مصداق‌شناسی اهل بیت: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==اهل‌بیت== | ==اهل‌بیت== | ||
{{اصلی|اهل بیت}} | {{اصلی|اهل بیت}} | ||
واژه «[[اهل]]» در جایی به کار می‌رود که گونه‌ای [[وابستگی]] و اختصاص<ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰.</ref>، انس و پیوند<ref>جوهری، الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۹؛ مصطفوی، التحقیق، ج۱، ص۱۶۹.</ref> و [[قرابت]]<ref>فیومی، المصباح، ج۲، ص۲۸.</ref> با فرد یا چیزی وجود داشته باشد. «اهل الرجل» به اعضای [[خانواده]] مانند [[همسر]]، فرزند، داماد، خدمتکار و کسانی که با وی [[زندگی]] می‌کنند، اطلاق می‌شود<ref>خلیل بن احمد، العین، ج۴ ص۸۹؛ الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۸؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۹۶.</ref>. «[[بیت]]» به [[خانه]] و محل سکونت گفته می‌شود<ref>معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۳۲۴ - ۳۲۵؛ ابن اثیر، النهایة، ج۱، ص۱۷۰؛ المصباح، ج۲، ص۶۸.</ref>. بدین ترتیب، ترکیب «اهل بیت» - که ترکیبی اضافی و مرکب از «اهل» و «بیت» است - به معنای «ساکنان خانه» است و هرکس از [[خاندان]] و عائله در خانه با صاحب خانه به سبب، [[نسب]] یا دین پیوند داشته باشد، «اهل بیت» وی نامیده می‌شود<ref>العین، ج۴، ص۸۹؛ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.</ref>. منظور از «اهل بیت»، در اصطلاح و کاربردهای [[اسلامی]]، [[اهل بیت پیامبر]] [[اسلام]]{{صل}} است<ref>[[حافظ نجفی|نجفی، حافظ]]، [[قرآن و امامت اهل بیت (مقاله)|مقاله «قرآن و امامت اهل بیت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۲۱ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۲۱]] ص ۱۲-۱۸.</ref>. | * واژه «[[اهل]]» در جایی به کار می‌رود که گونه‌ای [[وابستگی]] و اختصاص<ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰.</ref>، انس و پیوند<ref>جوهری، الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۹؛ مصطفوی، التحقیق، ج۱، ص۱۶۹.</ref> و [[قرابت]]<ref>فیومی، المصباح، ج۲، ص۲۸.</ref> با فرد یا چیزی وجود داشته باشد. «اهل الرجل» به اعضای [[خانواده]] مانند [[همسر]]، فرزند، داماد، خدمتکار و کسانی که با وی [[زندگی]] می‌کنند، اطلاق می‌شود<ref>خلیل بن احمد، العین، ج۴ ص۸۹؛ الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۸؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۹۶.</ref>. | ||
* «[[بیت]]» به [[خانه]] و محل سکونت گفته می‌شود<ref>معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۳۲۴ - ۳۲۵؛ ابن اثیر، النهایة، ج۱، ص۱۷۰؛ المصباح، ج۲، ص۶۸.</ref>. بدین ترتیب، ترکیب «اهل بیت» - که ترکیبی اضافی و مرکب از «اهل» و «بیت» است - به معنای «ساکنان خانه» است و هرکس از [[خاندان]] و عائله در خانه با صاحب خانه به سبب، [[نسب]] یا دین پیوند داشته باشد، «اهل بیت» وی نامیده می‌شود<ref>العین، ج۴، ص۸۹؛ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.</ref>. منظور از «اهل بیت»، در اصطلاح و کاربردهای [[اسلامی]]، [[اهل بیت پیامبر]] [[اسلام]]{{صل}} است<ref>[[حافظ نجفی|نجفی، حافظ]]، [[قرآن و امامت اهل بیت (مقاله)|مقاله «قرآن و امامت اهل بیت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۲۱ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۲۱]] ص ۱۲-۱۸.</ref>. | |||
==دیدگاه‌های کوناگون== | ==دیدگاه‌های کوناگون== | ||
نسخهٔ ۶ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۶:۲۵
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل بیت است. مصداق‌شناسی اهل بیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مصداق‌شناسی اهل بیت از نگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارددرباره مصداق اهل بیت در آیه تطهیر چند دیدگاه وجود دارد؛ برخی مصداق را تنها همسران پیامبر اکرم (ص) می‌دانند؛ عده‌ای علاوه بر همسران، خمسه طیبه را هم داخل اهل بیت قرار داده‌اند، دیدگاه سوم، مصداق را تنها پنج تن آل عبا می‌داند که با بررسی احادیث نبوی؛سیاق آیه، روایات مفسر آن و دلایل دیگر مانند آیه مباهله و ... همین نظریه اثبات می‌شود.
اهل‌بیت
- واژه «اهل» در جایی به کار می‌رود که گونه‌ای وابستگی و اختصاص[۱]، انس و پیوند[۲] و قرابت[۳] با فرد یا چیزی وجود داشته باشد. «اهل الرجل» به اعضای خانواده مانند همسر، فرزند، داماد، خدمتکار و کسانی که با وی زندگی می‌کنند، اطلاق می‌شود[۴].
- «بیت» به خانه و محل سکونت گفته می‌شود[۵]. بدین ترتیب، ترکیب «اهل بیت» - که ترکیبی اضافی و مرکب از «اهل» و «بیت» است - به معنای «ساکنان خانه» است و هرکس از خاندان و عائله در خانه با صاحب خانه به سبب، نسب یا دین پیوند داشته باشد، «اهل بیت» وی نامیده می‌شود[۶]. منظور از «اهل بیت»، در اصطلاح و کاربردهای اسلامی، اهل بیت پیامبر اسلام(ص) است[۷].
دیدگاه‌های کوناگون
پیرامون مصداق اهل بیت، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد:
- پنج تن: پیامبر اکرم(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع)، (اصحاب کسا)[۸].
- پنج تن و همسران پیامبر(ص)[۹]: بیشتر مفسران اهل سنت، سیاق آیه را دلیل بر آن می‌دانند که منظور از اهل بیت در آیه تطهیر، همسران پیامبر(ص) و علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) هستند[۱۰]. برخی مفسران اهل سنت برای اثبات شمول اهل بیت نسبت به همسران پیامبر(ص) به آیه ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾[۱۱] استناد می‌کنند؛ چراکه در این آیه «اهل بیت» همسر ابراهیم(ع) را شامل شده است[۱۲]. در برابر برخی مفسران شیعه کاربردهای قرآنی «اهل بیت» را از شمول همسران فرد، بیرون دانسته و اطلاق آن بر ساره، همسر ابراهیم(ع) را بدان سبب دانسته‌اند که وی دختر عموی ابراهیم(ع) بود[۱۳].
- همسران پیامبر(ص)[۱۴]: برخی مفسران اهل سنت اعتقاد دارند که به قرینه جمله‌های پیش و پس از آیه تطهیر، این آیه نیز تنها شامل همسران پیامبر(ص) می‌شود. اینان در تأیید نظر خویش به روایتی از عکرمه، عروة بن زبیر و مقاتل بن سلیمان[۱۵] استناد کرده‌اند که، آنها مصداق‌های آیه را فقط همسران پیامبر(ص) می‌دانند[۱۶]. گفته شده است که سه راوی یادشده، کینه اهل بیت(ع) را در دل می‌پروراندند و اشخاصی فاسق، غیر قابل اعتماد و دروغگو بودند؛ بدین، جهت احمد بن حنبل، مالک بن انس و مسلم به نکوهش عکرمه پرداختند و از نقل روایاتش خودداری کردند[۱۷]. به گفته ابوجعفر، اسکافی عروة بن زبیر از کسانی بود که با دریافت مبالغی هنگفت از معاویه به جعل حدیث در نکوهش امیر مؤمنان علی(ع) می‌پرداخت[۱۸]. نکته دیگر اینکه اگر منظور از اهل بیت در این آیه، فقط همسران پیامبر(ص) بود، مناسب بود عبارات پیش و پس از آیه، که به صورت جمع مؤنث است در این آیه هم این‌گونه باشد؛ در حالی که ضمایر، مذکر آمده است بنابراین باید مرجع ضمیر کسانی غیر از همسران پیامبر(ص) باشند و این نمی‌شود مگر اینکه ضمایر در آیه تطهیر را حضرت محمد(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) بدانیم که در خانه فاطمه(س) بودند[۱۹]. مفسران شیعه در تبیین ناسازگاری آیه تطهیر با پیش و پس از خود، عبارت یادشده در آیه را جمله معترضه یا دارای نزولی جدا از پیش و پس آن دانسته، بر این باورند که به دستور پیامبر(ص) یا در مرحله جمع‌آوری قرآن، در جای کنونی قرار گرفته است و از این موارد در قرآن و همچنین در کلام فصحای عرب زیاد دیده می‌شود[۲۰]. احادیث فراوانی درباره آیه تطهیر رسیده که نشان میدهد این آیه به تنهایی و مستقلاً نازل شده است و هیچ‌گونه ارتباط و اتصالی با آیات پیش و پس از خود ندارد و بعداً به دستور پیامبر اکرم(ص) موقع ترتیب و تنظیم آیات و سوره در ضمن آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) قرار داده شده است[۲۱].
- منظور از اهل، بیت کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است. این نظریه بر حدیثی از زید بن ارقم مستند است که از او پرسیده شد اهل بیت پیامبر(ص) چه کسانی هستند؟ آیا زنان پیامبر(ص) نیز جزء آنان به شمار می‌روند؟ زید:گفت زنان نیز جزء اهل بیت هستند؛ اما اهل بیت پیامبر(ص) کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است؛ یعنی آل علی(ع)، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس»[۲۲].
- برخی احتمال داده‌اند که مراد از اهل بیت پیروان صادق پیامبر(ص) و امامان(ع) بوده باشند[۲۳].
- شیعیان دوازده امامی بر پایه احادیثی، اهل بیت را افزون بر پنج تن، شامل نه تن دیگر از نوادگان پیامبر اکرم(ص) از نسل امام حسین(ع) تا امام دوازدهم(ع) می‌دانند که بر اساس باور شیعه، آنان دارای عصمت و دانش ویژه هستند. بدین ترتیب، شیعیان در مجموع شمار اهل بیت را چهارده تن شمرده‌اند[۲۴]. متکلمان شیعه لزوم وجود همیشگی امام معصوم را دلیل گسترش مصداقی اهل بیت به امامانی از نسل حسین بن علی(ع) دانسته‌اند[۲۵].
برخی اهل سنت[۲۶] به پشتوانه روایت‌های فراوان از منابع شیعه[۲۷] و اهل سنت[۲۸] و به استناد روایتی از امّ‌سلمه، مصداق اهل بیت را تنها پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع)، دانسته و همسران پیامبر(ص)[۲۹] و عایشه[۳۰] را از شمول آن بیرون شمرده‌اند. حاکم حَسَکانی، صاحب شواهدالتنزیل و از علمای معروف اهل سنت - بیش از ۱۳۰ حدیث در این زمینه نقل کرده است[۳۱]. ابن عباس می‌گوید: رسول خدا(ص) تا نُه ماه، روزی پنج بار، هنگام فرارسیدن وقت نماز به در خانه علی بن ابی‌طالب(ع) می‌آمد و می‌فرمود: «درود و رحمت خدا شما اهل بیت، خداوند اراده کرده است که هر گونه ށ پلیدی را از شما اهل بیت دور گرداند.»..[۳۲]. در روایات دیگری، پیامبر(ص) مدتی، که از یک تا هفده ماه گزارش شده، این آیه را برابر خانه علی(ع) می‌خواند[۳۳]. تکرار این مسئله در این مدت طولانی برای این بوده است که مطلب کاملاً مشخص، و از هرگونه تردیدی در آینده پیشگیری شود[۳۴].[۳۵]
مصداق اهل البیت در آیه تطهیر
دیدگاه اهل سنت
- اهل بیت کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در خانه ام سلمه زیر عبای خود گرد‌آورد و در حق آنان دعا کرد؛ یعنی امام علی، فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین (ع). این قول را بسیاری از عالمان اهل سنت برگزیده‌اند.
- دیدگاهی شاذ از عکرمه، عروه و مقاتل نقل شده که مقصود از اهل بیت را فقط همسران پیامبر دانسته‌اند[۳۶]. ابن‌تیمیه نیز بر این نظریه اصرار دارد[۳۷].
- اینکه اهل‌بیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) نیز می‌شود[۳۸]. شاهد این نظر، سیاق آیات است با این بیان که آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن به همسران پیامبر (ص) مربوط است، در عین حال، ضمیر ﴿عَنْكُمْ﴾ نشان میدهد که تعدادی از مردان نیز در اهل‌بیت داخل‌اند برخی از اهل تسنن این نظر را برگزیده‌اند[۳۹].[۴۰]
دیدگاه شیعه
شیعه بر این باور است که رسول اکرم (ص)، فاطمه زهرا (س)، امیرمؤمنان، امام حسن و امام حسین (ع) و دیگر امامان معصوم شیعه، مصداق اهل‌بیت‌اند. بر این اعتقاد چندین دلیل اقامه نموده است:
دلیل یکم: احادیث نبوی
علاوه بر روایات متعدد شیعه، اهل سنت نیز در موارد متعددی از قول پیامبر اکرم (ص) مصادیق آیه تطهیر را معرّفی نموده‌اند: علامه بحرانی در تأیید اینکه آیه تطهیر، درباره خمسه طیبه (ع) است، چهل ویک حدیث از طریق اهل سنت و سی و چهار حدیث از طرق شیعه نقل کرده است[۴۱].
آلوسی، مفسر بزرگ اهل سنت، روایات داخل بودن خمسه طیبعه در اهل بیت و داخل نبودن ام سلمه و دیگر همسران پیامبر را فراتر از شمارش می‌داند و می‌نویسد: وأخبارُ إدخال النّبي علياً وفاطمة وابنيهما رضي الله تعالى عنهم تحت الکساء، وقوله عليه الصلاة والسلام «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي» ودعائه لهم، وعدم إدخاله أمّ سلمة، هي أکثر من أن تحصى، وهي مخصصة لعموم أهل البيت بأي معنى کان البيت، فالمراد بهم من شملهم الکساء، ولا يدخل فيهم أزواجه (ص)[۴۲].
ابن کثیر و واحدی به نقل از ابو سعید خدری می‌نویسند: رسول خدا (ص) فرمود: "آیه تطهیر درباره پنج نفر نازل شده است؛ درباره من، علی، فاطمه، حسن و حسین"[۴۳].[۴۴]
دلیل دوم: اجتماع در زیر کسا
اجتماع در زیر کسا، یکی دیگر از تدبیرهای رسول اکرم برای معرّفی اهل‌بیت (ع) بود، چنان که در منابع اهل سنّت آمده است: یکی از روزهایی که پیغمبر اکرم در خانه ام سلمه بود، جبرئیل آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ را بر آن حضرت نازل کرد. آنگاه رسول اکرم (ص) فرشی را پهن و حسن، حسین، فاطمه و علی را احضار کرد و آنها را پیرامون خود، روی آن فرش نشاند[۴۵]؛ سپس عبای پشمین خود یا پارچه‌ای را بر سر همگی کشید[۴۶] و با خواندن این آیه عرضه داشت: خدایا! اینها اهل‌بیت من‌اند. خدایا! رجس و پلیدی را از ایشان دور کن و مطهرشان گردان! ام سلمه با دیدن این صحنه از جایگاه خود پرسید و پیامبر بی‌آنکه مکانت ام سلمه و خیر بودن او را نفی کند، شایستگی وی را برای داخل شدن در آن جمع نفی کرد، "أنت على مكانك و إنّك على خير"[۴۷].
دلیل سوم: سلام هر روز پیامبر (ص) بر اصحاب کسا (ع)
رسول اکرم (ص) پس از نزول آیه تطهیر، مدّت‌ها هنگام نماز صبح یا هر نماز[۴۸] بر در خانه فاطمه زهرا (س) می‌ایستادند و دو دست خود را بر دو سوی درب گذاشته، می‌فرمودند: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ، الصَّلَاةَ رَحِمَكُمُ اللَّهُ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتُمْ»[۴۹].
حسکانی به نقل از أنس بن مالک می‌نویسد: «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) كَانَ يَمُرُّ بِبَابِ فَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ إِذَا خَرَجَ إِلَى صَلَاةِ الْفَجْرِ يَقُولُ: الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ »[۵۰].
طحاوی، که یکی از شخصیت‌های برجسته اهل‌سنت است، پس از آوردن احادیثی که دلالت می‌کند پیامبر تا ۶ ماه پس از نزول آیه تطهیر، هر روز بر درب خانه حضرت فاطمه زهرا (س) می‌آمد و این آیه را قرائت میکرد، می‌نویسد: این روایات دلالت می‌کند که آیه تطهیر در حق اینان نازل شده است: و فی هذا ایضاً دلیل علی أن هذه فیهم[۵۱].
درباره مدّت آمدن آن حضرت و سلام کردن و قرائت آیه تطهیر بر در خانه فاطمه (س) روایات مختلف[۵۲] و چهل روز، شش ماه، هفت ماه، هشت ماه، نُه ماه، هفده ماه ثبت شده است [۵۳]. برخی روایات اِشعار دارد که آن حضرت تا آخر عمر شریفشان این کار را تکرار می‌کردند.
از ابی‌حمراء خادم رسول اکرم نقل شده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَجِيءُ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةِ فَجْرٍ فَيَأْخُذُ بِعِضَادَةِ هَذَا الْبَابِ، ثُمَّ يَقُولُ: السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ. فَيَرُدُّونَ عَلَيْهِ مِنَ الْبَيْتِ وَ عَلَيْكُمُ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ فَيَقُولُ: الصَّلَاةَ رَحِمَكُمُ اللَّهُ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ قَالَ: فَقُلْتُ: يَا أَبَا الْحَمْرَاءِ مَنْ كَانَ فِي الْبَيْتِ قَالَ: عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ (ع)»[۵۴].
اطلاق جمله «يَجِيءُ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةِ فَجْرٍ» (در هر نماز صبح می‌آمد) و عدم اشاره به مدّت آن، ظهور دارد، آن حضرت این کار را تا پایان عمر انجام می‌داده است. روایت سیوطی از ابن‌عباس گواه این ظهور است[۵۵].
دلیل چهارم: داستان مباهله
در جریان مباهله پیغمبر اکرم (ص) از میان مردها، فقط علی بن ابی طالب (ع)، از میان زنان تنها فاطمه زهرا (س) و از میان فرزندان فقط حسن و حسین (ع) را برگزیدند و وارد میدان مباهله شدند. هیئت نجران با دیدن همراهان پیامبر اکرم (ص) و جدّیت آن حضرت در میدان این مبارزه، از مباهله منصرف شدند.
فخر رازی به نقل از عایشه در ماجرای مباهله می‌نویسد: رسول اکرم (ص) در حالی که جامه نادوخته پشمین سیاه‌رنگی بر دوش داشت برای مباهله بیرون رفت. حسین را در بغل و دست حسن را در دست خود گرفته بود، فاطمه پشت سر آن حضرت و علی (ع) پشت سر آنان می‌آمد. رسول اکرم (ص) به همراهان خود فرمود: هنگامی که دعا کردم شما آمین بگویید. آنگاه می‌گوید: در روایت آمده است: (در میدان مباهله) حضرت رسول (ص) زیر همان جامه پشمین سیاه‌رنگ رفت. پس حسن (ع) جلو آمد، پیامبر (ص) او را داخل کرد؛ سپس حسین (ع)، آنگاه فاطمه (س) و پس از آن علی (ع) جلو آمدند و همگی زیر آن جامه رفتند. وقتی همگی جمع شدند، حضرت رسول (ص) فرمود:﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ فخر رازی در پایان می‌گوید: اهل تفسیر و حدیث گویا بر درستی این حدیث اتفاق دارند[۵۶].
در صحیح مسلم و سنن ترمذی نیز آمده است: "سعد بن ابی وقاص از پدرش نقل کرده است: وقتی آیه مباهله نازل شد پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین را فرا خواند و آنگاه گفت: خدایا! اینها اهل من هستند"[۵۷].[۵۸]
نقد برخی نظرات
فقها و مفسران شیعه به ده‌ها خبر نبوی صحیح، عترت را مصداق اصلی اهل بیت (ع) شمرده‌اند و به شبهه‌های رقبا پاسخ داده‌اند و گفته‌اند نظریه‌های معارضان توانایی مقابله با روایات رسیده درباره عترت را ندارد. برخی از تذکره‌نویسان، عکرمه راوی اصلی نزول آیه درباره زنان پیامبر (ص) را ثقه و راستگو شمرده و برخی دیگر او را متهم به کذب و دروغ‌گویی کرده‌اند[۵۹] و درباره‌اش نوشته‌اند به خوارج و صفریه و اباضیه گرایش دارد[۶۰].
برخی مقاتل، قائل دیگر این نظریه را از بدخواهان امیرمؤمنان و دروغگو شمرده‌اند[۶۱]. منابع دیگر نام مقاتل را در گروه دوستداران علی (ع) و راوی حدیث معروف وصایت علی (ع) از پیامبر (ص) ثبت کرده‌اند. شیخ طوسی مقاتل را از یاران امام صادق (ع) شمرده است[۶۲]. با این تفاوت گزارش‌ها در صحت استناد این گفته به مقاتل و یا مرجعیت وی به عنوان کارشناس دین، جای تردید است. عروه از دشمنان آشتی ناپذیر علی بن ابی طالب (ع) بوده و به گفته فرزندش وی با شنیدن نام علی (ع) به وی دشنام می‌گفته است[۶۳]. امام سجاد (ع) در این باره با وی مناظره کرده است[۶۴]. روشن است دیدگاه‌های وی درباره آیه تطهیر چه بسا برخاسته از دیدگاه‌های اعتقادی وی باشد[۶۵].
همچنین نظریه دوم صحیح نیست، زیرا همه ضمایر در جمله‌های قبل و بعد از این جمله، مؤنث است و ضمایر فقط در این بخش از آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب مخصوص به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت[۶۶].
اما اینکه آیه تطهیر، هم همسران پیامبر (ص) را در بر می‌گیرد و هم عترت آن حضرت را، با اسلوب و سیاق آیه ناسازگار است. زنان پیامبر (ص) بیشتر از مردان عترت‌اند. پس به «سیاق غلبه» بایسته بود به جای ضمیر مذکر (عنکم و یطهرکم) ضمیر مؤنث (عنکن و یطهرکن) به کار می‌رفت.
به این شبهه که اگر آیه تطهیر همسران پیامبر را در بر نگیرد لازم می‌آید سیاق محتوایی آیه دگرگون شود پاسخ گفته‌اند که نظایر دیگری نیز در قرآن، مانند این آیه وجود دارد؛ مثل آیه ﴿...الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾[۶۷] که آغاز و پایان آیه درباره چیزهای حلال و حرام است و میانه آیه درباره تکمیل دین و اتمام نعمت[۶۸]. چه بسا آیه تطهیر نیز مانند آیه اکمال جدا نازل شده و به دلیل مصلحتی به سفارش پیامبر (ص) در وسط آیه دیگر گنجانیده شده باشد. به فرموده امام باقر (ع) صدر و ذیل آیات ممکن است درباره دو موضوع جداگانه باشند. حضرت برای گفته خویش به آیه تطهیر استشهاد کرد[۶۹].
همسران پیامبر نیز هیچ کدام ادعا نکرده‌اند آیه تطهیر در شأن آنان نازل شده است. عایشه[۷۰]، زینب[۷۱] و ام‌سلمه تصریح کرده‌اند آیه تطهیر درباره آنان نازل نشده و پیامبر به آنان گفته است: آیه شما را در بر نمی‌گیرد. ام‌سلمه بارها گفته است: آیه درباره پیامبر و علی و فاطمه و فرزندان آن دو نازل شده است[۷۲]. به گواهی آیه تحریم[۷۳]، عدول دو همسر پیامبر (ص) از حقیقت و تظاهر آن دو علیه آن حضرت، آدمی را در طهارت و عصمت فکری زنان پیامبر (ص) به تردید می‌اندازد[۷۴]. موضع‌گیری شدید و متفاوت همسران پیامبر (ص) در ماجرای قتل عثمان[۷۵]، پشیمانی عایشه از خروج از خانه پیامبر (ص) و شرکت در نبرد خونین جمل، گواه دیگر آن است[۷۶].[۷۷]
منابع
پانویس
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ جوهری، الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۹؛ مصطفوی، التحقیق، ج۱، ص۱۶۹.
- ↑ فیومی، المصباح، ج۲، ص۲۸.
- ↑ خلیل بن احمد، العین، ج۴ ص۸۹؛ الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۸؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۹۶.
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۳۲۴ - ۳۲۵؛ ابن اثیر، النهایة، ج۱، ص۱۷۰؛ المصباح، ج۲، ص۶۸.
- ↑ العین، ج۴، ص۸۹؛ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.
- ↑ نجفی، حافظ، مقاله «قرآن و امامت اهل بیت»، موسوعه رد شبهات ج۲۱ ص ۱۲-۱۸.
- ↑ حاکم، المستدرک، ج۳، ص۱۴۶ - ۱۴۸؛ الجوینی، فرائد السمطین، ج۲، ص۱۰ - ۲۳.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۵، ص۱۶۸؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ج۴، ص۲۳۱.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۳؛ ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۶۴ - ۳۷۰.
- ↑ «گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است» سوره هود، آیه ۷۳.
- ↑ ابوحیان، البحر المحیط، ج۶، ص۱۸۴ - ۱۸۵؛ طوسی، التبیان، ج۶، ص۳۴.
- ↑ التبیان، ج۶، ص۳۴.
- ↑ طبری، جامع البیان، ج۲۲، ص۷ - ۸؛ طباطبایی، المیزان، ج۱۶، ص۳۱۰.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ج۵، ص۱۹۸؛ آلوسی، روح المعانی، ج۱۱، ص۱۹۴.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۷.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ج۵ ص۱۱۶؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۳۰ و ۲۳۳.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۶۳ - ۶۴، ۶۹ و ۱۰۲.
- ↑ طوسی، التبیان، ج۸ ص۳۴۱؛ ابو حیان، البحر المحیط، ج۸، ص۴۷۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۰؛ کاشانی، منهج الصادقین، ج۷، ص۲۸۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ ابن حنبل، المسند، ج۳، ص۴۴۸؛ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۱۸ - ۱۱۹؛ ابوحیان، البحر المحیط، ج۸، ص۴۷۹.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ص۳۷ - ۳۸؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۲، ص۲۹۲؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۴۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۲۵ - ۵۳۴؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۲۷۴؛ جوینی، فرائد السمطین، ج۱، ص۳۱۵ - ۳۱۶.
- ↑ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص۱۷ - ۱۹؛ شریف مرتضی، الرسائل، ج۱، ص۳۰۹، ۳۱۴ – ۳۱۵.
- ↑ طبری، جامع البیان، ج۲۲، ص۵ - ۷؛ ابن جوزی، زاد المسیر، ج۳، ص۴۶۲؛ شوکانی، فتح القدیر، ج۴، ص۲۷۸ - ۲۷۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۷؛ بحرانی، البرهان، ج۴، ص۴۴۳؛ طباطبایی، المیزان، ج۱۶، ص۳۱۱.
- ↑ ابن حنبل، المسند، ج۳، ص۲۸۵؛ جامع البیان، ج۲۲، ص۵ - ۸؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۲، ص۴۱۶ و ج۳، ص۱۳۳ و ۱۴۶ - ۱۴۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۵، ص۲۲۱؛ عروسی حویزی، نورالثقلین، ج۴، ص۲۷۶؛ المسند، ج۶، ص۲۹۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۴۳؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۶۲.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۲۵.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۴۹۵؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۶؛ ترمذی، السنن، ج۵، ص۳۱.
- ↑ طبری، جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ حاکم، المستدرک، ج۳، ص۱۵۸؛ هیثمی، مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۷، ص۲۹۸ - ۳۰۲.
- ↑ نجفی، حافظ، مقاله «قرآن و امامت اهل بیت»، موسوعه رد شبهات ج۲۱ ص ۱۲-۱۸.
- ↑ أسباب النزول، ص۳۶۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۵۵۹؛ الجامع الأحکام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۲.
- ↑ المنتقی من منهاج الاعتدال، ص۱۸۰.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۶؛ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۶، ص۳۶۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۱۶۸؛ الکشاف، ج۳، ص۵۳۸.
- ↑ مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۱-۶۳؛ سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.
- ↑ غایه المرام، صص ۲۸۷-۲۹۲.
- ↑ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱۱، ص۱۹۵. روایاتی که دلالت دارد بر داخل بودن علی، فاطمه، و فرزندان این دو در زیر عبا و همچنین روایتی که پیامبر فرمود: "اینها اهل بیت من هستند" و در حق آنها دعا کرده است و روایاتی که أم سلمه را جزء اهل بیت ندانسته است، بیش از حد شمارش است و کلمه بیت به هر معنایی باشد، این آیه مخصوص اهل بیت است و مراد از این آیه: کسانی هستند که در زیر عبا بودند و زنان پیامبر شامل آیه تطهیر نمی‌شوند.
- ↑ نزلت هذه الآیة في خمسة: فيّ وفي علي وحسن وحسين وفاطمة و عن أبي سعيد قال: نزلت في خمسة: في النبي (ص) وعلي وفاطمة والحسن والحسين رضوان الله عليهم أجمعين؛ أسباب نزول القرآن (الواحدی)، ص۳۶۸.
- ↑ مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۱-۶۳.
- ↑ برخی گفته‌اند: حسنین را روی زانوی خود نشانید: أجلس حسناً و حسیناً کل واحد منهما علی فخذه، الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۵؛ فتح البیان، ج۱۱، ص۸۷. نیز ر.ک: شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۹ و ۴۲، ح۶۸۶ و ۶۸۹.
- ↑ از برخی روایات بر می‌آید که پارچه یا چیز دیگری را زیرانداز کرد و آنگاه عبای خود را بر سر همگی کشید: «فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَى الْفِرَاشِ... فَلَفَعَ عَلَيْهِمْ بِثَوْبِهِ»؛ جامع البیان، ج۱۴، ج۲۲، ص۱۲، ح۲۸۴۹۷. نیز ر.ک: شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۵، ح۶۹۱؛ لکن بر پایه برخی دیگر از احادیث یک پارچه یا عبا بود که روی نیمی از آن نشستند و نیم دیگر آن را پیامبر رویشان کشید: «مَدَّ يَدَهُ إِلَى كِسَاءٍ كَانَ عَلَى الْمَنَامَةِ فَبَسَطَهُ فَأَجْلَسَهُمْ عَلَيْهِ فَأَخَذَ أَطْرَافَ الْكِسَاءِ الْأَرْبَعَةَ بِشِمَالِهِ فَضَمَّهُ فَوْقَ رُءُوسِهِمْ»؛ جامع البیان، ج۱۴، ج۲۲، ص۱۳، ح۲۸۴۹۹.
- ↑ مضمون این روایت را بیشتر مفسران شیعه و سنّی نقل کرده‌اند؛ برای نمونه ر.ک: الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۴؛ جامع البیان، ج۱۴، ج۲۲، ص۱۲ – ۱۴؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۱.
- ↑ الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۶؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۵۹۲؛ شواهد التنزیل القواعد التفضیل، ج۲، ص۴۴؛ فتح القدیر، ج۳ ۳، ص۴۶۷.
- ↑ الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۶.
- ↑ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج۲، ص۱۸؛ أحکام القرآن، ج۳، ص۱۵۳۸؛ التحریر و التنویر، ج۲۱، ص۲۴۸؛ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج۱۱، ص۲۰۸.
- ↑ مشکل الآثار للطحاوی، ج۱، ص۲۳۱، ح۸۷۵ «حفظت من رسول الله (ص) ثمانیة أشهر بالمدینة لیس من مرة یخرج إلی صلاة الغداة الا أتی إلی باب علی رضی الله عنه فوضع یده علی جنبتی الباب ثم قال الصلاة الصلاة ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾». الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۵، ص۱۹۹.
- ↑ ادب فنای مقربان، ج۵، ص۱۰۴: یاد کردنی است، سرّ اختلاف روایات این است که هر یک از راویان، مدّت مشاهده خود را بیان کرده است، یعنی یکی چهل روز در مدینه بوده و مشاهده کرده است که هر روز پیغمبر اکرم (ص) این عمل را تکرار می‌کند و دیگری شش ماه در مدینه بوده و سوّمی هفت ماه و... احتمال دارد که آیه تطهیر، هفده ماه قبل از رحلت رسول اکرم (ص) نازل شده باشد و آن حضرت در همه این مدّت، تلاوت آن را بر در خانه دختر خود تکرار میکرد.
- ↑ شواهد التنزیل، ص۵۱ - ۵۰، ح۶۹۶. ضرب این اعداد در پنج (نمازهای یومیه) نشان میدهد که نبی اکرم (ص) بین ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ بار و اگر تنها هنگام نماز صبح چنین کرده باشد بین ۴۰ تا ۵۰۰ بار این ماجرا را تکرار کردند.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۸ - ۴۷. حاکم حسکانی افزون بر این روایت، روایات دیگری نیز آورده که در آنها به مدّت‌های یاد شده اشاره شده است، ادب فنای مقربان، ج۵ ص۱۰۴.
- ↑ مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۵-۶۷.
- ↑ و كان رسول الله خرج و عليه مرط من شعر أسود، و كان قد احتضن الحسين و أخذ بيد الحسن، و فاطمة تمشي خلفه، وعلي رضي الله عنه خلفها، و هو يقول، إذا دعوت فأمنوا،... و روي أنه لما خرج في المرط الأسود، فجاء الحسن رضي الله عنه فأدخله، ثم جاء الحسين رضي الله عنه فأدخله ثم فاطمة، ثم علي رضي الله عنهما ثم قال: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ و اعلم أن هذه الروایة کالمتفق علی صحتها بین أهل التفسیر و الحدیث؛ مفاتیح الغیب، ج۸ ص۲۴۷.
- ↑ «عن سعد بن أبي وقاص قوله: لما نزلت تعالوا... دَعَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَيْناً (ع) فَقَالَ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِي»؛ صحیح مسلم، ج۷ ص۱۳۰؛ فتح القدیر، ج۱، ص۳۹۹؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۸۲؛ التفسیر المظهری، ج۲، ص۶۰.
- ↑ مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن، ص۶۷-۶۸.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۲۰؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۰۹.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۳۰-۲۳۴؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۲۶۷؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۲۰۹.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۴۵-۲۴۸؛ سیر أعلام النبلاء، ج۷، ص۲۳۴.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱۰، ص۲۲۳.
- ↑ الغارات، ج۲، ص۵۷۷؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۰۲.
- ↑ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۰۲.
- ↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ «...امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم.».. سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۳۱۲.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۱۷.
- ↑ المسند، ابن حنبل، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۲- ۳۳.
- ↑ أسباب النزول، ص۳۳۶.
- ↑ ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ * إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾ «و آنگاه که پیامبر به یکی از همسرانش سخنی را، نهانی گفت و چون او آن را (به همسر دیگر) خبر داد و خداوند پیامبر را از آن آگاه کرد وی بخشی از آن را (به همسران خود) گفت و در (گفتن) بخشی دیگر خودداری ورزید، پس هنگامی که (پیامبر) آن (همسر رازگشا) را از این (امر) باخبر ساخت (همسر) گفت: چه کسی تو را از این (رازگشایی من) آگاه کرد؟ (پیامبر) گفت: خداوند دانای آگاه مرا با خبر ساخت * اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید (بسی شایسته است) چرا که به راستی دلتان برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانی کنید بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وی‌اند» سوره تحریم، آیه ۳-۴.
- ↑ صحیح البخاری، ج۶، ص۶۸-۷۱؛ سنن الترمذی، ج۵، ص۹۶-۹۷؛ تفسیر غرائب القرآن، ج۶، ص۳۲۱؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۱۹، ص۱۹۴؛ الدر المنثور، ج۴ ص۲۴۱-۲۴۴.
- ↑ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۶، ص۲۱۵- ۲۱۶، ۲۲۵؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۰۵-۲۱۰.
- ↑ الدر المنثور، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۵۷.