بحث:کعبه

مقدمه

نام معروف و اختصاصی خانه خداست که در مسجدالحرام واقع شده و قبله مسلمانان است. این خانه توسط حضرت ابراهیم(ع) و با کمک فرزندش اسماعیل ساخته شده است. اولین بقعه‌ای از زمین که خلقت یافته، کعبه بوده و پس از آن تمام زمین هستی یافته است. در قرآن کریم آمده ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ﴾. این معنا ممکن است یا از نظر امور دینی باشد که قیام حج و مناسک به او است، یا از نظر امور دنیا که موجب ایمنی از قتل و غارت و آسایش ضعفا و فایده بردن تجار و کسبه باشد؛ زیرا مدتی از سال که مراسم حج برپا می‌شود و اجتماع همگانی در آنجا تشکیل می‌گردد، موجب قیام و برپا بودن مردم شده و در آن اوقات از تجاوز و تعدی‌ها ایمن، و به جای قتل و غارت به اصلاح امور خود می‌پردازند. بعضی گفته‌اند: حیات مردمان به کعبه است؛ زیرا هرگاه کعبه از جمعیت خالی شود و مردم حج را ترک کنند هلاک می‌شوند. این نام (کعبه) فقط در دو مورد از قرآن کریم (آیات ۹۶ و ۹۸ سوره مائده) آمده است.

چرا کعبه را کعبه نامیده‌اند؟ چند قول است. امام حسن مجتبی(ع) فرمود: گروهی از یهودیان خدمت رسول اکرم(ص) آمده پرسش‌هایی کردند. از جمله سئوال کردند: چرا بیت الله را کعبه می‌نامند؟ آن حضرت فرمود: چون در وسط دنیا قرار گرفته است. از امام صادق(ع) سؤال شد چرا کعبه را کعبه نامیده‌اند؟ فرمود: برای این که ساختمان آن، بر چهارگوش و چهار دیوار بنا شده است. سؤال شد چرا چهارگوش ساخته شده فرمود: برای این که در مقابل بیت المعمور است و آن چنین است. سؤال شد، چرا بیت المعمور مربع خلق شده است؟ فرمود: برای این که بیت المعمور در مقابل عرش است و آن مربع است. سؤال شد چرا عرش مربع آفریده شده، فرمود: برای این که کلماتی که اسلام بر آنها استوار گشته، چهار کلمه است: «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ اللَّهُ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ». نگاه کردن به کعبه عبادت است. امام ششم می‌فرماید: کسی که به خانه خدا نگاه کند و عارف به حق او باشد، همان طور که حرمت کعبه را می‌شناسد، خدای تعالی تمام گناهان او را می‌آمرزد و اندوه دنیا و آخرت را از او برطرف می‌سازد و مهماتش را کفایت می‌فرماید. امام هشتم(ع) می‌فرماید: علت این که خانه کعبه در وسط روی زمین قرار گرفته، این است که مردم شرق و غرب جهان، از نظر آمدن به سوی او برابر باشند.

احکام کعبه؛ وجوب نماز به سوی آن، وجوب طواف به سوی آن، وجوب ذبح شرعی به سوی آن، وجوب دفن مسلمان به سوی آن، حرمت جنگ کردن در کنار آن، حرمت تعقیب نمودن پناهنده به آن، حرمت رو یا پشت کردن به آن هنگام تخلیه، استحباب قرار دادن شخص در حال احتضار به سوی آن، استحباب قرار گرفتن به هنگام خوابیدن و نشستن به سوی آن، استحباب قرار گرفتن به هنگام وضو و تلاوت قرآن و دعا به سوی آن، کراهت به جای آوردن نمازهای شبانه روز (پنجگانه) در داخل آن، کراهت (یا حرمت) ساختن بنایی مرتفع‌تر از آن (در کنار مسجدالحرام)، کافر و محکوم به اعدام شدن عامل هتک حرمت و آلوده به نجاست عمدی نمودن آن. شکل کعبه تقریباً مربع و قدری مستطیل است. دیوارهای آن از بیرون با سنگ‌های حجاری شده کبود رنگ که به آنها (صمّا) گفته می‌شود، یعنی سنگ سفت و سخت ساخته شده و از درون با سنگ‌های مرمر سیاه که پاره‌ای از آنها منقوش و پاره‌ای از دوره شاهان (بنی قلادون مصر) در آن به یادگار گذاشته شده، بنا گردیده است. ساختمان کعبه از زمان عبدالله بن زبیر و حجاج ثقفی تا دوران ما، به همان شکل کنونی باقی مانده است. مشخصات کعبه بر اساس متر عبارت است از: طول ضلع درِ کعبه؛ یعنی از رکن اسود تا رکن عراقی ۶۸ / ۱۱ متر. طول رکن عراقی تا شامی، طرفی که حجر اسماعیل در آن قرار دارد. ۹۰/۹ متر. طول رکن شامی تا رکن یمانی ۰۴/ ۱۲ متر. طول رکن یمانی تا رکن اسود ۱۸/۱۰ متر.

بنای کعبه از سنگ‌های سیاه و سختی ساخته شده که با کنار زدن پرده از روی آن، کاملاً آشکار است. این سنگ‌ها که از زمان بنای کعبه از سال ۱۰۴۰ ق. تا به امروز بر جای مانده، از کوه‌های مکه به ویژه جبل الکعبه که در محله شُبَیکه مکه بوده، گرفته شده است. سنگ‌ها اندازه‌های مختلف دارد، به طوری که بزرگ‌ترین آنها با طول و عرض و ارتفاع ۱۹۰، ۵۰ و ۲۸ سانتی‌متر و کوچک‌ترین آنها با طول و عرض ۵۰ و ۴۰ سانتی‌متر می‌باشد. پایه‌های آن از سرب مذاب ساخته شده و بدین ترتیب بنایی است نسبتاً مستحکم و استوار. پیش از بنای قریش، کعبه دو در داشته است: یکی در ناحیه شرقی محل در فعلی و دیگری در ناحیه غربی، که از یکی وارد و از دیگری خارج می‌شده‌اند، اما قریش تنها در ناحیه شرقی آن دری نصب کرد. بعدها ابن زبیر در دیگر را گشود که به وسیله حجاج بسته شد و اکنون همان یک در باقی مانده است. این در تا به حال چندین بار عوض شده است و آخرین بار در سال ۱۳۹۸ قمری به دستور خالد بن عبدالعزیز در جدیدی ساخته و نصب گردید. ساختمان کعبه نیز از سال ۱۰۴۰ تا قرن اخیر تعمیر نشده بود، ولی در سال ۱۳۷۷ قمری و سپس ۱۴۱۷ به دستور سعود بن عبد العزیز و فهد بن عبدالعزیز در آن تعمیراتی صورت گرفت. سقف کعبه به صورت دو سقفی است که با سه پایه چوبی که در میانه آن در یک ردیف قرار گرفته، نگهداری می‌شود. اطراف آن سنگ‌های مرمر نصب شده و در کنار آن پلکانی قرار دارد که برای رسیدن به سقف بالایی تعبیه شده است.

پیش‌تر به اندازه‌های اضلاع کعبه، اشاره کردیم و اکنون توضیح ذیل را از زبان مسؤول فعلی کعبه که از خاندان آل شیبه است و اینان از پیش از اسلام تا به امروز سدانت و حراست کعبه را در اختیار داشته و دارند می‌آوریم: بنای آن از سنگ سخت (الحجارة الصلبة الزرقاء) است. ارتفاع آن حدود پانزده متر (به طول دقیق ۸۵/۱۴) و طول جهتی که حجر (اسماعیل) در آن است و وجه برابرش ده متر و ده (به طور دقیق ۲۲/۱۰) سانتی‌متر است و طول دو ضلع دیگر دوازده (به طور دقیق ۵۸/۱۱ متر) است. زاویه‌های کعبه نیز تقریباً به سمت جهات اربعه؛ شمال، جنوب، شرق و غرب است. حجرالاسود در ارتفاع ۱۰/۱ از زمین قرار گرفته و در کعبه نیز حدود دو متری از زمین مطاف ارتفاع دارد و با نردبان باید بالا رفت. کعبه از دریا حدود ۳۰۰ متر بالاتر است. محل کعبه تقریباً در وسط مسجدالحرام است و بیشتر به ضلع شرقی جنوبی مسجدالحرام نزدیک است تا به دو ضلع دیگر. اطراف کعبه، میدان مطاف است و این یک دایره مستطیلی است که قطر شمالی جنوبی ۵۱ متر و قطر شرقی غربی آن ۴۱ متر است. دایره مطاف که خارج از مستطیل کعبه است، در غرب و جنوب با فاصله ۵۱ متر و شرق و شمال ۴۱ متر است. زمانی که ما در جهت شرقی از طرف باب السلام یا باب النبی وارد مسجدالحرام شویم و به کعبه نگاه کنیم، می‌بینیم این خانه، از پارچه‌ای سیاه که آیاتی از قرآن را بر آن بافته‌اند، پوشیده شده و با احتشام و جبروت جلوه می‌کند. این آیات قرآنی با رشته نقره‌ای طلافام بر آن بافته شده و اطراف آن را گرفته است. در کعبه نیز پوشیده از نقره‌ای است که طلای خالص روی آن گرفته و آیاتی با طلا بر روی آن برجسته شده است.

کعبه تاکنون ۱۲ بار تجدید بنا شده است. درباره تاریخ و سابقه کعبه آورده‌اند: بنای آن به دو هزار سال قبل از آدم بر می‌گردد و آن را صراخ می‌گفتند. پس این خانه پیش از عهد آدم ابوالبشر بر پا بوده و حج می‌شده است، ولی طرز ستایش و نیایش آنان در دست نیست. اما در دوره‌های پس از آدم(ع)، هندوها و اعتقادات شان این بوده که بودا به زیارت کعبه رفته و در آن وقت روح‌اش در حجرالاسود حلول کرد؛ بدین جهت کعبه را محترم می‌شمرده‌اند. اعراب، قرن‌ها پیش از اسلام نظر به این که نیای بزرگ عرب حضرت اسماعیل(ع) در بنای آن سهم به سزایی داشته، به عنوان از نقاط حج دوردست به زیارت این خانه می‌آمده‌اند. ایرانیان قبل از اسلام، کعبه را عزیز شمرده و معتقد بوده‌اند که روح اهورا مزدا در آن حلول کرده است. اما با ظهور اسلام، تمام خرافات و شرک‌ها و بت‌پرستی‌ها نابود شد و همگان این خانه را خانه خدا دانسته و اکنون خانه وحدت، خانه حقیقت و یکتاپرستی است. امیرالمؤمنین علی(ع) در پاسخ مسائل مرد شامی فرمودند: دو هزار سال پیش از آدم، خانه کعبه حج می‌شده و ملائکه می‌آمدند و حج می‌کردند. پس این خانه، پرونده چندین هزار ساله دارد که امروز به دست نسل حاضر از مسلمین رسیده و قبله مسلمانان جهان است.

تاریخ گویای این مطلب است که هر کس از ستمکاران و گردن‌کشان که قصد اهانت به این خانه کرده، صاحب خانه آنها را عبرت جهانیان کرده و نابودشان ساخته است. بعضی مفسران ذیل آیه شریفه ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ﴾ آورده‌اند: بدان جهت بکّه نامیده شده که گردن‌های ستمگران را می‌کوبد و کسی قصد سوء به آن نکرده، مگر آنکه خداوند او را شکست داده است. در داستان تُبَّع در روایت است که وقتی اراده بی‌احترامی به این خانه را کرد، دیدگانش از حدقه بیرون آمد و به صورتش افتاد و در فتنه قرامطه یکی از آنان که خواست ناودان طلایی کعبه را سرقت کند از بام خانه سقوط کرد و هلاک شد. داستان ابرهه و اصحاب فیل نیز که در قرآن آمده نمونه‌ای از این دست است. خانه خدا به چند اسم نامیده شده است. نام‌های جداگانه هر کدام به فضیلتی اشاره دارد: صراخ، بیت الله؛ ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾، البیت؛ ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾؛ ﴿وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ﴾؛ ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾، بیت الحرام، بیت العتیق؛ ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ﴾، بیت المعمور، بکه، کعبه؛ ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ وَأَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. بیت الله الحرام، بیت الحرم، بینه، حمساء، دار الصفا، دوار، ذات الودع، ضراح، قادس، قریة القدیمه، مذهب، ناذر.

خداوند خانه خدا را هفده بار و در چهارده آیه یاد کرده است: دوبار با واژه «الکعبه»، هفت بار با «البیت» یک بار با «بیت»، دوبار با «البیت الحرام» دوبار با «البیت العتیق»، یک بار با «بیتک المحرم» و دوبار با واژه «بیتی». «المسجد الحرام» نیز پانزده بار در قرآن کریم یاد شده است و یک بار تنها با واژه «المسجد» آمده است. امام پنجم(ع) می‌فرماید: خداوند بیت المعمور را محل توجه برای اهل آسمان و کعبه را برای اهل زمین قرار داد..

امتیازات کعبه

کعبه را احکام خاص و امتیازاتی است که هر یک دلیل بر شرافت و فضیلت آن است:

1. تنها بنائی است که آن را خدای بزرگ نسبت به خود داده، و خانه خود خوانده است.
2. بنای آن در آغاز، به وسیله جبرئیل و فرشتگان، و سپس به دست انبیا به ویژه قهرمان توحید حضرت خلیل(ع) انجام گشته است.
3. نخستین بنائی است در زمین، که به عنوان ستایشگاه وجود یافته است.
4. آن را خانه محترم معرفی، و قوام زندگانی مردم را مبتنی بر آن ساخته است. ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ﴾.
5. آیات الهی مانند: حجرالاسود، حجر اسماعیل، زمزم، مقام ابراهیم و دیگر آیات که هر یک نشانه روشنی بر شناسائی حق می‌باشد، در شعاع این خانه محسوس، و در طول زمان از دستبرد اجانب مصون مانده است.
6. تمام انبیا و جانشینان عالی مقام آنان، سواره و پیاده و گاهی با پای برهنه، به جانب این خانه شتافته و آن را زیارت کرده‌اند.
7. بنا به نقل اهل تحقیق، دیده نشده که کبوتران حرم و پرندگان از بالای آن عبور و پرواز نمایند.
8. کسی که عمداً هتک حرمت این خانه کند و آن را به پلیدی آلوده سازد، کافر و محکوم به اعدام است.
9. کسانی که اراده سوء داشته و خواسته‌اند به این خانه اهانت نمایند، هلاک شده‌اند.
10. از نظر احترام، در رابطه با این خانه، در اسلام احکامی است که برای هیچ یک از مقدسات عالم وجود، این احکام صدور نیافته است: نمازگزاران، در تمام روی زمین به سوی این خانه و جهتی که محیط آن است باید نماز بگذارند. ذبح شرعی، محتضر در حال احتضار، میت مسلمان در حال دفن، باید رو به این جهت باشد. رو به قبله، وضو ساختن و تلاوت قرآن و دعا و نشستن و خوابیدن مستحب است. تخلیه، استبرأ، استنجأ، و مواقعه، رو به قبله و پشت به قبله جائز نمی‌باشد.
11. آنکه از همه بیشتر به این خانه، امتیاز و فضیلت بخشیده و موجب جلال نهائی آن گردیده است و گویا در کالبد کعبه روح دمیده این است که کعبه واقعی دل‌های پاک، ولی الله الاعظم، امیرالمؤمنین علی(ع)، در درون آن چهره‌نمائی فرمود و زایشگاه آن حضرت شد!..

مُستَجار

«مستجار» به قسمتی از دیوار پشت کعبه و کنار رکن یمانی گفته می‌شود. این مکان شاهد حادثه‌ای عظیم بوده و به عظمت و قدرت الهی برای ورود فاطمه بنت اسد(ع)، مادر مولود کعبه (علی(ع)) شکافته شد. خداوند متعال این افتخار بزرگ را تنها نصیب شیعه ساخت که امام و پیشوای او در بهترین مکان‌های دنیا متولد گردید. در شفاء الغرام آمده است: از این رو به این مکان مستجار گفته‌اند که پناه گیرنده به آن، چون «مستجار من ذنوب» است و گناه وی ریخته می‌شود. چون بعضی از صحابه رسول خدا(ص) به این مکان التزام می‌جسته‌اند به نام «مُلتَزَم و متعوذ» نیز معروف است. چون پشت باب الکعبه است به آن «دبر الکعبه» هم می‌گویند. زمانی که خانه کعبه دو در داشت، در دیگر آن در کنار مستجار بود که مسدود شد. این جا نیز از مکان‌های استجابت دعا است. در برخی از احادیث به ملتزم هم تعبیر شده است..

مناصب کعبه

هنگام ظهور اسلام در شبه جزیره، برای هر چه بهتر برگزار کردن مراسم حج و پذیرایی زایران مناصبی وجود داشت که میان قبایل و یا افراد خاصی تقسیم می‌شد. این مناصب که در طول تاریخ خود باعث تنش‌ها و برخوردهایی میان متصدیان آنها می‌شد، عبارت بودند از:

1. سِقایت: آب دادن حاجیان و زایران کعبه به عهده «عباس» - عموی پیامبر - از بنی هاشم بود.
2. عُقاب یا لواءِ: پرچمداری در دست ابوسفیان، صخر بن حرب از بنی امیه.
3. رِفادت: میهمانداری و پذیرایی زایران به دست «حارث بن عامر» از بنی نَوفَل.
4. حجابت: دربانی، کلیدداری، سِدانت (پرده‌داری)، لواء و دارالنّدوه، به دست «عثمان بن طلحه» از بنی عبدالدار.
5. قُبَّه: اسلحه خانه و محل جمع‌آوری مهمات و سلاح‌های جنگی در دست «خالد بن ولید» از بنی مخزوم.
6. سِفارت: در رابطه با روانه کردن نماینده برای انجام مذاکرات صلح یا جنگ یا اظهار مفآخرت در برابر اقوام دیگر است که در دست عمر بن خطاب از بنی عدی بود.
7. اَیسار و اَزلام: بخت‌آزمایی و شرط‌بندی، در دست صفوان بن امیه از بنی جُمَح.
8. قضا و داوری: که در میان افراد دست به دست می‌گشته است.
9. حفاظت اموالِ متعلق به کعبه و بت‌ها به عهده حارث بن قیس از بنی سَهم.
10. قیادت: سرداری و سرپرستی کاروان‌های بازرگانی در دست «ابوسفیان» از بنی‌امیه
11. مؤسسه پرداخت دیه و غرامت: در اختیار طایفه بنی تیم بن مُرَّه.
12. اَعِنّه: سرپرستی چارپایان و ستوران قریش به هنگام جنگ بود.
13. عمارت: نگهبانی و مراقبت از مسجد الحرام، به دست «شیبة بن عثمان» از بنی عبدالدار..

منابع

1. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه

ح نبوی ج۶

• الفصل الثاني بيت الله وما يتعلق به
• ۲ / ۱ فضل المسجد الحرام
• ۲ / ۲ فضل الصلاة في المسجد الحرام
• ۲ / ۳ فضل البيت
• ۲ / ۴ دخول البيت
• ۲ / ۵ تخلية المطاف لطواف الفريضة
• ۲ / ۶ النهي عن منع الطواف والصلاة مطلقا
• ۲ / ۷ الحجر الأسود
• ۲ / ۸ الحطيم
• ۲ / ۹ الملتزم
• ۲ / ۱۰ الركن اليماني
• ۲ / ۱۱ زمزم
• ۲ / ۱۲ مدفن الأنبياء في المسجد
• تحقيق حول المواضع المقدسة في المسجد الحرام
• ۲ / ۱۳ حلي الكعبة وكسوتها
• ۲ / ۱۴ فضل النظر إلى البيت
• ۲ / ۱۵ تحول القبلة
• بحوث حول القبلة
• أ بحث علمي
• ب بحث اجتماعي
• ج بحث تاريخي
• د شكل الكعبة
• ه كسوة الكعبة
• منزلة الكعبة
• ولاية الكعبة