سفیان بن ابی‌لیلی همدانی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سفیان بن ابی‌لیلی همدانی است. سفیان بن ابی‌لیلی همدانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سفیان بن ابی‌لیلی همدانی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• سفیان بن ابی لیلی از قبیله همدان یمن است که به دوستی علی (ع) مشهور بودند و مؤرخان درباره نام سفیان اختلاف دارند . کنیه‌اش ابوعامر است و او طبق روایت اسباط بن سالم از موسی بن جعفر (ع)، که فرموده است: در روز قیامت منادی پروردگار ندا می‌دهد: کجایند حواریون حسن بن علی، فرزند فاطمه دختر رسول خدا (ص)، پس آنگاه سفیان بن ابی‌لیلی همدانی و حذیفه بن اسید غفاری به پا می‌خیزند؛ از اصحاب امام حسن (ع) شمرده شده است. ابن شهرآشوب نیز می‌نویسد: عبدالله بن جعفر طیار، مسلم بن عقیل و سفیان بن ابی‌لیلی همدانی از اصحاب امام حسن (ع) هستند. شیخ مفید هم سفیان را به همراه حذیفه بن اسید غفاری و ابورزین اسدی از اصحاب امام حسن (ع) شمرده است.

رفتار سفیان با امام حسن (ع)

• سفیان با امام حسن (ع) رفتاری داشته است که به خاطر آن، برخی او را از مخالفان امام حسن (ع) و عده‌ای او را از محبّان ایشان قلمداد کرده‌اند.
• کشی از ابوحمزه، از امام محمد باقر (ع) روایت کرده که آن حضرت فرموده است: "روزی مردی از یاران امام حسن (ع) که به او سفیان بن لیلی می‌گفتند، در حالی که بر شتر خود سوار بود، نزد آن حضرت آمد و در حالی که دامن لباس خود را گرفته بود، نزد آستانه درب خانه آن حضرت ایستاد و گفت: السلام علیک یا مذل المؤمنین! یعنی سلام بر تو ای ذلیل‌کننده مؤمنین! امام حسن (ع) به وی فرمود: "پیاده شو و تعجیل نکن!" او پیاده شد و شتر خود را در میان خانه عقال کرد؛ آنگاه آمد تا نزد امام رسید و امام (ع) به او فرمود: "چه گفتی!؟" گفت: "گفتم: سلام بر تو ای ذلیل کننده مؤمنین!" امام حسن (ع) فرمود: "به چه دلیل این سخن را می‌گوئی!؟" گفت: "تو به عمد امر خلافت این امت را از گردن خود برداشتی و به این مرد طاغی و سرکش واگذار کردی که بر خلاف دستور خدا حکومت می‌کند". امام حسن (ع) فرمود: "من تو را از علت این عمل آگاه می‌کنم؛ من از پدرم علی (ع) شنیدم که می‌فرمود: "پیامبر اسلام (ص) فرمود: روزها و شب‌ها نمی‌گذرند تا اینکه مردی که گلویی گشاد و سینه‌ای عریض دارد و می‌خورد و سیر نمی‌شود، امر خلافت این امت را به عهده می‌گیرد و آن مرد، معاویه است". علت صلح من با معاویه همین است. چه باعث شد که نزد ما آمدی؟" گفت: "دوستی و حب شما"؛ فرمود: "محض رضای خدا؟" گفت: "آری"؛ فرمود: "به خدا قسم هیچ بنده‌ای ما را دوست نمی‌دارد و اگر چه در دیلم اسیر باشد، مگر اینکه دوستی ما به نفع وی خواهد بود. دوستی ما آنچنان گناهان را از بنی آدم فرو می‌ریزد که باد برگ درختان را فرو می‌ریزد".
• مدائنی می‌گوید: روزی سفیان بن ابی لیلی نهدی نزد امام حسن (ع) آمد و گفت: سلام بر تو ای زبونکننده مؤمنان!"
• امام حسن (ع) فرمود: "بنشین! خدا تو را رحمت کند! برای پیامبر (ص) موضوع پادشاهی بنیامیه آشکار شد و در خواب چنین دید که آنان یکی پس از دیگری از منبر او بالا می‌روند و این کار بر رسول خدا (ص) گران آمد و خداوند در این باره آیه‌ای از قرآن نازل کرد و خطاب به پیامبر (ص) چنین فرمود: وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ و از پدرم، علی (ع) که رحمت خدا بر او باد! شنیدم که می‌فرمود: "به زودی خلافت این امت را مردی فراخ گلو و شکم گنده برعهده خواهد گرفت"؛ پرسیدم او کیست؟ فرمود: "معاویه است"، و پدرم به من گفت: "قرآن از پادشاهی بنی امیه و مدت آن خبر داده است و خداوند متعال می‌فرماید: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ و افزود که این هزار ماه مدت پادشاهی بنیامیه است".
• مدائنی می‌گوید: چون سال صلح فرا رسید، امام حسن (ع) چند روزی در کوفه ماند و سپس آماده رفتن به مدینه شد و مسیب بن نجبه فزاری و ظبیان بن عماره لیثی برای خداحافظی از ایشان رفتند؛ پس امام حسن (ع) فرمود: "سپاس برای خداوندی است که بر فرمان خود چیره است و اگر همه خلق جمع شوند تا آنچه که او می‌خواهد بیافریند، نمی‌توانند جلوگیری کنند". بلاذری نیز در اینباره چنین می‌گوید: پس از صلح امام حسن (ع) و معاویه، معاویه برای مردم خطبه خواند و در خطبه‌اش گفت: "من در ایام فتنه شروطی را به دلیل الفت و رها کردن جنگ شرط کردم و الان این شروط زیر پای من است!!!" بعد از این سخنان، سفیان بن یغل الهمدانی به حسن (ع) گفت: یا مذل المؤمنین!!!
• اما دینوری به نقل از علی بن محمد بن بشیر همدانی روایت می‌کند که من و سفیان بن لیلی به مدینه رفتیم و در آنجا بر خانه امام حسن (ع) وارد شدیم و مسیب بن نجبة، عبدالله بن وداک تمیمی و سراج بن مالک خثعمی هم آنجا بودند؛ من گفتم: سلام بر تو باد ای خوار کننده مؤمنان! امام (ع) فرمود: "سلام بر تو باد! بنشین! من، خوارکننده مؤمنان نیستم، بلکه عزیز کننده ایشانم؛ من از صلح خود با معاویه نیتی جز دور کردن کشتار از شما نداشتم که دیدم یاران من برای پیکار سستی نشان می‌دهند و به خدا سوگند! اگر با کوه‌ها و درخت‌ها هم به جنگ او می‌رفتیم، باز چاره‌ای از واگذاری این کار به او نبود". پس از نزد ایشان بیرون آمدیم و نزد امام حسین (ع) رفتیم و پاسخی را که امام حسن (ع) داده بود، به ایشان گفتیم؛ فرمود: "ابو محمد درست می‌فرماید؛ تا هنگامی که معاویه زنده است باید هر یک از شما خانه نشینی را انتخاب کنید".
• ابن عبدالبر نیز می‌نویسد: ابوروق الهمدانی (ابا غریف) نقل می‌کند: "ما در مقدمه لشکر دوازده هزار نفری حسن بن علی (ع) در مسکن بودیم، در حالی که آمادهی از جان گذشتن و جنگ با اهل شام بودیم؛ وقتی ماجرای صلح حسن بن علی (ع) را شنیدیم گویی پشت ما از غیظ و حزن شکست؛ پس هنگامی که حسن (ع) به کوفه آمد، بزرگی از ما، سفیان بن لیلی که کنیه‌اش ابوعامر بود، گفت:{{عربی|"السلام عليك يا مذل المؤمنين"! حسن (ع) فرمود: "اینگونه نگو یا ابوعامر! من مؤمنین را ذلیل نکردم و لکن کراهت داشتم که شما را در طلب ملک به کشتن دهم".
• ابوالفرج اصفهانی نیز می‌نویسد: امام حسن (ع) پس از صلح با معاویه رو به کوفه نهاد و به دنبال او معاویه نیز با نیروی خود راه کوفه را پیش گرفت. پس، اصحاب امام حسن (ع) که عموماً از پیروان امیرالمؤمنین علی (ع) بوده‌اند، دور او را گرفتند و همه لب به ملامت او گشودند و از شدت خشم و نومیدی گریه می‌کردند که چرا امامشان با دشمنشان صلح کرده و تسلیم او شده است؛ سفیان اللیل می‌گوید: "پس از بیعت حسن بن علی (ع) با معاویه راه خانه او را در پیش گرفتم؛ پس در حالی که امام حسن (ع) بر آستان سرای خویشتن نشسته بود و گروهی نزد او بودند، من گفتم: سلام بر تو ای خوار کننده مؤمنان! فرمود: "ای سفیان سلام بر تو باد!" پس من فرود آمدم و به ناقه خود پایبند زدم و رفتم و کنارش نشستم؛
• فرمود: "ای سفیان چه گفتی؟"
• گفتم: سلام بر تو ای خوار کننده مؤمنان!
• فرمود: "چرا نسبت به ما چنین می‌گویی؟"
• گفتم: پدر و مادرم فدای تو باد! تو بودی که با بیعت با این ستمگر و تسلیم کردن حکومت به نفرین شده و پسر هند جگرخواره ما را زبون ساختی و حال آنکه صدهزار تن با تو بودند که در پای تو می‌مردند و خداوند هم امر مردم را برای تو جمع فرموده بود؛
• امام حسن (ع) فرمود: "ای سفیان! ما خاندانی هستیم که چون حق را بدانیم، به آن متمسک می‌شویم و من شنیدم که که علی (ع) می‌فرمود: از پیامبر (ص) شنیدم که می‌فرمود: "روزگار سپری نخواهد شد تا آنکه حکومت این امت بر مردی گشاد دهان و فراخ گلو خواهد رسید که می‌خورد و سیر نمی‌شود و خداوند به او نمی‌نگرد و نمی‌میرد مگر هنگامی که برای او در آسمان هیچ عذر و بهانه‌ای باقی نمی‌ماند و روی زمین هیچ یار و یاوری ندارد و بدون تردید، آن مرد، معاویه است و می‌دانم که خداوند به مشیت و فرمان خود عمل می‌فرماید". در این هنگام، مؤذن اذان گفت، پس برخاستیم و کنار کسی که شیر می‌دوشید، ایستادیم و امام حسن (ع) ظرف شیر را از او گرفت، و ایستاده از آن نوشید و سپس از آن به من هم نوشاند و به سوی مسجد حرکت کردیم. پس در راه به سمت من برگشت و فرمود: "چه شد که به سراغ ما آمده‌ای؟"
• گفتم: به آن کس که محمد (ص) را با حق و بر حق به سوی خلق فرستاد، مهر شما و دوستی شما مرا به سوی شما می‌کشاند؛
• حسن فرمود: "سفیان! به تو مژده‌ای می‌گویم؛ گوش کن! از پدرم علی (ع) شنیدم که از رسول خدا (ص) روایت کرد که فرمود: "در روز رستاخیز اهل بیت من با دوستانشان کنار حوض به دیدار من می‌آیند و آنان همچون دو انگشت سبابهی من به صورت مساوی از لطف من بهره ور خواهند بود". به تو این بشارت را نیز بگویم؛ ای سفیان! در این دنیا نیک و بد و زشت و زیبا با هم به سر خواهند برد تا روزی که امام بر حق قائم آل محمد برانگیخته شود؛ در آن روز دنیا فقط خانه نیکان خواهد بود".
• طبری امامی نیز در این باره می‌نویسد: ثقیف البکاء نقل می‌کند: "حسن بن علی (ع) را بعد از صلح با معاویه زیارت کردم، در این حال، حجر بن عدی به نزد آن حضرت وارد شد و گفت: "السلام عليك يا مذل المؤمنين!" پس امام حسن (ع) فرمود: "من شما را ذلیل نکردم، بلکه من باعث عزت مؤمنین شدم و اراده بقای ایشان را داشتم".

سفیان و نقل پرسش و پاسخ امام حسن (ع) با پادشاه روم

• سفیان بن ابی لیلی از امام حسن (ع) مجتبی نقل می‌کند که آن حضرت در یک گفتگوی طولانی خود با پادشاه روم و در پاسخ سؤال او که از هفت موجود زنده‌ای که خدا آنها را آفرید، ولی از شکم مادر بیرون نیآمدند، پرسیده بود؛ چنین فرمود: "آدم و حواء و قوچ ابراهیم (ع) و ناقه صالح (ع) و ماری که در بهشت بود (و آدم (ع) را فریب داد) و کلاغی که در داستان هابیل و قابیل) خداوند او را برانگیخت تا زمین را بکند و ابلیس که خداوند او را لعنت کرد".

سرانجام

• در منابع تاریخی از سرانجام و تاریخ مرگ وی سخنی به میان نیامده است، اما طبق نقل ابن اثیر، او تا زمان مختار ثقفی زنده بوده است. ابن اثیر در جای دیگری می‌نویسد: روزی ابراهیم بن اشتر نزد مختار ثقفی آمد و گفت: "ما تصمیم گرفته بودیم که فردا شب خروج کنیم ولی اکنون حادثه‌ای رخ داده است که ما را ناگزیر می‌کند همین امشب قیام کنیم". مختار ثقفی از خبر قتل ایاس بسیار خرسند و خوشحال شد و گفت: “به خواست خداوند این، اول پیروزی است”. بعد از آن به سعد بن منقذ گفت: "برخیز و آتش را در بلندی‌ها بیفروز و نیها را روشن کن و اعلان اجتماع بده!" و تو ای عبدالله بن شداد، تو هم برو و فریاد بزن "یا منصور امّت"؛ ای منصور: (یاری شده) بکش. تو هم ای سفیان بن لیلی و تو ای قدامه بن مالک برخیزید و ندا بدهید: "یا لثارات الحسین!!" انتقام و خونخواهی حسین (ع)؛ و خود هم سلاح را بر تن بست.

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «سفیان بن ابی لیلی الهمدانی»، اصحاب امام حسن مجتبی