عصمت امام در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت امام است. عصمت امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت امام در قرآن - عصمت امام در حدیث - عصمت امام در کلام اسلامی - عصمت امام در تاریخ اسلامی - عصمت امام در معارف و سیره امام حسن - عصمت امام در معارف و سیره حسینی - عصمت امام در معارف و سیره سجادی - عصمت امام در معارف و سیره امام باقر - عصمت امام در معارف و سیره امام صادق - عصمت امام در معارف و سیره امام کاظم - عصمت امام در معارف و سیره رضوی - عصمت امام در معارف مهدویت - عصمت امام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

بحث از عصمت امام در معارف و سیره امام رضا(ع) از جمله موضوعاتی است که در مجامع روایی امامیه قابل دستیابی است. سیری در تاریخ امامیه نشان می‌دهد که بحث از مصونیت امامان از ارتکاب انواع گناهان و تاکید بر طهارت آنان در دوران ائمه قبل تا قبل از عصر امامین باقرین (ع) نیز وجود داشته و علاوه بر آیات قرآن کریم در این خصوص، در دوران امام باقر و امام صادق(ع) نیز به صورتی ویژه مورد تصریح و تاکید قرار گرفت و ابعاد و زوایای آن نیز روشن‌تر شد و تا آنجا پیش رفت که این مساله در عصر امام رضا (ع) نیز به تثبیت رسید. آن حضرت ضمن تاکید بر عصمت ائمه، به گستره عصمت آنان از گناه، اشتباه و عیوب اشاره کرده و بر موهبتی و الهی بودن آن تاکید می‌نماید.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: عصمت در لغت

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده عَصِمَ، یعصِمُ است که در لغت در دو معنا به کار رفته؛ یکی مَسَک به معنای حفظ و نگهداری و دیگری مَنَع به معنای مانع شدن. استعمال واژه عصمت در معنای حفظ و نگهداری به ویژه هنگامی که این کلمه و مشتقات آن به خداوند اسناد داده شود مورد اتفاق لغت‌نویسان معروف زبان عربی است. برخی هم این واژه را به امتناع به معنای منع کردن یا مانع شدن معنا کرده اند.

معنای اصطلاحی

«عصمت» صفتی درونی و شرطی است لازم برای اعطای مقام امامت از طرف حق تعالی به امام

از منظر امامیه عصمت، لطفی از الطاف الهی است که فارغ از هرگونه اجبار، انسان معصوم را به طاعت خدا نزدیک و از معصیت‌ها دور می‌کند. به عبارت دیگر عصمت لطفی است که خدای تعالی در حق مکلف روا می‌‌دارد، به طوری که وقوع گناه و ترک اطاعت از مکلف با وجود آن ممتنع بوده و فرد با وجود قدرت بر ارتکاب معصیت، انگیزه‌ای بر انجام آن ندارد.

ماهیت عصمت امام و گستره آن

مقالهٔ اصلی: گستره عصمت امام

بحث از عصمت در عصر امام رضا (ع) چنان به تثبیت رسید که آن حضرت در بیانات خود ضمن تاکید بر عصمت ائمه، به گستره عصمت آنان از گناه، اشتباه و عیوب اشاره کرده و بر موهبتی و الهی بودن آن تاکید نموده است:

1. امام رضا (ع) در یکی از بیانات خود، ویژگی‌هایی همچون برتری در علم، تقوا، شجاعت و عبادت و نیز مطهَّر بودن را از اوصاف امام شمرد.
2. عبدالعزیز بن مسلم نقل می‌کند که همراه با امام رضا (ع) در مرو بودیم. روزی وارد مسجد شدم و دیدم مردم جمع شده‌اند و به بحث درباره مسئله امامت مشغول‌اند، نزد امام رضا (ع) رفتم و ایشان را باخبر کردم. امام (ع) با تأکید بر اینکه منزلت و جایگاه امام چنان رفیع است که هرگز به عقل‌های مردم نمی‌رسد، فرمودند: ... خداوند مقام امامت را در مرتبه سوم، پس از مقام نبوت و دوستی خود، به ابراهیم خلیل الله اختصاص داد... و در کلام خود فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾... [و] فرمود: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. پس حق تعالی به سبب این آیه امامت هر ظالم و ستمکاری را تا روز قیامت باطل کرد و امام را از برگزیدگان خود قرار داد.... امام، از گناهان پاک و از عیوب مبرا و مخصوص به علم الهی است.... او معصوم، تأییدشده، توفیق داده شده و محکم شده است و از اشتباهات و گمراهی‌ها و لغزش‌ها در امان است و خداوند او را به این امور مختص ساخته است تا حجت او بر بندگان باشد.

بر اساس این روایت، امام (ع) چنان منزلتی دارد که عقول مردم قادر به درک آن نیست. امام (ع)، نه تنها از گناه معصوم است، بلکه از همه عیب‌ها و اشتباهات نیز مصون است.

نکته مهم این روایت آن است که می‌توان گفت واژه «معصوم» در اینجا به عصمت از اشتباه نیز گسترش یافته است؛ زیرا امام (ع) واژگانی همچون «امن» را، هم درباره لغزش‌ها و هم اشتباهات به کار برده است، که در حقیقت بیانی دیگر از همان مفهوم معصوم است که در چند کلمه پیش، آن را به کار برد: «وَ هُوَ مَعْصُومٌ مُؤَيَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ الْخَطَايَا وَ الزَّلَلَ وَ الْعِثَارَ».

عصمت و پاکی امام(ع)

در اعتقاد شیعیان، امام کوچک‌ترین ظلم و فسقی انجام نمی‌دهد و حتی ترک اولی و بلکه فکر گناه هم نمی‌کند و چنین مقامی، البته باید خدادادی و تفضلی باشد و اکتسابی نیست. این مقام عصمت کبراست که هیچ‌کس در عالم، از ابتدا تا انتها، دارای آن نیست مگر چهارده معصوم(ع). «عصمت» در لغت به معنای منع، نگهداری و حفاظت به کار رفته است. جوهری در صحاح اللغه می‌نویسد: عصمت به معنای منع است. «عصمة الطعام» یعنی غذا از گرسنگی او جلوگیری کرد. عصمت به معنای حفظ است، «اعتصمت باللّه»، یعنی زمانی که کسی به لطف خداوند از گناه خودداری کند.

ابن منظور در لسان‌العرب می‌نویسد: عصمت در کلام عرب به معنای منع و بازداشتن است و اینکه خداوند به بنده‌اش عصمت عطا کرده است، به این معناست که او را از چیزهایی که او را نابود می‌کند، حفظ کند. در قرآن آمده است: ﴿لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ﴾. عصمت یعنی حفظ کردن. عصمت یعنی زمانی که کسی به لطف خداوند از گناه خودداری کند. همچنین «عصمة الطعام» یعنی غذا او را از گرسنگی حفظ کرد. سایر لغت‌شناسان نیز همین سخنان را تکرار کرده‌اند. واژه «عصمت»، به همین معنا در قرآن هم به کار رفته است، چنان‌که می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾.

عصمت در روایات و احادیث هم به همان معنای لغوی تفسیر شده است. شیخ صدوق و به تبع او، علامه مجلسی نقل کرده‌اند که شخصی به نام حسین اشقر، از معاصران هشام بن حکم، درباره چرایی عصمت امام از او سؤال کرد و گفت: قُلْتُ لِهِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ مَا مَعْنَى قَوْلِكُمْ إِنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً فَقَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ الْمَعْصُومُ هُوَ الْمُمْتَنِعُ بِاللَّهِ مِنْ جَمِيعِ مَحَارِمِ اللَّهِ. عصمت از دیدگاه دانشمندان شیعه به معنای مصونیت عده‌ای خاص از بندگان خداوند از گناه، اشتباه، سهو و نسیان است، و سرمنشأ این مصونیت و عصمت نیز لطف و توفیقی الهی است. در نتیجه، فرد معصوم، در عین حال که قدرت بر انجام گناه و خطا را دارد، از ارتکاب آن خودداری می‌کند. شیخ مفید در این‌باره می‌گوید: عصمت لطفی الهی است که شامل حال مکلف می‌شود و او را از معصیت بازمی‌دارد و از ترک اطاعت مانع می‌گردد، با اینکه قادر به انجام هر دو است. سید مرتضی نیز در تعریف عصمت می‌گوید: عصمت آنچه است که با وجودش انجام کار قبیح و ترک عمل واجب، برای مکلف ممتنع می‌شود، به طوری که اگر نباشد، امکان آن دو ممکن است؛ چراکه انجام این دو ذاتاً امکان‌پذیر است. عصمت آنچه است که خدا در حق بنده‌اش انجام می‌دهد، و از اینجا دانسته می‌شود که با وجود عصمت، شخص معصوم اقدام به معصیت نمی‌کند، البته با این قید که وجود عصمت در او باعث سلب اختیار از او نیست.

علامه طباطبایی نیز بیان می‌کند که منظور از عصمت، وجود امری است در معصوم که باعث حفظ او از آنچه جایز نیست (مثل خطا و معصیت) می‌شودو. ادله بر عصمت بسیار است که علمای ربانی در کتاب‌هایشان از آن بحث نموده‌اند، مانند آیه تطهیر و روایات که هر پلیدی و ناپسندی را از اهل بیت(ع) نفی نموده است تا چه رسد به گناه و حتی فکر گناه.

از نظر عقلی هم محال است خداوند زمام امور دنیا و آخرت و تمام مخلوقات و موجودات را در اختیار کسی بگذارد که عصمت نداشته باشد و احتمال هرگونه خطایی از او برود. امام در مقام محبت الهی در حد اعلا و نهایی است، چه شناخت او به خداوند از دیگران کامل‌تر است. محبت معلول شناخت است و در شدت و ضعف، تابع آن است و هیچ محبی معصیت محبوبش را، هرچند معصیتی کوچک، مرتکب نمی‌شود؛ بلکه تا حد توان در جلب رضای او می‌کوشد. چنان‌که حضرت رضا(ع) می‌فرماید: «تَعْصِي الْإِلَهَ وَ أَنْتَ تُظْهِرُ حُبَّهُ‌ هَذَا لَعَمْرُكَ فِي الْفِعَالِ بَدِيعٌ‌ لَوْ كَانَ حُبُّكَ صَادِقاً لَأَطَعْتَهُ‌ إِنَّ الْمُحِبَّ لِمَنْ أَحَبَّ مُطِيعٌ‌» ترجمه: تو نافرمانی خدا می‌کنی در حالی که اظهار محبت او می‌کنی. به جان تو سوگند، این عمل و رفتار در میان کردارها نوظهور است. اگر محبتت صادقانه بود، خدا را اطاعت کرده بودی؛ زیرا هر محب و دوستداری، مطیع و فرمان‌بردار محبوب خود است. از این‌رو محال است آنکه در مقام کامل محبت به خداست، همچون امام، عملی خلاف رضای الهی و خشنودی پروردگار متعال انجام دهد. امام رضا(ع) این بی‌همتایی و بی‌بدیلی را در کلامش نشان داده و با تعابیر مختلف به آن اشاره فرموده است: «ثُمَّ أَكْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِأَنْ جَعَلَهَا فِي ذُرِّيَّتِهِ أَهْلِ الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ»؛ خداوند با قرار دادن امامت در خواص و پاکان از نسل او وی را گرامی داشت.

«الْإِمَامُ الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ الْمُبَرَّأُ مِنَ الْعُيُوبِ‌»؛ امام از گناهان پاک است و از عیوب مبرّا. «و الإمام... معدن القدس و الطهارة و العلم و العبادة»؛ امام معدن قداست، پاکیزگی، عبادت، علم و بندگی است. «و هو معصوم مؤيد موفق مسدد قد أمن الخطايا و الزلل و العثار يخصه الله عز و جل بذلك ليكون حجته على عباده و شاهده على خلقه، و ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء و الله ذو الفضل العظيم»؛ امام معصوم و تأییدشده خداست و ایمن از خطا و اشتباه و لغزش. خدا او را به این ویژگی‌ها اختصاص داد تا حجت بر بندگان و شاهد بر مردم باشد. این فضل و کرامت خداست که به هر که بخواهد می‌دهد و خدا را فضل و رحمت بی‌منتهاست. از نگاه امام رضا(ع) امام در تمام شئون وجودی، معصوم و به دور از هرگونه خطاست. او در هر کردار و گفتار و پندارش و حتی تبسمش، معصوم و به دور از سهو و لغزش می‌باشد. از این‌روست که رفتار و گفتار او برای دیگران حجت است و او اسوه کامل برای همگان معرفی می‌شود، اگرچه مردم از خفایای امور و اغراض حکیمانه اعمال او آگاه نباشند. ابن بابویه از محمد بن داوود روایت کرده است: من و برادرم در محضر امام رضا(ع) بودیم که به ایشان خبر دادند محمد بن جعفر (عموی ایشان) از دنیا رحلت کرده است.

راوی گوید: من و برادرم با ایشان راهی خانه عموی امام رضا(ع) شدیم. چون رسیدیم دیدیم محمد بن جعفر از دنیا رفته است و چانه‌اش را بسته‌اند و اسحاق بن جعفر و پسرانش و جماعتی از آل ابوطالب بر بالینش گریه می‌کنند. امام(ع) بالای سر او نشست و به صورتش نظر کرد و تبسمی نمود و خارج شد. این عمل امام رضا(ع)، حاضران مجلس را خوش نیامد و تبسم امام(ع) را بی‌جا انگاشتند؛ زیرا آن‌که فوت کرده بود، عموی آن حضرت بود. راوی گفت: به امام رضا(ع) گفتم: قربانت شوم، تبسم شما حضار مجلس را خوش نیامد. امام(ع) فرمود تبسم من از آن رو بود که محمد بن جعفر خوب می‌شود و اسحاق بن جعفر که اکنون بر بالین وی می‌گرید می‌میرد و محمد بن جعفر بر او خواهد گریست. راوی گفت: محمد بن جعفر خوب شد و اسحاق مرد. (بنابراین، تبسم امام(ع) از روی شادی و خوشحال شدن در مرگ کسی نبوده است، بلکه تبسم و لبخند کنایه‌آمیز حضرت به این معنا بود که او از خفایای امور مطلع است). یکی دیگر از ادله عصمت از نظر امام رضا(ع) آیات شریفه قرآن کریم است. ایشان در این‌باره به سخن الهی تکیه می‌کرد و بر اساس آن، به تبیین موضوع امامت می‌پرداخت. یکی از آیات کلیدی در این‌باره آیه مبارکه زیر است: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. با توجه به این آیه کسی که ستم کند و در زندگی‌اش جفاپیشه باشد، شایسته امام شدن نیست و جامه فاخر امامت بر تن او برازنده و زیبنده نیست. از این‌روست که امام رضا(ع) در مقام نتیجه‌گیری از این آیه می‌فرماید: این آیه، امامت هر ستمکار و جفاپیشه‌ای را تا قیامت باطل کرده است و امامت فقط به کسانی اختصاص می‌یابد که برگزیدگان الهی باشند و خداوند اینان را برای این مقام انتخاب کرده باشد.

از بیان امام رضا(ع) این حقیقت نیز دریافت می‌شود که نه تنها هیچ رابطه‌ای بالاتر از پیوند اعتقادی و مکتبی نیست، بلکه ارتباط با مردان خدا و اولیای الهی نیز تنها از همین طریق است، بنابراین هیچ‌کس نمی‌تواند ادعای ارتباط با پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم(ع) را کند، مگر به ایمان و عمل صالح. در روایات نیز به این موضوع تصریح شده است، چنان‌که امام رضا(ع) می‌فرماید: هر که گنهکاری را دوست داشته باشد، خود او نیز گنهکار است و کسی که انسان مطیع و فرمان‌برداری را دوست بدارد، در حقیقت، خود او نیز مطیع خدا به شمار می‌آید. آن‌که ظالمی را یاری رساند، خود ظالم است و فردی که عدالت‌پیشه‌ای را خوار سازد و تحقیرش نماید، ستمکار و ظالم است. میان خداوند با هیچ‌کس پیوند و رابطه خویشاوندی نیست و فردی به ولایت و دوستی خداوند متعال راه نمی‌یابد، مگر به طاعت و بندگی. از این‌روست که پیامبر(ص) به فرزندان عبدالمطلب فرمود: فردای قیامت کارها و اعمالتان را پیش من آورید نه نسب‌های قومی و روابط خویشاوندی‌تان را. بدیهی است که ظلم و ستم انواع مختلف دارد و آیه کریمه هرگونه ظلم و ستمی را مانع رسیدن ستمکار و ظالم به مقام امامت می‌داند. در واقع، منظور از «ظلم» در این آیه شریفه فقط ستم‌کردن به دیگران نیست، بلکه به معنای کلمه است و نقطه مقابل عدالت (گذاردن هرچیز در جای خود) است.

بنابراین ظلم آن است که شخص کار یا چیزی را در غیر جایگاهش قرار وسیع دهد و از آن‌رو که مقام امامت و رهبری ظاهری و باطنی مردم مقام فوق‌العاده پرمسئولیت و بزرگی است، لحظه‌ای نافرمانی و سرپیچی سبب می‌گردد که لیاقت این مقام از فرد سلب گردد و او شایستگی این منصب را از دست بدهد. از این‌رو امامان معصوم(ع) در اثبات اینکه خلافت بلا فصل پیامبر(ص) مختص امام علی(ع) است و این جایگاه، منحصر به آن حضرت است، به آیه مورد بحث استدلال می‌نمودند. آنان در استدلال خود بیان می‌کردند که دیگران در دوران جاهلیت بت‌پرست بودند و در برابر بتان به خاک می‌افتادند و برای خدا شریک قائل بودند، اما تنها کسی که لحظه‌ای در تمام عمرش در مقابل بتی سجده نکرد و رسم و آیین جاهلیان را نپذیرفت، امام علی(ع) بود، و چه ظلم و ستمی از این بالاتر که انسان به جای پرستش خالق و پروردگار متعالش، در برابر بتی که خود از چوب و سنگ تراشیده است، سر فرود آورد و آن را پرستش نماید! جناب لقمان به فرزندش گفت: ﴿يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾.

منابع

1. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
2. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
3. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
4. حسینی زیدی و خیاط، جایگاه امامت از دیدگاه امام رضا