نشانه‌های ظهور چه تعداد است؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۳۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات پرسش | {{جعبه اطلاعات پرسش | ||
| موضوع اصلی | | موضوع اصلی = [[مهدویت (پرسش)|بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت]] | ||
| تصویر = 7626626268.jpg | |||
| تصویر | | مدخل بالاتر = [[مهدویت]] / [[مقدمات ظهور امام مهدی]] / [[نشانه‌های ظهور امام مهدی]] / [[نشانه‌ها و علائم ظهور]] | ||
| مدخل وابسته = [[تعداد نشانه‌های ظهور]] | |||
| مدخل بالاتر | | تعداد پاسخ = ۳ | ||
| مدخل وابسته | |||
| | |||
}} | }} | ||
نشانه‌های فراوانی در منابع آمده است. در برخی از آنها شمار [[نشانه‌ها]] به ۲۵۰ علامت می‌رسد. البته باید توجه داشت که برخی از این [[علائم]] از منابع غیرمعتبر گزارش شده است. برخی از [[نشانه‌ها]] هم مربوط به [[قیامت]] است که به عنوان نشانه [[ظهور]] معرفی شده است. نکته مهم این است که در خود [[روایات]] به پنج علامت حتمی تأکید شده است. | |||
== | در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است. | ||
== پاسخ جامع اجمالی == | |||
=== نشانه‌های ظهور چه تعداد است؟ === | |||
* در منابع دینی، انبوهی از رخدادهای طبیعی و [[غیر طبیعی]] و دگرگونی‌های [[سیاسی]] و [[اجتماعی]]، به عنوان نشانه [[ظهور]] یاد شده‌اند. [[نعمانی]]، [[شیخ صدوق]]، [[شیخ مفید]]، [[شیخ طوسی]] و [[طبرسی]] و ... [[اخبار]] مربوط به این [[نشانه‌ها]] را در کتاب‌های خود گردآورده‌اند<ref>منتخب الأثر، ص ۴۶۹ ـ ۴۲۱؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۱۸۰ ـ ۲۷۹؛ کنز العمال، ج ۱۱، ص ۲۰۵ ـ ۳۴۸؛ سنن ابی داود، ج ۴، ص ۱۰۶ ـ ۱۰۹</ref>.<ref>ر.ک. [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱؛ [[مهدی اکبرنژاد|اکبرنژاد، مهدی]]، [[بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت (کتاب)|بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت]]، ص ۱۴۰-۱۴۱</ref> | |||
* شمارش و بیان همۀ [[علائم ظهور]]، به [[دلیل]] [[اختلاف]] نظری که دربارۀ تعداد و عناوین آنها وجود دارد، آسان نیست، به علاوه، کمتر کسی است که فهرست کاملی از [[علائم]] ارائه کرده باشد. [[شیخ مفید]] در کتاب [[الارشاد]] و مرحوم [[اربلی]] در کتاب [[کشف]] الغمه فهرستی یکسان و [[حدود]] پنجاه نشانه را بیان کرده‌اند<ref>ر.ک. [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه امام مهدی (کتاب)|دانشنامه امام مهدی]]، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳؛ [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱</ref> [[علامه مجلسی]] شمار بیشتری را برشمرده است.<ref>ر.ک. [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱</ref> مؤلف أعیان الشیعه<ref>أعیان الشیعة، ج ۲، ص ۷۱ ـ ۸۱</ref> نیز [[حدود]] هفتاد نشانه را همراه با برخی از [[احادیث]] ذیل [[امام دوازدهم]] بیان نموده است.<ref>ر.ک. [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه امام مهدی (کتاب)|دانشنامه امام مهدی]]، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳</ref> در کتاب "مأتان و خمسون علامة" ۲۵۰ علامت بیان شده است. برخی از [[اهل سنت]] نیز در کتاب‌های خود تعدادی از این [[نشانه‌ها]] را ذکر کرده‌اند مانند [[ابن حجر]]، [[سیوطی]] و ...<ref>البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، علاء الدین هندی، ۱۸۳ ـ ۱۲۰؛ الصواعق المحرقه، احمد بن حجر هیثمی مکی، ۱۶۱ ـ ۱۶۷</ref>.<ref>ر.ک. [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه امام مهدی (کتاب)|دانشنامه امام مهدی]]، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳؛ [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱</ref> مقدسی [[شافعی]] در عقدالدرر [[چهل]] نمونه را یادداشت کرده است. اما هر چه هر چه زمان پیش رفته برخی از مؤلفین با جمع‌آوری [[روایات]] صحیح و سقیم از [[راویان]] [[موثق]] و ضعیف تعداد بیشتری را برشمرده‌اند و برخی از موارد را بر حوادث تطبیق داده و آنها را جزء [[نشانه‌ها]] بیان کرده‌اند.<ref>ر.ک. [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه امام مهدی (کتاب)|دانشنامه امام مهدی]]، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳</ref> | |||
* بنابراین روشن است درجۀ اعتبار و درستی همۀ این [[نشانه‌ها]]، یکسان نیست، برخی در منابع معتبر آمده و از جهت [[سند]] و دلالت استوارند و برخی در کتاب‌های [[عامه]] و منابع دست دوم یاد شده‌اند که اعتبار زیادی ندارند. برخی از این [[نشانه‌ها]]، تنها نشانه ظهورند و برخی، هم نشانه ظهورند و هم [[برپایی قیامت]]. برخی نشانه‌های کلی و محوریند و برخی، بیانگر مسائل ریز و جزئی که گاه، همۀ آنها را می‌توان در عنوان واحدی گرد آورد. لذا نمیتوان مشخص کرد [[نشانه‌های ظهور]] چه مقدارند. بر فرض که مشخص هم باشد، اهمیتی ندارد. مهم این است که فراوانی [[روایات]]، به ما این [[اطمینان]] را می‌دهند که [[در آستانۀ ظهور]] [[مهدی موعود]] {{ع}}، حوادثی رخ خواهد داد.<ref>ر.ک. [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱؛ [[مهدی اکبرنژاد|اکبرنژاد، مهدی]]، [[بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت (کتاب)|بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت]]، ص ۱۴۰-۱۴۱</ref> و نیز [[شناخت]] این حوادث و تشخیص آنها، راه را بر مدعیان دروغگو می‌بندد.<ref>[[مهدی اکبرنژاد|اکبرنژاد، مهدی]]، [[بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت (کتاب)|بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت]]، ص ۱۴۰-۱۴۱</ref> | |||
* [[نعمانی]] در این‌باره می‌نویسد:<ref>کتاب الغیبة، نعمانی، ص ۲۸۲</ref> "این نشانه‌هایی که [[امامان]](علیهم السلام) فرموده‌اند، با توجه به شمار زیاد آنها و اینکه سلسله اسناد این [[روایات]]، به آنان می‌رسد و نیز توجه به اینکه [[روایات]] متواترند و [[مورد اتفاق]]، سبب می‌گردد، ظهوری در کار نباشد، مگر پس از پدیدار شدن این [[نشانه‌ها]]؛ زیرا [[امامان]] {{عم}} از مسلم بودن پدید آمدن آنها خبر داده‌اند و آنان راستگویند ... سپس نشانه‌های پنجگانه را که از بزرگ‌ترین [[نشانه‌ها]] بر آشکار شدن [[حق]] است، مورد تأکید قرار داده‌اند، چنانکه از مشخص ساختن [[زمان ظهور]]، [[نهی]] کرده‌اند".<ref>ر.ک. [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱</ref> | |||
== | == پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه == | ||
{{پاسخ پرسش | |||
| عنوان پاسخ‌دهنده = ۱. آیت‌الله محمدی ری‌شهری؛ | |||
| تصویر = 11046759983.jpg | |||
| پاسخ‌دهنده = محمد محمدی ری‌شهری | |||
| پاسخ = آیت‌الله '''[[محمد محمدی ری‌شهری]]'''، در کتاب ''«[[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|دانشنامهٔ امام مهدی]]»'' در این‌باره گفته است: | |||
| | |||
| | |||
= | |||
«شمارش و بیان همه [[علائم ظهور]]، به [[دلیل]] [[اختلاف]] نظری که درباره تعداد و عناوین آنها وجود دارد، آسان نیست. به علاوه، کمتر کسی است که فهرست کاملی از [[علائم]] ارائه کرده باشد. از این معدود افراد می‌توان [[شیخ مفید]] را نام برد که در کتاب [[الارشاد (کتاب)|ارشاد]] به تعداد قابل توجهی از این [[علائم]] اشاره می‌کند و [[اربلی]] در "[[کشف الغمة (کتاب)|کشف الغمة]]"، همان فهرست را آورده است. مؤلف "[[أعیان الشیعة (کتاب)|أعیان الشیعة]]"، ذیل نام [[امام مهدی|امام دوازدهم]]، نسبت به دیگران تفصیل بیشتری داده و هفتاد نشانه را با ذکر نمونه‌هایی از [[احادیث]] آورده است<ref>أعیان الشیعة، ج ۲، ص ۷۱- ۸۱.</ref>. در کتاب "[[مأتان و خمسون علامة (کتاب)|مأتان و خمسون علامة]]"، ۲۵۰ نشانه برای [[ظهور]] ذکر شده است. از [[عالمان]] [[اهل سنت]]، [[مقدسی شافعی]] در "[[عقد الدرر (کتاب)|عقد الدرر]]"، فصلی از کتابش را به مجموع [[نشانه‌ها]] اختصاص داده و [[حدود]] [[چهل]] مورد را ذکر می‌کند. این ارقام و عناوین در طول زمان افزایش یافته و گزارش‌هایی از منابع غیر معتبر و راویانی ضعیف و مجهول به آن اضافه شده است. کتاب‌هایی مانند "[[إلزام الناصب (کتاب)|إلزام الناصب]]"، "[[بیان الائمة (کتاب)|بیان الائمة]]"، "[[نوائب الدهور (کتاب)|نوائب الدهور]]"، "[[معجم الملاحم و الفتن (کتاب)|معجم الملاحم و الفتن]]" و [[یأتی علی الناس زمان (کتاب)|یأتی علی الناس زمان]] ... با جمع‌آوری [[اخبار صحیح]] و سقیم به ترویج این [[اخبار]] دامن زده‌اند. هر چه زمان پیش رفته و حوادثی مهم روی داده، مواردی از [[نشانه‌ها]] بر آن رویداد، تطبیق شده و اضافاتی نیز در آنها صورت گرفته است. مثلًا تا قرن هفتم از نشانه‌هایی که بر [[ظلم و ستم]] ناشی از حمله مغول (۶۱۶- ۶۵۶ ق)<ref>البته حمله مغولان پس از سقوط بغداد در سال ۶۵۶ ق نیز ادامه یافت.</ref> تطبیق شود، کمتر سخن گفته‌اند؛ اما مؤلف [[عقد الدرر (کتاب)|عقد الدرر]]- که کتابش را در سال ۶۸۵ ق به پایان رسانده-<ref>عقد الدرر، ص ۳۴۹.</ref> با تفصیل بیشتری درباره [[خروج]] کافری که از [[مشرق]] می‌آید و [[حکومت]] [[بنی عباس]] را سرنگون می‌کند و از خصوصیات مغولان (بدون ذکر نام آنان) و حملات مکرر آنان به عنوان [[نشانه‌های ظهور]] سخن گفته است. شبیه این مطلب را درباره دیگر حوادث مهم تاریخی نیز مشاهده می‌کنیم»<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|دانشنامهٔ امام مهدی]]، ج۷، ص ۴۲۲-۴۲۳.</ref>. | |||
}} | |||
{{پاسخ پرسش | |||
[[ | | عنوان پاسخ‌دهنده = ۲. حجت الاسلام و المسلمین اسماعیلی؛ | ||
| تصویر = 13681131.jpg | |||
| پاسخ‌دهنده = اسماعیل اسماعیلی | |||
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[اسماعیل اسماعیلی]]'''، در مقاله ''«[[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]»'' در این‌باره گفته است: | |||
[[ | «در منابع دینی، انبوهی از رخدادهای طبیعی و [[غیر طبیعی]] و دگرگونی‌های [[سیاسی]] و [[اجتماعی]]، به عنوان نشانه [[ظهور]] یاد شده‌اند. [[نعمانی]]، [[شیخ صدوق]]، [[شیخ مفید]]، [[شیخ طوسی]] و [[طبرسی]] از پیشینیان [[شیعه]] و بسیاری نیز از پسینیان و معاصران، [[اخبار]] مربوط به [[نشانه‌های ظهور]] را در کتاب‌های خود گردآورده‌اند<ref>منتخب الأثر، ۴۶۹- ۴۲۱؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۱۸۰- ۲۷۹؛ کنز العمال، ج ۱۱، ۲۰۵- ۳۴۸؛ سنن ابی داود، ج ۴، ۱۰۶- ۱۰۹.</ref>. | ||
[[شیخ مفید]]، در آغاز باب "علامات [[قیام]] القائم"، با اشاره به [[اخبار]] و آثاری که در این مورد از [[معصومان]] {{ع}} رسیده است، بیش از پنجاه نشانه را یاد کرده<ref>ارشاد، ج ۲، ۳۶۸؛ المسائل العشر، چاپ‌شده در مصنفات شیخ مفید ج ۳، ۱۲۲، کنگره هزاره مفید.</ref> و [[علامه مجلسی]]در بحار الأنوار، شمار بیشتری را برشمرده است<ref>بحار الأنوار، ج ۵۲، ۲۷۹- ۱۸۰.</ref>. علمای [[عامه]] نیز، از جمله: [[علاء الدین هندی]]، [[ابن حجر]]، [[سیوطی]] و... [[نشانه‌های ظهور]] [[مهدی]] {{ع}} را در کتاب‌های خویش برشمرده‌اند<ref>البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، علاء الدین هندی، ۱۸۳- ۱۲۰، مطبعه خیام، قم؛ الصواعق المحرقه، احمد بن حجر هیثمی مکی، ۱۶۱- ۱۶۷، محمدیه، قم.</ref>. روشن است که درجه اعتبار و درستی همه این [[نشانه‌ها]]، یکسان نیست، برخی در منابع معتبر آمده و از جهت [[سند]] و دلالت استوارند و برخی در کتاب‌های [[عامه]] و منابع دست دوم یاد شده‌اند که اعتبار زیادی ندارند. برخی از این [[نشانه‌ها]]، تنها نشانه ظهورند و برخی، هم نشانه ظهورند و هم [[برپایی قیامت]]. برخی نشانه‌های کلی و محوریند و برخی، بیانگر مسائل ریز و جزئی که گاه، همه آنها را می‌توان در عنوان واحدی گرد آورد<ref>بحار الأنوار، ج ۵۲، ۲۵۶- ۲۶۰؛ کمال الدین شیخ صدوق، ۲۸۰- ۲۸۹.</ref>. بنابراین، نمیتوان مشخص کرد که [[نشانه‌های ظهور]] چه مقدارند. به فرض که مشخص هم باشد، اهمیتی ندارد. مهم این است که فراوانی [[روایات]]، به ما این [[اطمینان]] را می‌دهند که [[در آستانه ظهور]] [[امام مهدی|مهدی موعود]]، حوادثی رخ خواهد داد. [[شناخت]] موارد اصلی و مهم این حوادث، به ویژه [[نشانه‌های حتمی]] و چگونگی تحقق و دلالت آنها بر [[ظهور]] و مسائل مربوط به آن، چیزی است که ما در این مقال در پی آن هستیم. | |||
[[نعمانی]]، در این‌باره می‌نویسد: "این نشانه‌هایی که [[امامان]] {{عم}} فرموده‌اند، با توجه به شمار زیاد آنها و اینکه سلسله اسناد این [[روایات]]، به آنان می‌رسد و نیز توجه به اینکه [[روایات]] متواترند و [[مورد اتفاق]]، سبب می‌گردد که ظهوری در کار نباشد، مگر پس از پدیدار شدن این [[نشانه‌ها]]؛ زیرا [[امامان]] {{عم}} از مسلم بودن پدید آمدن آنها خبر داده‌اند و آنان راستگویند ... سپس نشانه‌های پنجگانه را که از بزرگ‌ترین [[نشانه‌ها]] بر آشکار شدن [[حق]] است، مورد تأکید قرار داده‌اند، چنانکه از مشخص ساختن [[زمان ظهور]]، [[نهی]] کرده‌اند"<ref>{{متن حدیث|هَذِهِ الْعَلَامَاتُ الَّتِي ذَكَرَهَا الْأَئِمَّةِ {{ع}} مَعَ كَثْرَتِهَا وَ اتِّصَالِ الرِّوَايَاتِ بِهَا وَ تواترها وَ اتِّفَاقُهَا مُوجِبَةُ أَلَا يَظْهَرَ الْقَائِمِ إِلَّا بَعْدَ مجيئها وَ كَوْنِهَا إِذْ كَانُوا قَدْ أَخْبَرُوا أَنْ لَا بُدَّ مِنْهَا وَ هُمْ الصَّادِقُونَ ... ثُمَّ حَقَّقُوا كَوْنِ الْعَلَامَاتِ الْخَمْسُ الَّتِي أَعْظَمُ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِينِ عَلَى ظُهُورِ الْحَقِّ بَعْدَهَا كَمَا أَبْطَلُوا أَمَرَ التَّوْقِيتِ}}؛ کتاب الغیبة، نعمانی، ۲۸۲.</ref>. در این سخن، [[نعمانی]] به فراوانی [[نشانه‌های ظهور]] و روایاتی که در این باب رسیده، اشاره می‌کند. و در مجموع باتوجه به اسناد آنها به [[معصومان]] {{ع}} تحقق آنها را پیش از [[ظهور]] [[مهدی]] {{ع}} امری مسلم می‌داند و بر [[تواتر]] آنها و [[مورد اتفاق]] بودن [[اخبار]] [[نشانه‌های ظهور]] تأکید می‌ورزد»<ref>[[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص ۲۶۱.</ref>. | |||
}} | |||
{{پاسخ پرسش | |||
| عنوان پاسخ‌دهنده = ۳. حجت الاسلام و المسلمین اکبرنژاد؛ | |||
| تصویر = 151888.jpg | |||
| پاسخ‌دهنده = مهدی اکبرنژاد | |||
| پاسخ = حجت الاسلام و المسلمین '''[[مهدی اکبرنژاد]]'''، در کتاب ''«[[بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت (کتاب)|بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت]]»'' در این‌باره گفته است: | |||
«در منابع [[دینی]]، انبوهی از رخدادهای طبیعی و [[غیرطبیعی]] و دگرگونی‌های [[سیاسی]] و [[اجتماعی]]، جزو نشانه [[ظهور]] شناخته شده‌اند و بسیاری از پیشینیان [[شیعه]] همانند کلینی، [[نعمانی]]، [[صدوق]]، مفید و [[شیخ طوسی]] و برخی از پسینیان و نیز معاصران، با تفصیل بیشتری به [[تبیین]] این نشانه‌ها پرداختهاند<ref> درباره نشانه‌های ظهور کتاب‌های ویژهای تألیف شده است، که شاید مفصلترین آنها، کتاب نوائب الدهور فی علائم الظهور نوشته سید حسن میرجهانی باشد که در دو مجلد قطور به چاپ رسیده است</ref>. | |||
بسیاری از [[عالمان]] [[اهل سنت]] نیز، همانند [[ابن حماد]]، [[مقدّسی شافعی]]، [[ابن حجر هیثمی]]، [[حسام الدین هندی]] و [[سیوطی]] نشانه‌های [[ظهور]] [[امام مهدی]] {{ع}} را در کتاب‌های خویش برشمرده‌اند. روشن است که درجه اعتبار و درستی همه این نشانه‌ها یکسان نیست، برخی در منابع معتبر آمده و از جهت [[سند]] و دلالت [[استوار]] است، و برخی دیگر نیز از اعتبار لازم برخوردار نیست. برخی از این نشانه‌ها، تنها نشانه [[ظهور]]، و برخی، هم نشانه [[ظهور]] و هم [[نشانه برپایی قیامت]] است. برخی نشانه کلی و محوری، و برخی، بیانگر مسائل ریز و جزئی است. | |||
بنابراین، نمیتوان مشخص کرد که نشانه‌های [[ظهور]] چه تعدادند، ولی مهم این است که فراوانی [[احادیث]] به ما این [[اطمینان]] را می‌دهد که [[در آستانه ظهور]] [[امام مهدی|مهدی موعود]] {{ع}} و همزمان با آن، حوادثی مهم، رخ می‌دهد که [[شناخت]] این حوادث و تشخیص آنها، راه را بر مدعیان دروغگو می‌بندد و با این نشانه‌ها به خوبی دست آنها رو خواهد شد<ref>[[مهدی اکبرنژاد|اکبرنژاد، مهدی]]، [[بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت (کتاب)|بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت]]، ص۱۴۰، ۱۴۱.</ref>. | |||
[[ | }} | ||
== پرسش‌های وابسته == | |||
{{پرسمان نشانه‌ها و علائم ظهور}} | {{پرسمان نشانه‌ها و علائم ظهور}} | ||
==منبع‌شناسی جامع مهدویت== | == منبع‌شناسی جامع مهدویت == | ||
{{ | {{منبع جامع}} | ||
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های مهدویت|کتاب‌شناسی مهدویت]]؛ | * [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های مهدویت|کتاب‌شناسی مهدویت]]؛ | ||
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های مهدویت|مقاله‌شناسی مهدویت]]؛ | * [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های مهدویت|مقاله‌شناسی مهدویت]]؛ | ||
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های مهدویت|پایان‌نامه‌شناسی مهدویت]]. | * [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های مهدویت|پایان‌نامه‌شناسی مهدویت]]. | ||
{{پایان | {{پایان منبع جامع}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:پرسش]] | ||
[[رده: | [[رده:پرسمان مهدویت]] | ||
[[رده:(ات): پرسش‌هایی با ۳ پاسخ]] | [[رده:(ات): پرسش‌هایی با ۳ پاسخ]] | ||
[[رده:(ات): پرسش‌های مهدویت با ۳ پاسخ]] | [[رده:(ات): پرسش‌های مهدویت با ۳ پاسخ]] | ||
[[رده: | [[رده:پرسش‌های مربوط به نشانه‌های ظهور امام مهدی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۴:۳۷
| نشانه‌های ظهور چه تعداد است؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت |
| مدخل بالاتر | مهدویت / مقدمات ظهور امام مهدی / نشانه‌های ظهور امام مهدی / نشانه‌ها و علائم ظهور |
| مدخل وابسته | تعداد نشانه‌های ظهور |
| تعداد پاسخ | ۳ پاسخ |
نشانه‌های فراوانی در منابع آمده است. در برخی از آنها شمار نشانه‌ها به ۲۵۰ علامت می‌رسد. البته باید توجه داشت که برخی از این علائم از منابع غیرمعتبر گزارش شده است. برخی از نشانه‌ها هم مربوط به قیامت است که به عنوان نشانه ظهور معرفی شده است. نکته مهم این است که در خود روایات به پنج علامت حتمی تأکید شده است.
در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است.
پاسخ جامع اجمالی
نشانه‌های ظهور چه تعداد است؟
- در منابع دینی، انبوهی از رخدادهای طبیعی و غیر طبیعی و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی، به عنوان نشانه ظهور یاد شده‌اند. نعمانی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی و طبرسی و ... اخبار مربوط به این نشانه‌ها را در کتاب‌های خود گردآورده‌اند[۱].[۲]
- شمارش و بیان همۀ علائم ظهور، به دلیل اختلاف نظری که دربارۀ تعداد و عناوین آنها وجود دارد، آسان نیست، به علاوه، کمتر کسی است که فهرست کاملی از علائم ارائه کرده باشد. شیخ مفید در کتاب الارشاد و مرحوم اربلی در کتاب کشف الغمه فهرستی یکسان و حدود پنجاه نشانه را بیان کرده‌اند[۳] علامه مجلسی شمار بیشتری را برشمرده است.[۴] مؤلف أعیان الشیعه[۵] نیز حدود هفتاد نشانه را همراه با برخی از احادیث ذیل امام دوازدهم بیان نموده است.[۶] در کتاب "مأتان و خمسون علامة" ۲۵۰ علامت بیان شده است. برخی از اهل سنت نیز در کتاب‌های خود تعدادی از این نشانه‌ها را ذکر کرده‌اند مانند ابن حجر، سیوطی و ...[۷].[۸] مقدسی شافعی در عقدالدرر چهل نمونه را یادداشت کرده است. اما هر چه هر چه زمان پیش رفته برخی از مؤلفین با جمع‌آوری روایات صحیح و سقیم از راویان موثق و ضعیف تعداد بیشتری را برشمرده‌اند و برخی از موارد را بر حوادث تطبیق داده و آنها را جزء نشانه‌ها بیان کرده‌اند.[۹]
- بنابراین روشن است درجۀ اعتبار و درستی همۀ این نشانه‌ها، یکسان نیست، برخی در منابع معتبر آمده و از جهت سند و دلالت استوارند و برخی در کتاب‌های عامه و منابع دست دوم یاد شده‌اند که اعتبار زیادی ندارند. برخی از این نشانه‌ها، تنها نشانه ظهورند و برخی، هم نشانه ظهورند و هم برپایی قیامت. برخی نشانه‌های کلی و محوریند و برخی، بیانگر مسائل ریز و جزئی که گاه، همۀ آنها را می‌توان در عنوان واحدی گرد آورد. لذا نمیتوان مشخص کرد نشانه‌های ظهور چه مقدارند. بر فرض که مشخص هم باشد، اهمیتی ندارد. مهم این است که فراوانی روایات، به ما این اطمینان را می‌دهند که در آستانۀ ظهور مهدی موعود (ع)، حوادثی رخ خواهد داد.[۱۰] و نیز شناخت این حوادث و تشخیص آنها، راه را بر مدعیان دروغگو می‌بندد.[۱۱]
- نعمانی در این‌باره می‌نویسد:[۱۲] "این نشانه‌هایی که امامان(علیهم السلام) فرموده‌اند، با توجه به شمار زیاد آنها و اینکه سلسله اسناد این روایات، به آنان می‌رسد و نیز توجه به اینکه روایات متواترند و مورد اتفاق، سبب می‌گردد، ظهوری در کار نباشد، مگر پس از پدیدار شدن این نشانه‌ها؛ زیرا امامان (ع) از مسلم بودن پدید آمدن آنها خبر داده‌اند و آنان راستگویند ... سپس نشانه‌های پنجگانه را که از بزرگ‌ترین نشانه‌ها بر آشکار شدن حق است، مورد تأکید قرار داده‌اند، چنانکه از مشخص ساختن زمان ظهور، نهی کرده‌اند".[۱۳]
پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه
| ۱. آیت‌الله محمدی ری‌شهری؛ |
|---|
|
آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری، در کتاب «دانشنامهٔ امام مهدی» در این‌باره گفته است:
«شمارش و بیان همه علائم ظهور، به دلیل اختلاف نظری که درباره تعداد و عناوین آنها وجود دارد، آسان نیست. به علاوه، کمتر کسی است که فهرست کاملی از علائم ارائه کرده باشد. از این معدود افراد می‌توان شیخ مفید را نام برد که در کتاب ارشاد به تعداد قابل توجهی از این علائم اشاره می‌کند و اربلی در "کشف الغمة"، همان فهرست را آورده است. مؤلف "أعیان الشیعة"، ذیل نام امام دوازدهم، نسبت به دیگران تفصیل بیشتری داده و هفتاد نشانه را با ذکر نمونه‌هایی از احادیث آورده است[۱۴]. در کتاب "مأتان و خمسون علامة"، ۲۵۰ نشانه برای ظهور ذکر شده است. از عالمان اهل سنت، مقدسی شافعی در "عقد الدرر"، فصلی از کتابش را به مجموع نشانه‌ها اختصاص داده و حدود چهل مورد را ذکر می‌کند. این ارقام و عناوین در طول زمان افزایش یافته و گزارش‌هایی از منابع غیر معتبر و راویانی ضعیف و مجهول به آن اضافه شده است. کتاب‌هایی مانند "إلزام الناصب"، "بیان الائمة"، "نوائب الدهور"، "معجم الملاحم و الفتن" و یأتی علی الناس زمان ... با جمع‌آوری اخبار صحیح و سقیم به ترویج این اخبار دامن زده‌اند. هر چه زمان پیش رفته و حوادثی مهم روی داده، مواردی از نشانه‌ها بر آن رویداد، تطبیق شده و اضافاتی نیز در آنها صورت گرفته است. مثلًا تا قرن هفتم از نشانه‌هایی که بر ظلم و ستم ناشی از حمله مغول (۶۱۶- ۶۵۶ ق)[۱۵] تطبیق شود، کمتر سخن گفته‌اند؛ اما مؤلف عقد الدرر- که کتابش را در سال ۶۸۵ ق به پایان رسانده-[۱۶] با تفصیل بیشتری درباره خروج کافری که از مشرق می‌آید و حکومت بنی عباس را سرنگون می‌کند و از خصوصیات مغولان (بدون ذکر نام آنان) و حملات مکرر آنان به عنوان نشانه‌های ظهور سخن گفته است. شبیه این مطلب را درباره دیگر حوادث مهم تاریخی نیز مشاهده می‌کنیم»[۱۷].
|
| ۲. حجت الاسلام و المسلمین اسماعیلی؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین اسماعیل اسماعیلی، در مقاله «بررسی نشانه‌های ظهور» در این‌باره گفته است:
«در منابع دینی، انبوهی از رخدادهای طبیعی و غیر طبیعی و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی، به عنوان نشانه ظهور یاد شده‌اند. نعمانی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی و طبرسی از پیشینیان شیعه و بسیاری نیز از پسینیان و معاصران، اخبار مربوط به نشانه‌های ظهور را در کتاب‌های خود گردآورده‌اند[۱۸]. شیخ مفید، در آغاز باب "علامات قیام القائم"، با اشاره به اخبار و آثاری که در این مورد از معصومان (ع) رسیده است، بیش از پنجاه نشانه را یاد کرده[۱۹] و علامه مجلسیدر بحار الأنوار، شمار بیشتری را برشمرده است[۲۰]. علمای عامه نیز، از جمله: علاء الدین هندی، ابن حجر، سیوطی و... نشانه‌های ظهور مهدی (ع) را در کتاب‌های خویش برشمرده‌اند[۲۱]. روشن است که درجه اعتبار و درستی همه این نشانه‌ها، یکسان نیست، برخی در منابع معتبر آمده و از جهت سند و دلالت استوارند و برخی در کتاب‌های عامه و منابع دست دوم یاد شده‌اند که اعتبار زیادی ندارند. برخی از این نشانه‌ها، تنها نشانه ظهورند و برخی، هم نشانه ظهورند و هم برپایی قیامت. برخی نشانه‌های کلی و محوریند و برخی، بیانگر مسائل ریز و جزئی که گاه، همه آنها را می‌توان در عنوان واحدی گرد آورد[۲۲]. بنابراین، نمیتوان مشخص کرد که نشانه‌های ظهور چه مقدارند. به فرض که مشخص هم باشد، اهمیتی ندارد. مهم این است که فراوانی روایات، به ما این اطمینان را می‌دهند که در آستانه ظهور مهدی موعود، حوادثی رخ خواهد داد. شناخت موارد اصلی و مهم این حوادث، به ویژه نشانه‌های حتمی و چگونگی تحقق و دلالت آنها بر ظهور و مسائل مربوط به آن، چیزی است که ما در این مقال در پی آن هستیم. نعمانی، در این‌باره می‌نویسد: "این نشانه‌هایی که امامان (ع) فرموده‌اند، با توجه به شمار زیاد آنها و اینکه سلسله اسناد این روایات، به آنان می‌رسد و نیز توجه به اینکه روایات متواترند و مورد اتفاق، سبب می‌گردد که ظهوری در کار نباشد، مگر پس از پدیدار شدن این نشانه‌ها؛ زیرا امامان (ع) از مسلم بودن پدید آمدن آنها خبر داده‌اند و آنان راستگویند ... سپس نشانه‌های پنجگانه را که از بزرگ‌ترین نشانه‌ها بر آشکار شدن حق است، مورد تأکید قرار داده‌اند، چنانکه از مشخص ساختن زمان ظهور، نهی کرده‌اند"[۲۳]. در این سخن، نعمانی به فراوانی نشانه‌های ظهور و روایاتی که در این باب رسیده، اشاره می‌کند. و در مجموع باتوجه به اسناد آنها به معصومان (ع) تحقق آنها را پیش از ظهور مهدی (ع) امری مسلم می‌داند و بر تواتر آنها و مورد اتفاق بودن اخبار نشانه‌های ظهور تأکید می‌ورزد»[۲۴]. |
| ۳. حجت الاسلام و المسلمین اکبرنژاد؛ |
|---|
|
حجت الاسلام و المسلمین مهدی اکبرنژاد، در کتاب «بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت» در این‌باره گفته است:
«در منابع دینی، انبوهی از رخدادهای طبیعی و غیرطبیعی و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی، جزو نشانه ظهور شناخته شده‌اند و بسیاری از پیشینیان شیعه همانند کلینی، نعمانی، صدوق، مفید و شیخ طوسی و برخی از پسینیان و نیز معاصران، با تفصیل بیشتری به تبیین این نشانه‌ها پرداختهاند[۲۵]. بسیاری از عالمان اهل سنت نیز، همانند ابن حماد، مقدّسی شافعی، ابن حجر هیثمی، حسام الدین هندی و سیوطی نشانه‌های ظهور امام مهدی (ع) را در کتاب‌های خویش برشمرده‌اند. روشن است که درجه اعتبار و درستی همه این نشانه‌ها یکسان نیست، برخی در منابع معتبر آمده و از جهت سند و دلالت استوار است، و برخی دیگر نیز از اعتبار لازم برخوردار نیست. برخی از این نشانه‌ها، تنها نشانه ظهور، و برخی، هم نشانه ظهور و هم نشانه برپایی قیامت است. برخی نشانه کلی و محوری، و برخی، بیانگر مسائل ریز و جزئی است. بنابراین، نمیتوان مشخص کرد که نشانه‌های ظهور چه تعدادند، ولی مهم این است که فراوانی احادیث به ما این اطمینان را می‌دهد که در آستانه ظهور مهدی موعود (ع) و همزمان با آن، حوادثی مهم، رخ می‌دهد که شناخت این حوادث و تشخیص آنها، راه را بر مدعیان دروغگو می‌بندد و با این نشانه‌ها به خوبی دست آنها رو خواهد شد[۲۶]. |
پرسش‌های وابسته
- علامات خاصه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- علامات عامه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- نشانه‌های ظهور چه تعداد می‌باشند؟ (پرسش)
- در روایات درباره نشانه‌های ظهور چه کلماتی استعمال شده است؟ (پرسش)
- آیا نشانه‌های ظهور جنبه نمادین دارد؟ (پرسش)
- مؤلفه‌های شناخت علائم ظهور چیست؟ (پرسش)
- آیا تطبیق‌دادن نشانه‌های ظهور با افراد و حوادث جامعه صحیح است؟ (پرسش)
- آیا برخی علائم با ظهور امام مهدی همزمان می‌شود؟ (پرسش)
- آیا خروج ابقع از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
- چه فرقی بین نشانه‌های ظهور و شرایط ظهور است؟ (پرسش)
- مراد از نشانه‌های پراکنده ظهور چیست؟ (پرسش)
- تفاوت علائم ظهور و نشانه‌های قیامت چیست؟ (پرسش)
- آیا نشانه های ظهور با احادیث نفی توقیت منافات دارد؟ (پرسش)
- اینکه بعضی از نشانه های ظهور به وقوع پیوسته آیا نمی تواند نشانه ای از نزدیک بودن قیام امام مهدی باشد؟ (پرسش)
- چگونه می‌توان علامات ظهور را که متضمن پیشگویی است صحیح دانست؟ (پرسش)
- میزان صحت نشانه‌های ظهور تا چه اندازه است؟ (پرسش)
- علائم و نشانه‌های مادی و معنوی ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- چند علامت دیگر تا ظهور امام مهدی باقی مانده است؟ (پرسش)
- آیا اعلان نشانه‌های و شرایط ظهور سبب اطلاع دشمنان از اسرار سیاسی است؟ (پرسش)
- چه راه صحیحی در بررسی نشانه‌های ظهور پیشنهاد می‌کنید؟ (پرسش)
- آیا روایات نشانه‌های ظهور اشکال سندی و متنی دارد؟ (پرسش)
- چه علاماتی در عصر ظهور امام مهدی اتفاق خواهد افتاد؟ (پرسش)
- آیا تا امروز نشانه‌های ظهور امام مهدی پدید آمدهاند یا خیر؟ (پرسش)
- چه آثاری در نقل نشانه های ظهور است؟ (پرسش)
- فرق بین علایم ظهور با اشراط الساعة چیست؟ (پرسش)
- مراد از ظهور اصغر و اکبر چیست؟ (پرسش)
- آیا علایم قریب برای ظهور با اینکه امام مهدی به طور ناگهانی ظهور می‌کند منافات دارد؟ (پرسش)
- آیا روایات نشانه های ظهور اشکال سندی و متنی دارد؟ (پرسش)
- آیا تا امروز نشانه های ظهور امام مهدی پدید آمده اند یا خیر؟ (پرسش)
- تمایز نشانه‌های ظهور و اصول و ضوابط دینی در چیست؟ (پرسش)
- رابطه نشانه‌های برپایی قیامت و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
- آیا وجود فتنه از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
- نشانه‌های نزدیک بودن ظهور چیستند؟ (پرسش)
- در سال ظهور چه فتنه‌هایی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
- آیا اختلاف حسنی و اموی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج مغربی و جمله به مصر و شام از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا رایت بنی العباس و مروانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا اختلاف ترک و روم از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج عوف سلمی از کریت از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج شخصی از اولاد شیخ از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج مردی ضعیف از موالی به مدافعه سفیانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج ربیعی و جرهمی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج سپاهی از کوفه به شام از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج حسینی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا رایاتی از مشرق یا دورترین بلاد مشرق از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج شیصبانی از کوفه از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج یمانی خراسانی و سفیانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج شعیب بن صالح از سمرقند از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج سید حسنی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج گیلانی و احتمال انطباق او بر حسنی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج مردی از اولاد جعفر از بلاد جبل از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا جنگ گرگان و طبرستان از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا رایت آذربایجان از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج سفیانی از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- آیا خروج دجال یا صائد بن الصائد از فتنه‌های سال ظهور است؟ (پرسش)
- مقدمات قیام و ظهور چیستند؟ (پرسش)
- آیا توقف خورشید از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
منبع‌شناسی جامع مهدویت
پانویس
- ↑ منتخب الأثر، ص ۴۶۹ ـ ۴۲۱؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۱۸۰ ـ ۲۷۹؛ کنز العمال، ج ۱۱، ص ۲۰۵ ـ ۳۴۸؛ سنن ابی داود، ج ۴، ص ۱۰۶ ـ ۱۰۹
- ↑ ر.ک. اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱؛ اکبرنژاد، مهدی، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، ص ۱۴۰-۱۴۱
- ↑ ر.ک. محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱
- ↑ ر.ک. اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱
- ↑ أعیان الشیعة، ج ۲، ص ۷۱ ـ ۸۱
- ↑ ر.ک. محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳
- ↑ البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، علاء الدین هندی، ۱۸۳ ـ ۱۲۰؛ الصواعق المحرقه، احمد بن حجر هیثمی مکی، ۱۶۱ ـ ۱۶۷
- ↑ ر.ک. محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱
- ↑ ر.ک. محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج ۷، ص ۴۲۲ و ۴۲۳
- ↑ ر.ک. اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱؛ اکبرنژاد، مهدی، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، ص ۱۴۰-۱۴۱
- ↑ اکبرنژاد، مهدی، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، ص ۱۴۰-۱۴۱
- ↑ کتاب الغیبة، نعمانی، ص ۲۸۲
- ↑ ر.ک. اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱
- ↑ أعیان الشیعة، ج ۲، ص ۷۱- ۸۱.
- ↑ البته حمله مغولان پس از سقوط بغداد در سال ۶۵۶ ق نیز ادامه یافت.
- ↑ عقد الدرر، ص ۳۴۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی، ج۷، ص ۴۲۲-۴۲۳.
- ↑ منتخب الأثر، ۴۶۹- ۴۲۱؛ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۱۸۰- ۲۷۹؛ کنز العمال، ج ۱۱، ۲۰۵- ۳۴۸؛ سنن ابی داود، ج ۴، ۱۰۶- ۱۰۹.
- ↑ ارشاد، ج ۲، ۳۶۸؛ المسائل العشر، چاپ‌شده در مصنفات شیخ مفید ج ۳، ۱۲۲، کنگره هزاره مفید.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۲۷۹- ۱۸۰.
- ↑ البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، علاء الدین هندی، ۱۸۳- ۱۲۰، مطبعه خیام، قم؛ الصواعق المحرقه، احمد بن حجر هیثمی مکی، ۱۶۱- ۱۶۷، محمدیه، قم.
- ↑ بحار الأنوار، ج ۵۲، ۲۵۶- ۲۶۰؛ کمال الدین شیخ صدوق، ۲۸۰- ۲۸۹.
- ↑ «هَذِهِ الْعَلَامَاتُ الَّتِي ذَكَرَهَا الْأَئِمَّةِ (ع) مَعَ كَثْرَتِهَا وَ اتِّصَالِ الرِّوَايَاتِ بِهَا وَ تواترها وَ اتِّفَاقُهَا مُوجِبَةُ أَلَا يَظْهَرَ الْقَائِمِ إِلَّا بَعْدَ مجيئها وَ كَوْنِهَا إِذْ كَانُوا قَدْ أَخْبَرُوا أَنْ لَا بُدَّ مِنْهَا وَ هُمْ الصَّادِقُونَ ... ثُمَّ حَقَّقُوا كَوْنِ الْعَلَامَاتِ الْخَمْسُ الَّتِي أَعْظَمُ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِينِ عَلَى ظُهُورِ الْحَقِّ بَعْدَهَا كَمَا أَبْطَلُوا أَمَرَ التَّوْقِيتِ»؛ کتاب الغیبة، نعمانی، ۲۸۲.
- ↑ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۶۱.
- ↑ درباره نشانه‌های ظهور کتاب‌های ویژهای تألیف شده است، که شاید مفصلترین آنها، کتاب نوائب الدهور فی علائم الظهور نوشته سید حسن میرجهانی باشد که در دو مجلد قطور به چاپ رسیده است
- ↑ اکبرنژاد، مهدی، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، ص۱۴۰، ۱۴۱.