ذکر در معارف و سیره سجادی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ذکر است. "ذکر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ذکر در لغت - ذکر در قرآن - ذکر در حدیث - ذکر در اخلاق اسلامی - ذکر در عرفان اسلامی - ذکر در فقه سیاسی - ذکر در نهج البلاغه - ذکر در کلام اسلامی - حق ذکر - ذکر در معارف دعا و زیارات - ذکر در معارف و سیره سجادی - ذکر در معارف و سیره حسینی - ذکر در معارف و سیره نبوی

مقدمه

ذکر در برابر نسیان و فراموشی، به معنای یاد کردن و یاد آوردن است. راغب اصفهانی می‌گوید: گاهی ذکر به معنای حالتی نفسانی است که انسان به سبب آن می‌تواند آنچه را آموخته است در ذهن خویش نگه دارد و از این جهت، مرادف "حفظ" است، جز آنکه حفظ به اعتبار نگه داشتن و به یاد سپردن چیزی است و ذکر به اعتبار حاضر کردن چیزی در ذهن و یادآوری است. گاهی نیز مقصود از ذکر، حضور چیزی در قلب یا در زبان است؛ خواه این حضور بعد از فراموشی باشد، که آن را یاد آوردن می‌گویند و خواه بدون فراموشی باشد که در حقیقت استمرار و ادامه حفظ و به یادسپاری است. ذکر در صحیفه سجادیه معانی مختلفی دارد، لیکن آنچه در این مدخل به آن می‌پردازیم، ذکر به معنای "یاد خداوند متعال" است در برابر فراموشی و غفلت از او، و این همان است که در قرآن و حدیث از آن به عنوان؛ "فلسفه همه عبادات، هدف همه برنامه‌های تکامل آفرین اسلام، و بهترین و سازنده‌ترین اعمال جوارحی و جوانحی" یاد شده است. "ذکر" تنها عبادتی است که به فرموده امام صادق(ع) هیچ حد و مرزی برای آن تعیین نشده است.

انواع ذکر

گاهی ذکر را به اعتبار ابزار آن، به "ذکر زبانی" و "ذکر قلبی"، یا ذکر جوارحی و ذکر جوانحی تقسیم می‌کنند، چنانکه امام زین‌العابدین(ع) در دعای یازدهم و بیست‌ویکم صحیفه، از ذکر قلبی و در دعای بیست‌وسوم، از ذکر زبانی یاد کرده است: «اللَّهُمَّ... اشْغَلْ‏ قُلُوبَنَا بِذِكْرِكَ‏ عَنْ كُلِّ ذِكْرٍ» و نیز: «اللَّهُمَّ... فَرِّغْ‏ قَلْبِي‏ لِمَحَبَّتِكَ‏، وَ اشْغَلْهُ بِذِكْرِكَ» و همچنین: «اللَّهُمَّ... وَ أَنْطِقْ... بِـ....ذِكْرِكَ... لِسَانِي». و گاهی ذکر به اعتبار موقعیت آن به: «یاد خدا هنگام انجام دادن واجبات، یاد خدا هنگام ترک محرمات، یاد خدا هنگام مصائب و مشکلات زندگی، یاد خدا هنگام خشم، یاد خدا هنگام شادی و... تقسیم می‌شود».

فراخوان انسان به ذکر خداوند

خداوند متعال در آیات بسیاری از قرآن کریم بندگان خویش را به ذکر خود فراخوانده است. امام زین‌العابدین(ع) در فرازی از نیایش چهل‌و‌پنجم صحیفه سجادیه به یکی از آن موارد اشاره کرده است: بار خدایا! تویی که به وسیله وحیی که از عالم غیب فرستادی، و به ترغیب خویش، آدمیان را به چیزهایی راه نمودی که اگر پنهان می‌داشتی، از دیدگانشان پنهان می‌بود، گوششان از شنیدن آواز آن ناتوان و اندیشه‌هایشان از تصوّر آن عاجز می‌آمد؛ که تو خود گفته‌ای: "مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم... ". اهمیت این فراخوان در فرازی از مناجات الذّاکرین امام سجاد(ع) بیان شده است: خدایا! اگر پذیرفتن فرمانت واجب نبود، من تو را پاک‌تر از آن می‌دانستم که نام تو را بر زبان آورم، وانگهی، ذکری که من از تو می‌کنم به اندازه فهم من است نه به مقدار مقام تو، و میزان فهم من هرگز آن اندازه اوج نخواهد گرفت که محل تقدیس تو قرار گیرد.

ارزش یاد خداوند

امام سجاد(ع) در فرازی از نیایش چهل‌وپنجم صحیفه یاد خداوند را نعمت و احسانِ باری تعالی نسبت به بندگان خویش خوانده: «فَذَكَرُوكَ‏ بِمَنِّكَ»، و در مناجات الذاکرین یاد خداوند را در زمره بزرگ‌ترین نعمت‌های حضرت حق برشمرده است؛ «وَ مِنْ‏ أَعْظَمِ‏ النِّعَمِ‏ عَلَيْنَا جَرَيَانُ ذِكْرِكَ عَلَى أَلْسِنَتِنَا»؛ در نیایش یازدهم صحیفه، یاد خداوند مایه شرافتِ یادکنندگان معرفی شده است: «يَا مَنْ‏ ذِكْرُهُ‏ شَرَفٌ‏ لِلذَّاكِرِينَ‏». امام سجاد(ع) در فرازی از نیایش سی‌ونهم در توصیف ارزش یاد خداوند می‌فرماید: «تَعَالَى ذِكْرُكَ‏ عَنِ‏ الْمَذْكُورِينَ‏»؛ «یاد تو برتر و متعالی‌تر از یادِ هر یاد شده دیگر است».

حقیقت ذکر

این عبارات و مشابه آن، نه تنها یاد آور ارزش یاد خداوند است، بلکه حقیقت معنای ذکر را نیز گوشزد می‌کند. از رهگذر این نیایش‌ها می‌توان دریافت که "حقیقت ذکر عبارت است از توجه دل به آفریدگار جهان و احساس این واقعیت که جهان محضر خداست و انسان در حضور اوست؛ و این معنا تحقق نمی‌یابد مگر با دو شرط، یکی معرفت حقیقی نسبت به خداوند متعال و دیگری توجه به او".

الهام ذکر خداوند

اینکه زمینه‌های شکل‌گیری ذکر خداوند در زندگی انسان چیست و اسباب و عوامل آن کدام است، بحث‌های متنوعی را می‌طلبد که پرداختن به همه آنها بیرون از گنجایش این مقال است، اما بیان این نکته را نمی‌توان فرو گذارد که یکی از مهم‌ترین عوامل ذکر، الهام است. در حدیثی از پیامبر خدا(ص) آمده است: الهام شدن ذکر خدا به دل، بزرگ‌ترین نعمت خداوند به بندگانش می‌باشد. بر این پایه در فرازهای مختلفی از صحیفه امام سجاد(ع) "به یاد داشتن خدا" را طلب می‌کنیم: بار خدایا! زبانم را به ستایش و شکر و ذکر و ثنای نیکویت گویا ساز؛ «بار خدایا!... دلم را برای محبت خودت تهی گردان و آن را به یاد خودت مشغول ساز»؛ «خداوندا! آنگاه که دچار غفلت شدم مرا به ذکر خودت هشیار کن»؛ «[بار خدایا!] یاد خودت را فراموشم مساز»؛ «خداوندا! دل‌های ما را از هر یادی (منصرف، و) به یاد خود مشغول دار».

اوقات یاد خدا

به یاد خدا بودن اختصاص به زمان خاصی ندارد و انجام آن در هر زمان - و مکانی - نیکوست، گرچه در مواقع خاصی از اهمیت بیشتری برخوردار است. یاد خدا در زمان غفلت، یاد خدا در وقت توجه به نعمت، و یاد خدا، در برابر القائات شیطان و هنگام گناه، از جمله زمان‌هایی است که در صحیفه سجادیه به آن اشاره شده است، امام علی بن الحسین(ع) در فرازی از مناجات الذاکرین، اوقات ذکر را به همه زمان‌ها تسرّی داده است: یاد خود را در تنهایی و در میان جمع، شب و روز، آشکار و نهان و در خوشی و ناخوشی به ما الهام فرما و ما را با ذکر پنهانت (ذکر خفیّ) مأنوس گردان.

آثار و برکات یاد خداوند

بررسی آثار و برکات ذکر خداوند، در پیوندی وثیق با فلسفه آفرینش انسان و رمز و راز کمال و تعالی آدمیان قرار دارد و از دو راه قابل رهگیری است؛ نخست؛ بررسی متن‌هایی که به طور مستقیم به بیان برکات ذکر در زندگی فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، و دنیایی و آخرتی انسان پرداخته است، و دوم؛ بررسی متن‌های مربوط به زیان‌های فراموش کردن یاد خدا. مهم‌ترین اثر ذکر خدا که دیگر آثارِ آن را نیز در برمی‌گیرد: «یاد نمودن خدا از بنده است» این که خداوند متعال می‌فرماید: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» بدین معناست که آدمی به هر میزان که یاد خدا در روح و روان، و در زندگی فردی و جمعی او حضور داشته باشد به همان میزان شایستگی و ظرفیت لازم برای درک فیض و رحمت و برخورداری از نعمت خداوند را پیدا می‌کند.

دومین اثر یاد خدا، چنانچه در نیایش شانزدهم صحیفه سجادیه به آن اشاره شده، پایان بخشیدن به اندوه و اضطراب و رسیدن به ساحل آرامش و اطمینان است. امام سجاد(ع) نیایش بیستم، از ذکر خدا به عنوان "جایگزینی برای مقابله با القائات شیطان" یاد کرده و این سومین کارکرد ذکر از منظر امام زین‌العابدین(ع) است؛ چهارمین اثر یاد خدا نیز، از نظرگاه صحیفه سجادیه، "تأمین سلامت دل" است. این بحث را با عبارتی از مناجات الذّاکرین به پایان می‌بریم: خدایا! تو فرمودی و سخنت حق است که: ای مؤمنان! خدا را بسیار یاد کنید و او را در هر بامداد و پسین تسبیح گویید و نیز فرمودی، و گفته‌ات حق است که: مرا یاد کنید تا من هم شما را یاد کنم پس تو ما را به ذکر خود فراخواندی و به ما وعده دادی که برای شرافت و عزت و عظمت‌بخشی به ما، تو هم ما را یاد کنی و ما اکنون برپایه فرمانت تو را یاد می‌کنیم پس تو نیز به وعده خویش وفا کن! ای که به یادِ یادکنندگان خود هستی و ای مهربان‌ترین مهربانان...

منابع

1. باقری‌فر، علی، مقاله «ذکر»، دانشنامه صحیفه سجادیه