مسجد الحرام: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
مسجد الحرام که به آن "[[بیت الله الحرام]]" هم گفته می‌شود، مقدس‌ترین [[معبد]] [[مسلمانان]] و پایگاه [[توحید]] و خاستگاه [[اسلام]] است و بسیار با [[فضیلت]] و [[نماز]] در آن برابر با هزار نماز در جای دیگر است و مسافر در آنجا می‌تواند نمازش را تمام بخواند و [[حرم امن الهی]] به شمار می‌رود و هر که به آن [[پناهنده]] شود [[مصونیت]] دارد. از نام‌های آن "[[بیت الله]]"، "[[البیت الحرام]]" و "[[بیت العتیق]]" است. [[مدفن]] تعدادی از [[پیامبران]] در آن است. در طول زمان، هم بارها توسعه یافته و هم بارها در پی ویرانی، بازسازی و تعمیر گشته است<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۱۲.</ref>. | مسجد الحرام که به آن "[[بیت الله الحرام]]" هم گفته می‌شود، مقدس‌ترین [[معبد]] [[مسلمانان]] و پایگاه [[توحید]] و خاستگاه [[اسلام]] است و بسیار با [[فضیلت]] و [[نماز]] در آن برابر با هزار نماز در جای دیگر است و مسافر در آنجا می‌تواند نمازش را تمام بخواند و [[حرم امن الهی]] به شمار می‌رود و هر که به آن [[پناهنده]] شود [[مصونیت]] دارد. از نام‌های آن "[[بیت الله]]"، "[[البیت الحرام]]" و "[[بیت العتیق]]" است. [[مدفن]] تعدادی از [[پیامبران]] در آن است. در طول زمان، هم بارها توسعه یافته و هم بارها در پی ویرانی، بازسازی و تعمیر گشته است<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۱۲.</ref>. | ||
==درهای مسجد الحرام== | |||
===باب [[آل محمد]]=== | |||
از [[رکن یمانی]] تا به [[حجر]] به باب آل محمد و [[شیعیان]] آنان معروف است<ref>فصلنامه میقات حج، ش۷، ص۲۰.</ref>. | |||
===باب الحنّاطین=== | |||
یکی از درهای [[مسجدالحرام]] بوده که مقابل رکن شامی [[کعبه معظمه]] قرار داشته، ولی قرنهاست از آن خبری نیست. در بسیاری از [[مناسک حج]] [[عالمان]] معاصر میخوانیم: «کسی که میخواهد از [[مکه]] بیرون رود [[مستحب]] است [[طواف]] [[وداع]] نماید... و وقت بیرون آمدن از باب حنّاطین، که مقابل رکن شامی است بیرون رود.»..<ref>مناسک حج، ص۵۰۸، مسأله ۱۳۱۲.</ref>. | |||
[[محقق کرکی]] (م ۹۴۰) حدود پانصد سال پیش گفته است: «چون مسجدالحرام [[توسعه]] یافته است کسی را که جای این در را بداند نیافتم». | |||
دلیل این [[حکم]] مستحب این است که طبق خبر صحیح کلینیی، [[حضرت امام جواد]]{{ع}} پس از طواف وداع، از باب حناطین خارج شده‌اند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۲۸۹؛ الکافی، ج۴، ص۵۳۲.</ref>. فقهای پیشین هم هنگامی که این حکم را بیان می‌کردند، درباره آن توضیح می‌دادند تا [[مکلف]] اگر خواست به آن عمل کند، [[توانایی]] داشته باشد. | |||
تعبیر [[مناسک]] امروزی که «باب حناطین مقابل رکن شامی است» مربوط است به آثار [[فقهی]] بیش از هشت سده پیش. یعنی [[شیخ انصاری]] در مناسک آورده، ایشان هم از کتب فقهای سده‌های پیشین مانند [[شهید]] (م ۷۸۶) گرفته است که فرمودهاند: {{عربی|و هو بازاء الركن الشامي}} و حتی پیش از شهید هم [[ابن ادریس]] (م ۵۹۸) نوشته است: {{عربی|و هي بازاء الركن الشامي}}. | |||
خلاصه آنکه این حکم [[استحباب]] بیرون رفتن از باب حنّاطین، پس از طواف وداع امروزه قابل عمل نیست<ref>فصلنامه میقات حج، ش۵۷، ص۶۲.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۱۶۱.</ref> | |||
===[[باب الرحمه]]=== | |||
دری است در درون [[کعبه]] که از آنجا به بام آن [[خانه]] مکرم بالا میروند<ref>سفرنامه ابن جبیر، ص۱۲۱.</ref>. | |||
همچنین دری است در [[دیوار]] [[غربی]] [[مسجدالنبی]] و از درهای اصلی [[مسجد]] در [[زمان پیامبر]]{{صل}} بوده است. این در بر اثر توسعه مسجد در همان ضلع غربی [[تغییر]] محل یافت ولی نامش باقی مانده است. در وجه [[تسمیه]] باب الرحمه گویند از این در، [[عربی]] نزد حضرت آمد و [[طلب باران]] کرد و حضرت هم [[دعا]] فرمودند<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، ص۲۳۱ و ۲۳۷.</ref>. رکن [[حجرالاسود]] را نیز [[باب الرحمه]] می‌گویند<ref>فصلنامه میقات حج، ش۷، ص۲۰.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۱۶۲.</ref> | |||
===[[باب السلام]]=== | |||
از درهای [[مسجد الحرام]] است در سمت شرق. نیز از درهای [[مسجد النبی]] است در سمت غرب که بعد از باب الرحمه قرار داشته و از افزوده‌های [[خلیفه دوم]] است و باب [[مروان]] هم گفته می‌شد، چون نزدیک [[خانه]] [[مروان حکم]] بوده است<ref>فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۲۴.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۱۶۳.</ref> | |||
===باب الکعبه=== | |||
از هنگام [[بنای کعبه]] در دوران [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} برای [[کعبه]] مدخلی قرار داده نشد و [[قریش]] هنگام تجدید بنای کعبه، مدخلی برای آن گشود که کمی بالاتر از [[زمین]] قرار داشت و آن را به وسیله دری چوبی گشوده و یا می‌بستند. [[عبدالله بن زبیر]] در تجدید بنا، آن در را، هم سطح زمین قرار داد و در دیگری نیز پشت کعبه باز کرد. | |||
[[حجاج بن یوسف ثقفی]] پس از آنکه کعبه را با منجنیق خراب کرد، به بازسازی آن پرداخت و دری را که [[ابن زبیر]] پشت کعبه گشوده بود، بست و در اصلی را مانند گذشته بلندتر از زمین قرار داد که از آن هنگام تاکنون به همان [[حال]] باقی مانده است. در دورانهای بعدی درهای بسیار [[زیبایی]] برای کعبه ساخته و آن را پس از آنکه [[تزیین]] و زراندود می‌کردند بر کعبه قرار می‌دادند. | |||
در کعبه با قفل بزرگی از [[نقره]] که [[سلطان]] سلیمان در [[سال ۹۵۹ هجری]] تقدیم داشته بود بسته می‌شد و هم اکنون قفل جدیدی از طلا ساخته‌اند که از آن استفاده می‌شود. در کعبه در تمام مدت سال بسته است ولی به [[طور]] معمول در موارد ویژه و در ایام و اوقاتی که مقرر می‌باشد گشوده می‌شود؛ از جمله برای شستوشوی خانه (که همه ساله قبل از [[موسم حج]] یا بعد از موسم حج انجام می‌گرفت. این [[مراسم]] در این سال‌ها معمولاً در [[روز]] هفتم ذیحجه انجام می‌گیرد و در برخی سال‌ها به مناسبت‌هایی [[روز]] شست وشو [[تغییر]] می‌یابد، مثلاً در بیستم ذیحجه و یا چند سالی در اول ذیحجه صورت گرفته است) و از جمله برای مواقعی که شخصیتهای بزرگ [[اسلامی]] را به [[زیارت]] درون [[خانه خدا]] مشرف می‌سازند. [[کعبه]] در روزگاران پیشین در نداشت (و تنها در سمت شرقی آن، قسمتی از [[دیوار]] را باز گذاشتند تا برای ورود به داخل از آن استفاده شود) و بعدها برای آن دری قرار داده شد که ابتدا همسطح [[زمین]] بود و در [[دوران جاهلیت]] در تجدید [[بنای کعبه]] جهت جلوگیری از [[نفوذ]] آب، [[قریش]] در را از سطح زمین بالاتر قرار داد. دری که کعبه داشت دری یک لنگه و یکپارچه بود تا این که: | |||
# [[سال ۶۴ هجری]]، [[ابن زبیر]] در بازسازی کعبه در دو لنگه‌ای قرار داد و بر ضلع [[غربی]] هم دری [[نصب]] نمود. | |||
# [[سال ۷۴ هجری]]، [[حجاج ثقفی]] در بازسازی کعبه در ضلع غربی را بست. | |||
# [[سال ۵۵۰ هجری]]، [[جمال]] الدین محمد ابن ابی منصور معروف به [[جواد]] [[اصفهانی]] (اصبهانی) [[وزیر]] اتابکان [[موصل]] دری نصب کرد که در آن [[صنعت]] ظریفکاری به کار رفته بود. | |||
# [[سال ۵۵۱ هجری]]، مقتفی [[خلیفه عباسی]] دری کار گذاشت که آن را مزین به [[زیور]] آلات نمودند. (ابن [[جبیر]] از نوشته‌ای بر در کعبه یاد می‌کند که دستور ساخت آن توسط مقتفی به سال ۵۵۰ نگاشته شده بود). | |||
# [[سال ۶۵۶ هجری]]، [[ملک]] [[مظفر]] [[امیر یمن]] دری نصب کرد که بر آن تکه‌های [[نقره]] قرار دادند. | |||
# [[قرن هشتم هجری]]، ملک [[ناصر]] محمد بن قلاوون، [[امیر مصر]] دری از چوب [[سلم]] یا اقاقیا قرار داد. | |||
# [[سال ۷۶۱ هجری]]، ملک ناصر حسن، امیر مصر دری از چوب ساج نصب نمود و نیز در سال ۷۷۶ زیورآلاتی بر این در اضافه کرد. | |||
# [[قرن نهم هجری]]، بر در کعبه تا [[سال ۸۱۶ هجری]] زیور آلات اضافه می‌شد و نیز زین الدین [[عثمانی]] در سال ۸۷۱ در را مزین نمود. | |||
# در سال ۹۶۱، از طرف [[سلطان]] سلیمان بر در [[کعبه]] ورقه‌هایی از [[نقره]] قرار دارد. دوباره به سال ۹۶۴ از طرف سلیمان [[عثمانی]] امر شد که در را تعمیر و بر آن الواحی از چوب [[آس]] سیاه رنگ که مزین به طلا و نقره بود قرار دهند. | |||
# [[سال ۱۰۴۵ هجری]]، سلطان مراد عثمانی دری کار گذارد. | |||
# [[سال ۱۳۶۳ هجری]]، [[دولت]] سعودی دری [[نصب]] نمود. | |||
# [[سال ۱۳۸۹ هجری]] [[قمری]] به دستور خالد بن عبد [[العزیز]] دری نصب گردید که در آن بالغ بر ۲۸۰ کیلوگرم طلا با عیار ۰/۹۹۹/۹ به کار رفته است. | |||
روی در کعبه به طرز بسیار [[زیبایی]] [[آیات قرآن]] در چهار دایره و شش مربع مستطیل به خط ثلث منقوش شده است. این در به وسیله قفلی که به طرز ظریف و زیبایی آیات قرآن در طی قرون مختلف بر آن نقش بسته قفل می‌گردد. قفل موجود به جای قفل قدیم که هفتاد سال [[قدمت]] داشته نصب شده است. این قفلها و کلید آن همواره تعویض و [[تزیین]] می‌شده است. شایان یادآوری است که در [[عصر جاهلی]] [[کلیدداری]] کعبه یکی از [[مناصب]] مهم بود. هنگام [[فتح مکه]]، [[کلید کعبه]] در [[اختیار]] «[[عثمان بن طلحه]]» قرار داشت و [[رسول خدا]]{{صل}} آن کلید را از وی گرفته و با ورود به کعبه تمامی [[بت‌ها]] را شکستند<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۸۰.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۱۶۴.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | ||
# [[پرونده:IM010703.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|'''محمدنامه''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
نسخهٔ ۱۱ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۴۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مسجد است. مسجد الحرام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مسجد الحرام در قرآن - مسجد الحرام در معارف مهدویت - مسجد الحرام در فقه اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
خانه خدا، مسجدی که بر گِرد کعبه مقدس در مکه قرار دارد و چون احترام و قداست خاصی دارد به مسجد الحرام معروف است و در قرآن هم از آن بارها یاد شده است[۱]. حاجیان اعمال حج را به صورت طواف و سعی بین صفا و مروه در آنجا انجام می‌دهند و قبله مسلمانان است. بنای اصلی آن به زمان حضرت آدم (ع) برمی‌گردد، اما چون آثار آن از بین رفته بود، خداوند به حضرت ابراهیم فرمان داد تا آن را بازسازی کند. در بنای کعبه، حضرت ابراهیم و فرزندش حضرت اسماعیل هماری داشتند و پایه‌های مسجد را بالا بردند﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ...﴾ [۲].
مسجد الحرام که به آن "بیت الله الحرام" هم گفته می‌شود، مقدس‌ترین معبد مسلمانان و پایگاه توحید و خاستگاه اسلام است و بسیار با فضیلت و نماز در آن برابر با هزار نماز در جای دیگر است و مسافر در آنجا می‌تواند نمازش را تمام بخواند و حرم امن الهی به شمار می‌رود و هر که به آن پناهنده شود مصونیت دارد. از نام‌های آن "بیت الله"، "البیت الحرام" و "بیت العتیق" است. مدفن تعدادی از پیامبران در آن است. در طول زمان، هم بارها توسعه یافته و هم بارها در پی ویرانی، بازسازی و تعمیر گشته است[۳].
درهای مسجد الحرام
باب آل محمد
از رکن یمانی تا به حجر به باب آل محمد و شیعیان آنان معروف است[۴].
باب الحنّاطین
یکی از درهای مسجدالحرام بوده که مقابل رکن شامی کعبه معظمه قرار داشته، ولی قرنهاست از آن خبری نیست. در بسیاری از مناسک حج عالمان معاصر میخوانیم: «کسی که میخواهد از مکه بیرون رود مستحب است طواف وداع نماید... و وقت بیرون آمدن از باب حنّاطین، که مقابل رکن شامی است بیرون رود.»..[۵]. محقق کرکی (م ۹۴۰) حدود پانصد سال پیش گفته است: «چون مسجدالحرام توسعه یافته است کسی را که جای این در را بداند نیافتم». دلیل این حکم مستحب این است که طبق خبر صحیح کلینیی، حضرت امام جواد(ع) پس از طواف وداع، از باب حناطین خارج شده‌اند[۶]. فقهای پیشین هم هنگامی که این حکم را بیان می‌کردند، درباره آن توضیح می‌دادند تا مکلف اگر خواست به آن عمل کند، توانایی داشته باشد. تعبیر مناسک امروزی که «باب حناطین مقابل رکن شامی است» مربوط است به آثار فقهی بیش از هشت سده پیش. یعنی شیخ انصاری در مناسک آورده، ایشان هم از کتب فقهای سده‌های پیشین مانند شهید (م ۷۸۶) گرفته است که فرمودهاند: و هو بازاء الركن الشامي و حتی پیش از شهید هم ابن ادریس (م ۵۹۸) نوشته است: و هي بازاء الركن الشامي. خلاصه آنکه این حکم استحباب بیرون رفتن از باب حنّاطین، پس از طواف وداع امروزه قابل عمل نیست[۷].[۸]
باب الرحمه
دری است در درون کعبه که از آنجا به بام آن خانه مکرم بالا میروند[۹]. همچنین دری است در دیوار غربی مسجدالنبی و از درهای اصلی مسجد در زمان پیامبر(ص) بوده است. این در بر اثر توسعه مسجد در همان ضلع غربی تغییر محل یافت ولی نامش باقی مانده است. در وجه تسمیه باب الرحمه گویند از این در، عربی نزد حضرت آمد و طلب باران کرد و حضرت هم دعا فرمودند[۱۰]. رکن حجرالاسود را نیز باب الرحمه می‌گویند[۱۱].[۱۲]
باب السلام
از درهای مسجد الحرام است در سمت شرق. نیز از درهای مسجد النبی است در سمت غرب که بعد از باب الرحمه قرار داشته و از افزوده‌های خلیفه دوم است و باب مروان هم گفته می‌شد، چون نزدیک خانه مروان حکم بوده است[۱۳].[۱۴]
باب الکعبه
از هنگام بنای کعبه در دوران حضرت ابراهیم(ع) برای کعبه مدخلی قرار داده نشد و قریش هنگام تجدید بنای کعبه، مدخلی برای آن گشود که کمی بالاتر از زمین قرار داشت و آن را به وسیله دری چوبی گشوده و یا می‌بستند. عبدالله بن زبیر در تجدید بنا، آن در را، هم سطح زمین قرار داد و در دیگری نیز پشت کعبه باز کرد. حجاج بن یوسف ثقفی پس از آنکه کعبه را با منجنیق خراب کرد، به بازسازی آن پرداخت و دری را که ابن زبیر پشت کعبه گشوده بود، بست و در اصلی را مانند گذشته بلندتر از زمین قرار داد که از آن هنگام تاکنون به همان حال باقی مانده است. در دورانهای بعدی درهای بسیار زیبایی برای کعبه ساخته و آن را پس از آنکه تزیین و زراندود می‌کردند بر کعبه قرار می‌دادند.
در کعبه با قفل بزرگی از نقره که سلطان سلیمان در سال ۹۵۹ هجری تقدیم داشته بود بسته می‌شد و هم اکنون قفل جدیدی از طلا ساخته‌اند که از آن استفاده می‌شود. در کعبه در تمام مدت سال بسته است ولی به طور معمول در موارد ویژه و در ایام و اوقاتی که مقرر می‌باشد گشوده می‌شود؛ از جمله برای شستوشوی خانه (که همه ساله قبل از موسم حج یا بعد از موسم حج انجام می‌گرفت. این مراسم در این سال‌ها معمولاً در روز هفتم ذیحجه انجام می‌گیرد و در برخی سال‌ها به مناسبت‌هایی روز شست وشو تغییر می‌یابد، مثلاً در بیستم ذیحجه و یا چند سالی در اول ذیحجه صورت گرفته است) و از جمله برای مواقعی که شخصیتهای بزرگ اسلامی را به زیارت درون خانه خدا مشرف می‌سازند. کعبه در روزگاران پیشین در نداشت (و تنها در سمت شرقی آن، قسمتی از دیوار را باز گذاشتند تا برای ورود به داخل از آن استفاده شود) و بعدها برای آن دری قرار داده شد که ابتدا همسطح زمین بود و در دوران جاهلیت در تجدید بنای کعبه جهت جلوگیری از نفوذ آب، قریش در را از سطح زمین بالاتر قرار داد. دری که کعبه داشت دری یک لنگه و یکپارچه بود تا این که:
- سال ۶۴ هجری، ابن زبیر در بازسازی کعبه در دو لنگه‌ای قرار داد و بر ضلع غربی هم دری نصب نمود.
- سال ۷۴ هجری، حجاج ثقفی در بازسازی کعبه در ضلع غربی را بست.
- سال ۵۵۰ هجری، جمال الدین محمد ابن ابی منصور معروف به جواد اصفهانی (اصبهانی) وزیر اتابکان موصل دری نصب کرد که در آن صنعت ظریفکاری به کار رفته بود.
- سال ۵۵۱ هجری، مقتفی خلیفه عباسی دری کار گذاشت که آن را مزین به زیور آلات نمودند. (ابن جبیر از نوشته‌ای بر در کعبه یاد می‌کند که دستور ساخت آن توسط مقتفی به سال ۵۵۰ نگاشته شده بود).
- سال ۶۵۶ هجری، ملک مظفر امیر یمن دری نصب کرد که بر آن تکه‌های نقره قرار دادند.
- قرن هشتم هجری، ملک ناصر محمد بن قلاوون، امیر مصر دری از چوب سلم یا اقاقیا قرار داد.
- سال ۷۶۱ هجری، ملک ناصر حسن، امیر مصر دری از چوب ساج نصب نمود و نیز در سال ۷۷۶ زیورآلاتی بر این در اضافه کرد.
- قرن نهم هجری، بر در کعبه تا سال ۸۱۶ هجری زیور آلات اضافه می‌شد و نیز زین الدین عثمانی در سال ۸۷۱ در را مزین نمود.
- در سال ۹۶۱، از طرف سلطان سلیمان بر در کعبه ورقه‌هایی از نقره قرار دارد. دوباره به سال ۹۶۴ از طرف سلیمان عثمانی امر شد که در را تعمیر و بر آن الواحی از چوب آس سیاه رنگ که مزین به طلا و نقره بود قرار دهند.
- سال ۱۰۴۵ هجری، سلطان مراد عثمانی دری کار گذارد.
- سال ۱۳۶۳ هجری، دولت سعودی دری نصب نمود.
- سال ۱۳۸۹ هجری قمری به دستور خالد بن عبد العزیز دری نصب گردید که در آن بالغ بر ۲۸۰ کیلوگرم طلا با عیار ۰/۹۹۹/۹ به کار رفته است.
روی در کعبه به طرز بسیار زیبایی آیات قرآن در چهار دایره و شش مربع مستطیل به خط ثلث منقوش شده است. این در به وسیله قفلی که به طرز ظریف و زیبایی آیات قرآن در طی قرون مختلف بر آن نقش بسته قفل می‌گردد. قفل موجود به جای قفل قدیم که هفتاد سال قدمت داشته نصب شده است. این قفلها و کلید آن همواره تعویض و تزیین می‌شده است. شایان یادآوری است که در عصر جاهلی کلیدداری کعبه یکی از مناصب مهم بود. هنگام فتح مکه، کلید کعبه در اختیار «عثمان بن طلحه» قرار داشت و رسول خدا(ص) آن کلید را از وی گرفته و با ورود به کعبه تمامی بت‌ها را شکستند[۱۵].[۱۶]
منابع
پانویس
- ↑ بقره: آیات ۱۴۴، ۱۴۹، ۱۵۰، ۲۱۷؛ مائده ۲؛ انفال ۳۴؛ توبه ۲۸، ۱۹، ۷؛ اسراء، ۱؛ حج ۲۵، ۲۷؛ فتح ۲۵، ۲۷.
- ↑ «و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه (کعبه) را فرا می‌بردند» سوره بقره، آیه ۱۲۷.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۱۲.
- ↑ فصلنامه میقات حج، ش۷، ص۲۰.
- ↑ مناسک حج، ص۵۰۸، مسأله ۱۳۱۲.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۲۸۹؛ الکافی، ج۴، ص۵۳۲.
- ↑ فصلنامه میقات حج، ش۵۷، ص۶۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۶۱.
- ↑ سفرنامه ابن جبیر، ص۱۲۱.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، ص۲۳۱ و ۲۳۷.
- ↑ فصلنامه میقات حج، ش۷، ص۲۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۶۲.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۲۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۶۳.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۸۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۶۴.