]، [[حکومت]] و [[رهبری جامعه اسلامی]] را بر عهده گرفت. یکی از علل اقبال مردم به [[امیرمؤمنان]]{{ع}}، به ستوه آمدن مردم از [[فساد]] موجود در هیأت حاکمه و [[انحرافات]] موجود و روی آوردن عدهای به بازگشت به [[سنت‌های جاهلی]] بود. انحرافات و فساد به موجود در حکومت و زمامداران و [[کارگزاران حکومتی]] در زمان خلیفه سوم به اوج خود رسید. [[عثمان]] در دوره [[خلافت]] خود، خلافها و اشتباهات بسیاری را مرتکب شد. او حتی ظواهر را هم رعایت نمی‌کرد. خود را صاحب [[بیت المال]] و [[اختیار]] مردم میپنداشت. این نگرش وی، [[مفاسد اداری]] و [[اقتصادی]] فراوانی را در پی داشت. امیرمؤمنان{{ع}} در بیان موقعیت عثمان می‌فرماید: «بالأخره سومی به پا خواست و همانند شتر پرخور و شکم برآمده، همّی جز جمع‌آوری و خوردن بیت المال نداشت. بستگان پدری او، به همکاری‌اش برخاستند. آنها هم چون شتران گرسنهای که بهاران به علفزار بیفتند و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعند، برای خوردن اموال خدا [[دست]] از آستین برآوردند، اما عاقبت بافتههایش پنبه شد و [[کردار]] ناشایست او کارش را تباه ساخت و سرانجام، شکمبارگی و ثروتاندوزی، برای ابد نابودش ساخت»<ref>سید رضی، نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref>. | ||
بنابراین، هنگامی که امیرالمؤمنین{{ع}} به حکومت رسید، با انبوهی از [[مفاسد]] و انحرافات در [[نظام اداری]] و [[حکومتی]] مواجه بود. ایشان [[مبارزه]] با این مفاسد را از همان نخستین روزهای حکومت آغاز کرد. [[امام]]{{ع}} در دومین [[روز]] از حکومت خود، با صراحت به بخشی از [[سیاست]] [[اصلاحی]] خویش اشاره کرده، می‌فرماید: «بدانید هر زمینی را که عثمان بخشید و هر ثروتی را که از [[اموال]] خداوندی [[هدیه]] کرد، به بیت المال باز می‌گردد؛ چراکه [[حقوق]] گذشته را چیزی از میان [[نبرد]] و اگر این ثروتها را بیایم، در حالی که مهریه [[زنان]] شده یا در [[شهرها]] توزیع شده باشد، به جایگاهش بازگردانم؛ چراکه [[عدالت]] را گشایشی است و هر آن کس که عدالت برایش تنگ باشد، [[ستم]] بر او تنگتر خواهد بود»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص٢۶٩.</ref>. | |||
بزرگان [[قوم]]، آنگاه که صراحت [[عزم]] جدی علی{{ع}} را برای [[مبارزه]] با [[مفاسد]] و تحقق بخشیدن به [[عدالت اجتماعی]] مشاهده کردند، [[اعتراض]] و اشکال تراشی را آغاز نمودند. اما آن حضرت، در مقابل مخالفت‌ها و اعتراضها کوتاه نیامد و تردید نکرد و با [[قاطعیت]] بیشتر بر ادامه کار تأکید و فرمود: «[[خدا]] قسم! اگر بمانم و سالم باشم، آنان را بر راه روشن [[استوار]] خواهم داشت»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص٣٨.</ref>. در مورد [[مبارزه با فساد]] استخدامی و برخورد با [[کارگزاران]] [[فاسد]] نیز مخالفتهای بسیاری با آن حضرت صورت گرفت و مقاومتهای فراوانی شد، اما هیچ یک نتوانست تصمیم جدی و [[قاطع]] ایشان در مبارزه با فساد را [[تغییر]] دهد و آن حضرت را از این کار منصرف نماید<ref>خدمتی، ابوطالب، «سیره حضرت علی{{ع}} در مبارزه با فساد اداری»، روش‌شناسی علوم انسانی، ش۴۵، ص۳۰.</ref>.<ref>[[علی رضاییان|رضاییان]] و [[حامد اسدالله زاده|اسدالله زاده]]، [[عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی (مقاله)|عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی]].</ref> | |||
==عوامل بازدارنده از مفاسد اداری== | |||
{{اصلی|پیشگیری از فساد اداری}} | |||
یکی از راهکارهای اساسی در جلوگیری از بروز فساد در نظام اداری، توجه به راه‌حل‌هایی است که [[اسلام]] در این زمینه ارائه کرده است. از آنجا که [[دین مبین اسلام]] [[دینی]] جامع و کامل است و پاسخگوی نیازهای بشری است، در این زمینه نیز دستوراتی دارد و [[مدیران]] [[مسلمان]] را به داشتن نظامی دقیق جدی و عادلانه سفارش می‌کند<ref>[[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|گیلانی]] و [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)| مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»]]، ص ۱۰.</ref>. | |||
برخی از راهکارهای پیشگیری و [[مبارزه با فساد]] بر اساس مبانی ارزشی [[اسلام]] عبارت است از: | |||
# '''توسعه زیربنایی (نهادسازی):''' ایجاد محیط زیربنایی مؤثر، یکی از راهکارهای مهم [[جلوگیری از فساد]] است. این تلاش برای نهادسازی را میتوان با تمرکز بر مسائل زیر به ثمر رساند: [[شایسته‌سالاری]]؛ [[حقوق]] کافی؛ شفافیت؛ [[رسانه]] و مطبوعات [[آزاد]] و [[آموزش]]. | |||
# '''شفافیت‌گرایی:''' شفافیت، یکی از مفاهیم کلیدی مطرح در مباحث مربوط به فساد و [[سلامت]] [[اداری]] می‌باشد که عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات [[حکومتی]] و سازوکارهای [[حاکم]] بر توزیع [[قدرت]] و درآمد. شفافیت به عنوان مؤثرترین ابزار [[مبارزه با فساد]] اداری، برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعهای [[پایدار]] به کار می‌رود. | |||
# '''[[شایسته‌سالاری]] در [[نصب]] و عزلها:''' شایسته‌سالاری در [[گزینش]] و نصب افراد و [[مدیران]] دستگاه‌های اجرایی، یکی از مهمترین راهکارهای [[مبارزه با فساد]] [[اداری]] است که در ادبیات دینی بر آن بسیار تأکید شده است. برای نمونه، [[قرآن کریم]] از زبان [[دختران شعیب]] آمده است که خطاب به پدر در خصوص [[استخدام]] [[حضرت موسی]] به شبانی می‌گویند «او را به خدمت بگیر؛ زیرا [[قوی]] (شایسته برای شبانی) و درستکار است»<ref>سوره قصص، آیه ۲۶.</ref>. | |||
# '''توجه به [[معیشت]] کارمندان:''' یکی از عوامل مهمی که باعث می‌شود [[انسان‌ها]] به ورطه [[فساد]] و [[تباهی]] کشیده شوند، احتیاج و [[نیازمندی]] است. طبیعت [[آدمی]] به گونهای است که احتیاج و نیاز او را به رفع آن نیازمندیها تحریک می‌کند و هرچه این نیاز بیشتر باشد، [[قدرت]] تحریکی آن نیز بیشتر خواهد بود<ref>رضائیان، علی، مبانی رفتار سازمانی، انتشارات سمت، ۱۳۸۵ش.</ref>. اگر از کارکنان و مدیران سطوح مختلف [[نظام]] [[انتظار]] می‌رود [[وظایف]] خود را به شکل مطلوب و دور از هرگونه کمکاری و [[خیانت]] انجام دهند، باید آنها را از لحاظ زندگی مادی تأمین کرد. اگر [[میزان]] دریافتی کارکنان با مخارج [[زندگی]] متوسط آنها [[برابری]] نداشته و پایین‌تر از آن باشد، کارکنان با دلسردی به انجام کارشان مبادرت خواهند ورزید. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} مسئله تأمین زندگی و بهبود وضعیت معیشتی کارکنان را از [[وظایف]] [[سازمان]] می‌داند و به [[مدیران]] گوشزد می‌کند که به طور جدی به این امر توجه کنند<ref>[[مصطفی صالحی|صالحی، مصطفی]]، [[عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام (مقاله)|عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام]].</ref>. | |||
==مقابله با مفاسد اداری== | ==مقابله با مفاسد اداری== | ||
{{اصلی|مبارزه با فساد اداری در معارف و سیره علوی}} | {{اصلی|مبارزه با فساد اداری در معارف و سیره علوی}} | ||
مبارزه با فساد دارای ابعاد و راهکارهای محتلفی است. یکی از راهکارهای اساسی در جلوگیری از بروز فساد در نظام اداری، توجه به راه‌حل‌هایی است که [[اسلام]] در این زمینه ارائه کرده است. راهکارهای [[استنباط]] شده از منابع اسلامی برای مبارزه با فساد را میتوان در دو بخش دسته‌بندی نمود: | |||
# '''راهکارهای مبتنی بر [[اخلاق]]:''' اخلاق را میتوان به دو بخش فردی و [[اجتماعی]] تقسیم نمود. صبر و [[بردباری]]<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> در مقابل جزع و [[بی‌تابی]]، [[قناعت]] و [[میانه‌روی]] و پرهیز از [[دنیاگرایی]]<ref>سوره طه، آیه ۱۳۱؛ سوره حدید، آیه ۲۰.</ref> در مقابل [[تکاثر]]، [[اتراف]] و [[اسراف]] و ... همگی از ویژگی‌های [[اخلاق فردی]] در [[اسلام]] می‌باشند که به عنوان عوامل بازدارنده درونی، در برابر [[فساد اداری]] عمل می‌کنند. حاصل سخن در این بحث آن است که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را میتوان از طریق تقویت [[اخلاق فردی]] و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود. | |||
# '''راهکارهای مبتنی بر [[قانون]]:''' به طور کلی به منظور [[برقراری نظم]] و [[ثبات]] و پیشبرد اهداف فردی و گروهی در یک جامعه، به یک سلسله ضوابط و اصول مورد اتفاق [[اکثریت]] آن جامعه نیاز است که یا تحت [[نظارت]] غیر رسمی [[اجتماعی]] و در قالب موازین اخلاقی، یا به واسطه کنترل نهادهای رسمی، تقویت شده و به اجرا در می‌آید. | |||
## راهکارهای سیاسی و [[اداری]]: راهکارهای سیاسی و اداری [[مبارزه با فساد]]، ناظر به اصلاح قوانین و نیز [[تغییر]] شرایط در حوزه‌های مربوط به اداره جامعه در سطح کلان و همچنین اداره سازمان‌ها در سطح [[خرد]] است. ساختار کلی [[نظام]] [[حکومت]] و [[تشکیلات]] و فرایندهای [[اداری]] موضوع این نوع راهکارها خواهد بود. برخی از این راهکارها عبارت است از: [[تعادل]] در عدم تمرکز اداری؛ برخورداری [[مدیران]] از [[قدرت]] [[مرجعیت]]؛ دقت در گزینش کارگزاران؛ رعایت و ارتقاء منزلت کارکنان؛ [[نظارت]] و بازرسی. | |||
# '''راهکارهای [[اقتصادی]]:''' عدالت در توزیع امکانات و لوازم [[تولید]]، ارائه تسهیلات و فراهم نمودن بسترهای [[رشد]] و [[توسعه اقتصادی]] برای همه افراد و گروه‌های متقاضی عرصه کار و تلاش و نیز [[عدالت]] در امور مالیاتی و مراعات حال [[خراج]] دهندگان، تقاضا برای [[فساد اداری]] از سوی [[مردم]] و نهادهای تولید کننده را کاهش خواهد داد. برقراری این نوع [[عدالت اقتصادی]] به جهت نیاز به [[اصلاحات]] بنیادین، سخت و در عین حال با اهمیت است؛ زیرا در شرایطی که همه افراد متقاضی کار و [[تولید]]، بتوانند از امکانات و تسهیلات مورد نیاز خود برخوردار شوند؛ دیگر نیازی به دور زدن [[قانون]] و [[توسل]] به [[فساد اداری]] نخواهد بود. | |||
# '''راهکارهای [[فرهنگی]] ـ [[اجتماعی]]:''' از آنجا که مواجهه [[مردم]] با فساد و شناسایی آن توسط آنها، همواره محتمل و آسان نیست؛ لذا به منظور بهره‌گیری از [[نظارت اجتماعی]] در [[مبارزه با فساد]] [[اداری]]، [[اطلاع‌رسانی]] عمومی می‌تواند نقش واسطه را در این فرآیند ایفا نماید. اطلاع‌رسانی عمومی، منجر به هزینه حیثیتی وسیع‌تری برای [[مجرمان]] و نیز عامل فشار نیرومندی بر [[دولت‌ها]] و دستگاه‌های نظارتی و [[قضایی]] برای رسیدگی دقیق و برخورد [[قاطع]] با [[مفسدین]] خواهد بود. | |||
# '''راهکارهای [[قضایی]]:''' تهیه و تدوین [[قوانین]] دقیق و متناسب با نیازهای [[زمان]]، مسدود نمودن گریز راه‌های قانونی، به‌کارگیری افراد صالح و متخصص در امر [[قضاوت]]، تأمین [[مالی]] و منزلتی [[قضات]] و [[کارگزاران]] [[قضایی]]، فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت برخورد [[قاطع]] و بدون مماشات با مجرمین و [[مفسدین]]، [[نظارت]] بر [[دستگاه قضایی]] و... از جمله راهکارهای بنیادی جهت ارتقاء جایگاه دستگاه قضایی، در انجام [[وظایف]] خود است<ref>[[جمال فرزند وحی|فرزند وحی، جمال]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات]]، ص۱۶۲ ـ ۱۷۴.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:Pn.jpg|22px]] [[علی رضاییان|رضاییان]] و [[حامد اسدالله زاده|اسدالله زاده]]، [[عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی (مقاله)|'''عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی''']] | # [[پرونده:Pn.jpg|22px]] [[علی رضاییان|رضاییان]] و [[حامد اسدالله زاده|اسدالله زاده]]، [[عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی (مقاله)|'''عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی''']] | ||
#[[پرونده:IM010632.jpg|22px]] [[مصطفی صالحی|صالحی، مصطفی]]، [[عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام (مقاله)|'''عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام''']] | |||
#[[پرونده:IM010629.jpg|22px]] [[عبدالقادر تکه‌یی|تکه‌یی]]، [[سید رضی میرجمال گیلانی|میرجمال گیلانی]]، [[علی نوروزی|نوروزی]]، [[بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی (مقاله)|'''بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی''']] | |||
# [[پرونده:IM010633.jpg|22px]] [[جمال فرزند وحی|فرزند وحی]]، [[مینا یعقوبی|یعقوبی]]، [[فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات (مقاله)|'''فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۳۱: | خط ۴۵: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:فساد | [[رده:فساد اداری]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۰۷
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فساد اداری است. فساد اداری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فساد اداری در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
از آنجا که راه‌حل‌هایی که برای اصلاح جوامع ارائه می‌گردد، باید بر اساس ارزشهای پذیرفته شده در آن جامعه باشد، در جامعه اسلامی نیز میبایست راهحلهای اصلاحی، متناسب با الگوها و آموزه‌های اسلامی ارائه گردد. بی‌تردید، امروزه یکی از معضلات جامعه اسلامی ما فساد اداری می‌باشد که گریبانگیر سازمان‌ها و ادارات شده است. از آنجا که بهترین درمان، در جلوگیری از فساد، اقدامات پیشگیرانه برای برون رفت از این مشکل می‌باشد، باید راهحلهای اسلامی را که بازدارنده از فساد اداری هستند شناسایی و معرفی شوند. از این رو، با مراجعه به سیره قولی و رفتاری اهل بیت عصمت و طهارت(ع) ـ به ویژه امیرالمؤمنین علی(ع) ـ میتوان راه حلی برای پاسخ به این پرسش که «عوامل و راهکارهای جلوگیری از فساد اداری چیست؟» ارائه داد[۱].
معناشناسی
ارائه تعریفی واحد، از اصطلاح «فساد اداری» کاری بس دشوار است؛ چراکه فساد اداری، دارای گستره مصداقی فراوانی است که بیان تعریفی جامع، که شامل همه آنها گردد، به سادگی ممکن نیست. از این رو، باید با تعریف مفهوم فساد اداری، از طریق نشانه‌ها و عوارض فساد اداری، مصادیق آن را تشخیص داد. بنابراین، هر تعریفی که ارائه شود، یا کاملاً در مقابل تعریفهای دیگر قرار می‌گیرد، یا ناظر به تعداد محدودی از ابعاد این پدیده می‌شود. از این رو، نمیتواند بیانگر تمامی ویژگی‌ها و مشخصات آن باشد و آن را کاملاً از پدیدهها و مفاهیم نزدیک به آن متمایز سازد[۲].
فساد اداری از منظر امیرالمؤمنین(ع)
امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) بیست و پنج سال پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) خانهنشین شد. پس از این مدت طولانی، با اقبال عمومی و اصرار مردم، حکومت و رهبری جامعه اسلامی را بر عهده گرفت. یکی از علل اقبال مردم به امیرمؤمنان(ع)، به ستوه آمدن مردم از فساد موجود در هیأت حاکمه و انحرافات موجود و روی آوردن عدهای به بازگشت به سنت‌های جاهلی بود. انحرافات و فساد به موجود در حکومت و زمامداران و کارگزاران حکومتی در زمان خلیفه سوم به اوج خود رسید. عثمان در دوره خلافت خود، خلافها و اشتباهات بسیاری را مرتکب شد. او حتی ظواهر را هم رعایت نمی‌کرد. خود را صاحب بیت المال و اختیار مردم میپنداشت. این نگرش وی، مفاسد اداری و اقتصادی فراوانی را در پی داشت. امیرمؤمنان(ع) در بیان موقعیت عثمان می‌فرماید: «بالأخره سومی به پا خواست و همانند شتر پرخور و شکم برآمده، همّی جز جمع‌آوری و خوردن بیت المال نداشت. بستگان پدری او، به همکاری‌اش برخاستند. آنها هم چون شتران گرسنهای که بهاران به علفزار بیفتند و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعند، برای خوردن اموال خدا دست از آستین برآوردند، اما عاقبت بافتههایش پنبه شد و کردار ناشایست او کارش را تباه ساخت و سرانجام، شکمبارگی و ثروتاندوزی، برای ابد نابودش ساخت»[۳].
بنابراین، هنگامی که امیرالمؤمنین(ع) به حکومت رسید، با انبوهی از مفاسد و انحرافات در نظام اداری و حکومتی مواجه بود. ایشان مبارزه با این مفاسد را از همان نخستین روزهای حکومت آغاز کرد. امام(ع) در دومین روز از حکومت خود، با صراحت به بخشی از سیاست اصلاحی خویش اشاره کرده، می‌فرماید: «بدانید هر زمینی را که عثمان بخشید و هر ثروتی را که از اموال خداوندی هدیه کرد، به بیت المال باز می‌گردد؛ چراکه حقوق گذشته را چیزی از میان نبرد و اگر این ثروتها را بیایم، در حالی که مهریه زنان شده یا در شهرها توزیع شده باشد، به جایگاهش بازگردانم؛ چراکه عدالت را گشایشی است و هر آن کس که عدالت برایش تنگ باشد، ستم بر او تنگتر خواهد بود»[۴].
بزرگان قوم، آنگاه که صراحت عزم جدی علی(ع) را برای مبارزه با مفاسد و تحقق بخشیدن به عدالت اجتماعی مشاهده کردند، اعتراض و اشکال تراشی را آغاز نمودند. اما آن حضرت، در مقابل مخالفت‌ها و اعتراضها کوتاه نیامد و تردید نکرد و با قاطعیت بیشتر بر ادامه کار تأکید و فرمود: «خدا قسم! اگر بمانم و سالم باشم، آنان را بر راه روشن استوار خواهم داشت»[۵]. در مورد مبارزه با فساد استخدامی و برخورد با کارگزاران فاسد نیز مخالفتهای بسیاری با آن حضرت صورت گرفت و مقاومتهای فراوانی شد، اما هیچ یک نتوانست تصمیم جدی و قاطع ایشان در مبارزه با فساد را تغییر دهد و آن حضرت را از این کار منصرف نماید[۶].[۷]
عوامل بازدارنده از مفاسد اداری
یکی از راهکارهای اساسی در جلوگیری از بروز فساد در نظام اداری، توجه به راه‌حل‌هایی است که اسلام در این زمینه ارائه کرده است. از آنجا که دین مبین اسلام دینی جامع و کامل است و پاسخگوی نیازهای بشری است، در این زمینه نیز دستوراتی دارد و مدیران مسلمان را به داشتن نظامی دقیق جدی و عادلانه سفارش می‌کند[۸].
برخی از راهکارهای پیشگیری و مبارزه با فساد بر اساس مبانی ارزشی اسلام عبارت است از:
- توسعه زیربنایی (نهادسازی): ایجاد محیط زیربنایی مؤثر، یکی از راهکارهای مهم جلوگیری از فساد است. این تلاش برای نهادسازی را میتوان با تمرکز بر مسائل زیر به ثمر رساند: شایسته‌سالاری؛ حقوق کافی؛ شفافیت؛ رسانه و مطبوعات آزاد و آموزش.
- شفافیت‌گرایی: شفافیت، یکی از مفاهیم کلیدی مطرح در مباحث مربوط به فساد و سلامت اداری می‌باشد که عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات حکومتی و سازوکارهای حاکم بر توزیع قدرت و درآمد. شفافیت به عنوان مؤثرترین ابزار مبارزه با فساد اداری، برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعهای پایدار به کار می‌رود.
- شایسته‌سالاری در نصب و عزلها: شایسته‌سالاری در گزینش و نصب افراد و مدیران دستگاه‌های اجرایی، یکی از مهمترین راهکارهای مبارزه با فساد اداری است که در ادبیات دینی بر آن بسیار تأکید شده است. برای نمونه، قرآن کریم از زبان دختران شعیب آمده است که خطاب به پدر در خصوص استخدام حضرت موسی به شبانی می‌گویند «او را به خدمت بگیر؛ زیرا قوی (شایسته برای شبانی) و درستکار است»[۹].
- توجه به معیشت کارمندان: یکی از عوامل مهمی که باعث می‌شود انسان‌ها به ورطه فساد و تباهی کشیده شوند، احتیاج و نیازمندی است. طبیعت آدمی به گونهای است که احتیاج و نیاز او را به رفع آن نیازمندیها تحریک می‌کند و هرچه این نیاز بیشتر باشد، قدرت تحریکی آن نیز بیشتر خواهد بود[۱۰]. اگر از کارکنان و مدیران سطوح مختلف نظام انتظار می‌رود وظایف خود را به شکل مطلوب و دور از هرگونه کمکاری و خیانت انجام دهند، باید آنها را از لحاظ زندگی مادی تأمین کرد. اگر میزان دریافتی کارکنان با مخارج زندگی متوسط آنها برابری نداشته و پایین‌تر از آن باشد، کارکنان با دلسردی به انجام کارشان مبادرت خواهند ورزید. امیرمؤمنان علی(ع) مسئله تأمین زندگی و بهبود وضعیت معیشتی کارکنان را از وظایف سازمان می‌داند و به مدیران گوشزد می‌کند که به طور جدی به این امر توجه کنند[۱۱].
مقابله با مفاسد اداری
مبارزه با فساد دارای ابعاد و راهکارهای محتلفی است. یکی از راهکارهای اساسی در جلوگیری از بروز فساد در نظام اداری، توجه به راه‌حل‌هایی است که اسلام در این زمینه ارائه کرده است. راهکارهای استنباط شده از منابع اسلامی برای مبارزه با فساد را میتوان در دو بخش دسته‌بندی نمود:
- راهکارهای مبتنی بر اخلاق: اخلاق را میتوان به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم نمود. صبر و بردباری[۱۲] در مقابل جزع و بی‌تابی، قناعت و میانه‌روی و پرهیز از دنیاگرایی[۱۳] در مقابل تکاثر، اتراف و اسراف و ... همگی از ویژگی‌های اخلاق فردی در اسلام می‌باشند که به عنوان عوامل بازدارنده درونی، در برابر فساد اداری عمل می‌کنند. حاصل سخن در این بحث آن است که فساد اداری ناشی از انگیزه‌های فردی را میتوان از طریق تقویت اخلاق فردی و بازدارنده‌های درونی، کنترل و ممانعت نمود.
- راهکارهای مبتنی بر قانون: به طور کلی به منظور برقراری نظم و ثبات و پیشبرد اهداف فردی و گروهی در یک جامعه، به یک سلسله ضوابط و اصول مورد اتفاق اکثریت آن جامعه نیاز است که یا تحت نظارت غیر رسمی اجتماعی و در قالب موازین اخلاقی، یا به واسطه کنترل نهادهای رسمی، تقویت شده و به اجرا در می‌آید.
- راهکارهای سیاسی و اداری: راهکارهای سیاسی و اداری مبارزه با فساد، ناظر به اصلاح قوانین و نیز تغییر شرایط در حوزه‌های مربوط به اداره جامعه در سطح کلان و همچنین اداره سازمان‌ها در سطح خرد است. ساختار کلی نظام حکومت و تشکیلات و فرایندهای اداری موضوع این نوع راهکارها خواهد بود. برخی از این راهکارها عبارت است از: تعادل در عدم تمرکز اداری؛ برخورداری مدیران از قدرت مرجعیت؛ دقت در گزینش کارگزاران؛ رعایت و ارتقاء منزلت کارکنان؛ نظارت و بازرسی.
- راهکارهای اقتصادی: عدالت در توزیع امکانات و لوازم تولید، ارائه تسهیلات و فراهم نمودن بسترهای رشد و توسعه اقتصادی برای همه افراد و گروه‌های متقاضی عرصه کار و تلاش و نیز عدالت در امور مالیاتی و مراعات حال خراج دهندگان، تقاضا برای فساد اداری از سوی مردم و نهادهای تولید کننده را کاهش خواهد داد. برقراری این نوع عدالت اقتصادی به جهت نیاز به اصلاحات بنیادین، سخت و در عین حال با اهمیت است؛ زیرا در شرایطی که همه افراد متقاضی کار و تولید، بتوانند از امکانات و تسهیلات مورد نیاز خود برخوردار شوند؛ دیگر نیازی به دور زدن قانون و توسل به فساد اداری نخواهد بود.
- راهکارهای فرهنگی ـ اجتماعی: از آنجا که مواجهه مردم با فساد و شناسایی آن توسط آنها، همواره محتمل و آسان نیست؛ لذا به منظور بهره‌گیری از نظارت اجتماعی در مبارزه با فساد اداری، اطلاع‌رسانی عمومی می‌تواند نقش واسطه را در این فرآیند ایفا نماید. اطلاع‌رسانی عمومی، منجر به هزینه حیثیتی وسیع‌تری برای مجرمان و نیز عامل فشار نیرومندی بر دولت‌ها و دستگاه‌های نظارتی و قضایی برای رسیدگی دقیق و برخورد قاطع با مفسدین خواهد بود.
- راهکارهای قضایی: تهیه و تدوین قوانین دقیق و متناسب با نیازهای زمان، مسدود نمودن گریز راه‌های قانونی، به‌کارگیری افراد صالح و متخصص در امر قضاوت، تأمین مالی و منزلتی قضات و کارگزاران قضایی، فراهم‌سازی بسترهای لازم جهت برخورد قاطع و بدون مماشات با مجرمین و مفسدین، نظارت بر دستگاه قضایی و... از جمله راهکارهای بنیادی جهت ارتقاء جایگاه دستگاه قضایی، در انجام وظایف خود است[۱۴].
منابع
پانویس
- ↑ رضاییان و اسدالله زاده، عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی.
- ↑ رضاییان و اسدالله زاده، عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، خطبه ۳.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص٢۶٩.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص٣٨.
- ↑ خدمتی، ابوطالب، «سیره حضرت علی(ع) در مبارزه با فساد اداری»، روش‌شناسی علوم انسانی، ش۴۵، ص۳۰.
- ↑ رضاییان و اسدالله زاده، عوامل بازدارنده فساد اداری از نگاه امیرالمؤمنین علی.
- ↑ تکه‌یی، گیلانی و نوروزی، مقاله «بررسی عوامل تأثیر گذار بر فساد اداری در سازمان‌های دولتی»، ص ۱۰.
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۶.
- ↑ رضائیان، علی، مبانی رفتار سازمانی، انتشارات سمت، ۱۳۸۵ش.
- ↑ صالحی، مصطفی، عوامل بروز فساد اداری از دیدگاه اسلام.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۵.
- ↑ سوره طه، آیه ۱۳۱؛ سوره حدید، آیه ۲۰.
- ↑ فرزند وحی، جمال، فساد اداری عوامل و راهکارهای مقابله با آن از منظر آیات و روایات، ص۱۶۲ ـ ۱۷۴.