عصمت در ابلاغ وحی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

عصمت در ابلاغ وحی از جمله عرصه‌های مهم در بحث گستره عصمت پیامبران است و مراد از آن این است که پیامبران همان مطالبی را که تلقی و دریافت کرده‌اند، بی‌افزون و کاستی به مردم برسانند. به عبارت دیگر: مراد از این عصمت، اعتقاد به مصونیت پیامبران(ص) از هرگونه خطا، تحریف و نسیان عمدی است؛ خواه این امور از جانب خود پیامبران باشد یا از سوی دخالت و یا القای شیاطین.

معناشناسی

عصمت

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: عصمت در لغت

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سید مرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

وحی

معنای لغوی

لغت شناسان واژه «وحی» را به اشاره سریع، سرعت و نیز القای پنهانی مطلبی به دیگران معنا کرده‌اند. علاوه بر اینها برخی نیز معانى نخستین این واژه را رسالت، الهام، کلام مخفیانه و چیزی که به دیگری القاء شود، دانسته‌اند که البته برخی از این معانی همچون، الهام و کلام مخفیانه، معنای جدیدی نبوده و به همان القای مخفیانه چیزی به دیگری، باز می‌گردند. از این رو می‌توان به این نتیجه دست یافت که اهل لغت دو نکته را در تعریف این واژه مورد اهتمام و ملاحظه قرار داده‌اند که عبارت است از: خفاء و پنهانی و سرعت و تندی. بر این اساس واژه وحی در لغت عبارت است از نوعی آموزش و القای معنا به دیگری، به صورت سریع و مخفیانه.

با توجه به آنچه گذشت می‌توان گفت: وحی در لغت به معنای القای معنا به دیگران است که نوعاً از طریق رمز و اشاره و پنهان از چشم دیگران صورت می‌گیرد. این معنای لغوی، عام بوده و هرگونه القای معنایی را در بر می‌گیرد که الهام نیز یکی از مصادیق بارز آن است.

معنای اصطلاحی

در اصطلاح ادیان

وحی در ادیان الهی از جایگاه اساسی برخوردار است و سنگ زیربنای بحث‌های دین‌پژوهی و قرآن‌پژوهی است. وحی به معنای مصطلح در فرهنگ ادیان، ارتباط کلامی بین خدا و برگزیدگانش است که حاصل آن نبوت است. فرق اساسی وحی به معنای مصطلح دینی با دیگر راه‌های القای معنا آن است که راه‌های دیگر از مَبدأ شفافی برخوردار نیستند و چه بسیار پیش می‌آید که القائات رحمانی با القائات نفسانی و شیطانی خلط می‌شود.

در اصطلاح مفسران

مفسران بیش‌تر به طبقه‌بندی کاربردهای وحی در لغت، قرآن و حدیث پرداخته و تلاش کرده‌اند تا معنای وحی و کاربردهای آن را در قرآن روشن سازند. حاصل نظر مفسران در این باب آن است که وحی در قرآن در یک معنا به کار نرفته است بلکه در وجوه و معانی مختلفی به کار رفته است. همچنین آنها به توضیح آیات و روایات مربوط به انواع وحی، درجات وحی و حالات پیامبر در هنگام وحی نیز پرداخته‌اند.

در اصطلاح فیلسوفان

فیلسوفان مسلمان در تلاش بوده‌اند تا توجیهی فلسفی و هستی‌شناختی از وحی عرضه کنند. در میان فیلسوفان همیشه این پرسش مطرح بوده است خداوند که وجودی کاملاً مجرد است، با انسان که وجودی مادی است، ارتباط برقرار می‌کند و با او سخن می‌گوید. فلاسفه خواسته‌اند با تحلیل مراتب وجودی جهان، پیوندی وجودی بین روح انسان و روح القدس برقرار کنند و فرایند وحی را از طریق این پیوند توجیه کنند. در میان فیلسوفان مسلمان نظریات فارابی، ابن سینا، ابن رشد، سهروردی و ملاصدرا در باب وحی قابل توجه است. نظریات این فیلسوفان در مجموع دارای انسجام لازم بوده و هر یک دیگری را تکمیل می‌کند.

در اصطلاح متکلمان

متکلمان اسلامی ‌از زاویه دیگری به وحی نگریسته‌اند. آنها در مباحثشان به دنبال اثبات ضرورت نبوت بوده‌اند. آنها می‌خواستند ثابت کنند که انسان نمی‌تواند صرفاً با ادراکات حسی و عقلی خویش، همه مسیر زندگی را طی کند و سعادت دو جهان را برای خود رقم زند، بلکه احتیاج دارد تا از طریق هدایت‌های پیامبران الهی که از طریق وحی با خداوند در ارتباط بودند، به حقایق برتر دست یافته و نقشه کامل زندگی را در اختیار بگیرد. به بیان دیگر، متکلمان به دنبال توجیه هستی‌شناختی و بیان نظام فلسفی وحی نبوده‌اند، بلکه با این پیش‌فرض که خداوند هر نوعی را به کمال خویش می‌رساند و انسان در رسیدن به کمال به نیرو و شعور مرموز دیگری نیاز دارد تا او را هدایت کند، به این نتیجه می‌رسیدند که وحی و نبوت ضرورت دارد.

عصمت انبیا در مقام ابلاغ وحی

مراد از عصمت پیامبران در مقام ابلاغ وحی این است که پیامبر همان مطالبی را که تلقی و دریافت کرده، بی‌افزون و کاستن به مردم برساند. یعنی، نه پیامبر (ص) دچار خطا و یا تحریف عمدی آن شود و نه شیاطین در موقع تبلیغ پیامبر، دخالت کرده و مثلاً با صدایی شبیه صدای پیامبر، مطالبی را به آیات الهی بیفزایند.

در اینجا توجّه به چند نکته، لازم و ضروری می‌نماید:

1. برخی به عصمت در مقام تلقی و ابلاغ، عصمت در مقام حفظ وحی را نیز می‌افزایند؛ یعنی علاوه بر اینکه پیامبر باید وحی را درست دریافت کند (تلقی) و در موقع بازگو کردن برای مردم (ابلاغ) هم معصوم باشد، در فاصله این دو (تلقی تا ابلاغ) نیز باید محتوای وحی از هر گونه تصرف و انحراف سهوی یا عمدی، محفوظ بماند. چنانکه در پیام‌هایی که افراد عادی، برای ابلاغ آن، شخص دیگری را واسطه قرار می‌دهند، خطاهایی که رخ می‌دهد، در یکی از این سه مقام خواهد بود. یا شخص پیام‌رسان در موقع شنیدن پیام، آن را درست درک نمی‌کند؟ یا پس از شنیدن، در حفظ آن دچار فراموشی و نسیان می‌شود؛ و یا در موقع بازگو کردن پیام به شخص یا اشخاص دیگر، عمداً و یا سهواً، در آن تصرف فی کند. ولی با توجّه به تفسیری که برای ابلاغ ذکر کردیم، نیازی به افزودن "عصمت در مقام حفظ وحی" نیست؛ زیرا وقتی عصمت انبیا را در مقام ابلاغ وحی به معنای ابلاغ بی‌کم و زیاد همان پیامی که دریافت کرده‌اند، دانستیم، لازمه آن این است که از تلقّی وحی، هیچ‌گونه خللی در آن رخ ندهد؛ چه، در غیر این صورت ابلاغ به نحو معصومانه صورت نگرفته است.
2. بعضی از بزرگان، معنای ابلاغ را از آن مفهومی که در نظر ابتدایی به ذهن می‌رسد، توسعه داده و گفته‌اند: فهم بشر از معارف دینی هم باید معصوم باشد. یعنی، اگر پیامبران تمام معارف الهی را بی‌کم و کاست به مردم بگویند، اما فهم مردم از آن - به خاطر داشتن پیش‌فرض‌های ذهنی و معرفت‌های بیرونی - متفاوت باشد، در واقع آن معارف اصیل به مردم ابلاغ نشده است. هر چند پس از این مرحله و تمام شدن حجت بر مردم، در مرحله بقای معارف در جامعه، ممکن است تحریف یا سهو و نسیان در آن رخنه کند. از این رو همان ادله‌ای که دلالت بر عصمت پیامبران در مقام ابلاغ وحی دارند، بر عصمت فهم و برداشت آدمیان از معارف دینی نیز صحه می‌گذارند. روشن است که این مطلب بدان معنا نیست که سطح درک و فهم افراد از معارف دینی، یکسان و بدون شدت و ضعف باشد. یقیناً درکی که اصحاب خاص رسول خدا (ص) و اولیای الهی از معارف داشتند، با درک و فهم توده مردم بسیار متفاوت بود. بلکه منظور از نفی تفاوت فهم بشر از معارف دینی، نفی برداشت‌هایی است که در عرض هم باشند؛ نه در طول هم. بنابراین، برداشت‌های متعارض و متضاد است که با عصمت در مقام ابلاغ منافات دارد، نه اختلاف در سطح فهم و درک مردم از معارف دینی.
3. از آنجا که تمامی افعال و حرکات و سکنات پیامبر (ص) می‌تواند الگویی برای مردم باشد و تبلیغ عملی به حساب آید، می‌توان دایره ابلاغ و تبلیغ را بسیار گستره گرفت و شامل تمامی این امور دانست. هر چند برخی نیز بین وظایف نبوّت و کارهای مربوط به زندگی شخصی یا عمومی پیامبران تفاوت قائل شده و تعلیمات از سنخ دوم را داخل در حوزه دین و شریعت و مشمول آیات﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾ ندانسته‌اند.

صرف نظر از بطلان این نظریه باید توجّه داشت، اصطلاح "عصمت در مقام ابلاغ وحی" در جایی به کار می‌رود که پیامبر (ص) صراحتاً وحی و فرمان الهی را برای مردم بیان کند. و حداکثر افعالی را که در مقام تعلیم حکم الهی به مردم انجام می‌دهد، نیز شامل می‌شود. امّا عصمت در سایر اقوال و افعال پیامبر (ص) ـ هر چند از نظر ما مسلّم است ـ داخل در اصطلاح "عصمت در تبلیغ وحی" نیست».

گستره عصمت انبیا در ابلاغ وحی

عصمت انبیا در ابلاغ وحی، مصونیت ایشان را از هر گونه نسیان، خطا و اشتباه در این مرحله شامل می‌شود.

عصمت از نسیان

فراموش کردن احکام الهی از جانب انبیا (ع) باعث گمراهی دیگران و احتجاج ایشان به آن عمل می‌گردد. جمله ﴿لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ﴾ می‌فهماند که رسول به‌گونه‌ای وحی الهی را دریافت و ابلاغ می‌کند که اشتباه و فراموشی در آن رخ نمی‌دهد. اگر رسول در گرفتن وحی، حفظ وحی و تبلیغ آن مصونیت نداشته باشد. غرض خداوند یعنی ابلاغ رسالت حاصل نمی‌شود و برای حصول این غرض راهی غیر از رصد کردن به‌وسیله ملائکه ذکر نکرده و جمله ﴿ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ﴾ این دلالت را تأیید می‌کند. یکی از مراحل مصونیت، حفظ وحی از خطا و نسیان است با بی‌کم‌وکاست و کاست به دست مردم برسد.

در آیه ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ﴾ منظور اطاعت بی‌قید و شرط است و این خود دلیل است بر اینکه رسول به هیچ‌چیزی که مخالف با حکم خداوند باشد، امر و نهی نمی‌کند وگرنه این تناقض از ناحیه خداوند متعال است.

از طرفی خداوند وجوب اطاعت از رسول را در کنار وجوب از اطاعت خودش بیان کرده است و عطف کردن دو جمله در کنار هم بدون قید، این معنا را می‌رساند که حکم آنها یکی است؛ یعنی همان‌گونه که اطاعت از خداوند در تمام اوامر و نواهی‌اش واجب است، اطاعت از انبیا نیز واجب است و این دال بر عصمت ایشان است.

عصمت در تبلیغ، مورد اتفاق همه است و لازمه آن عصمت انبیا (ع) در دریافت و حفظ وحی است.

آیاتی که عصمت پیامبران در گرفتن و حفظ وحی و تبلیغ آن می‌دارند: ﴿لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾، ﴿قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاء نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى﴾. بر اساس این آیات پیامبر در آنچه که مربوط به تبلیغ وحی و احکام الهی است، دچار خطا و نسیان و سهو نمی‌شود؛ زیرا خداوند متعال از تمام جهات از آن حراست می‌کند. تا به دست مردم برسد.

عصمت از اشتباه در تبیین دین پیش یا پس از دریافت منصب

از آنجا که جامعه شیعی و نیز اندیشمندان مسلمان، یکی از اهداف نصب پیامبران را ابلاغ دین می‌دانند، همگی بر این نظر اتفاق دارند که پیامبران، ضرورتا از اشتباه در ابلاغ یا تبیین دین معصوم هستند. مسأله عصمت پیامبران از اشتباه در ابلاغ و تبیین دین می‌تواند به دو قسم تقسیم شود:

1. عصمت از اشتباه در تبیین دین پیش از تصدی منصب نبوت
2. عصمت از اشتباه در تبیین دین پس از تصدی منصب نبوت

آنچه مورد اتفاق است، عصمت از اشتباه در تبیین دین پس از تصدی منصب نبوت است اما درباره عصمت پیامبران از اشتباه در تبیین دین پیش از تصدی منصب نبوت باید گفت: این مسأله در منابع اندیشمندان شیعه در پنج قرن نخست هجری مطرح نشده است.

ادله اثبات عصمت پیامبران در ابلاغ وحی

ادله عقلی

هدف از بعثت انبیا

نخستین دلیل عقلی بر عصمت در تلقی و ابلاغ وحی مبتنی بر هدف از بعثت است. هدف از خلقت انسان رسیدن او به کمال است؛ انسان‌ها به طور فطری طالب سعادت و رسیدن به کمال هستند؛ یکی از مقدمات لازم برای رسیدن به این کمال، شناسایی آن و راه‌های منتهی به آن است؛ ابزار شناخت انسان ـ که منحصر در حس و عقل است ـ برای رسیدن به کمال و سعادت ابدی کافی نیست؛ زیرا به دلیل اینکه جهان آخرت از محدوده شناخت عقل و حس خارج است نمی‌توانند همه آنچه را که برای سعادت انسان لازم است، شناسایی کنند؛ عقل با توجه به حکمت خدا]] درمی‌یابد که راه دیگری برای شناخت سعادت ابدی باید وجود داشته باشد تا بتواند انسان را به هدف نهایی راهنمایی کند و گرنه نقض غرض خواهد بود و نقص غرض از خدای حکیم محال است. راه دیگر، وحی و نبوت است؛ در غیر این صورت حجت بر مردم تمام نمی‌شود. پیامبران که واسطه رساندن وحی به مردم هستند، باید آن را معصومانه و بدون تغییر به مردم برسانند؛ زیرا تنها راه شناخت، منحصر به این راه است و اگر این راه مطمئن نباشد و خطا در آن صورت گیرد، به هدف و غرض نهایی نخواهد رسید؛ بنابراین پیامبران در تلقی و ابلاغ وحی معصوم هستند. این دلیل علاوه بر اینکه پیامبر را از گناه معصوم می‌داند، او را از سهو و نسیان نیز معصوم می‌داند؛ زیرا احتمال سهو و نسیان نیز باعث بی‌اعتمادی و نقض غرض است.

تصدیق انبیا با اعطای معجزه به آنها

دومین دلیل عقلی بر عصمت در تلقی و ابلاغ وحی مبتنی بر معجزه پیامبران است. فلسفه معجزه، تأیید پیامبران است و از نظر عقل دلالت بر این دارد که در آنچه انبیاء به خدا نسبت می‌دهند، دروغ راه ندارد. جالب اینجاست که حتی اشاعره ـ که منکر حُسن و قُبح عقلی هستند ـ به این دلیل استناد کرده‌اند. پیامبران مدعی هستند که با غیب و خالق عالم در ارتباط هستند. فهم وجود این رابطه به صورت مستقیم برای بیشتر مردم ممکن نیست؛ زیرا طرف مقابل پیامبر قابل درک برای همه مردم نیست. بنابراین پیامبر باید کاری کند تا نشانه ارتباط او با خدا باشد؛ این نشانه باید به گونه‌ای غیر عادی و خارق‌ العاده باشد تا مؤید این ارتباط باشد. معجزه که نشانه پیامبری است، از سوی خدا به پیامبر(ص) اعطا می‌شود. اگر پیامبر دروغگو باشد یا خطا کند، اعطای معجزه به معنای تأیید دروغگو خواهد بود و تأیید دروغگو از خدای حکیم محال خواهد بود. این دلیل، عصمت از دروغ در مقام ابلاغ وحی را تأیید می‌کند؛ اما به نظر مرحوم علامه طباطبایی این دلیل، عصمت از خطا و نیز سهو و اشتباه در ابلاغ را نیز ثابت می‌کند؛ زیرا تصدیق باطل و خلاف حق نیز قبیح است.

ادله نقلی

ادله قرآنی

آیات متعددی برای اثبات عصمت پیامبران در مقام ابلاغ وحی اقامه شده است که البته غالب آنها در اثبات عصمت انبیا در مقام تلقی نیز قابل استناد هستند. در ادامه به ذکر چند نمونه بسنده می‌کنیم:

1. آیات ۲ ـ ۴ سوره نجم: ﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى * مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى * وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى﴾. آیات به روشنی بیانگر این است که پیامبر به عنوان نماینده خدا سخن می‌گوید، در واقع سخن خداوند است که بر او وحی شده و اگر امکان تخطی یا خطای پیامبر وجود داشت، خدا به طور مطلق نمی‌فرمود آنچه او می‌گوید، وحی الهی است.
2. آیه ۲۱۳ سوره بقره: ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾. از این آیه استفاده می‌شود که بعثت پیامبران دو هدف را دنبال می‌کند؛ نخست اینکه در میان مردم به حق داوری کنند و دوم آنکه آنان را به سوی اعتقاد حق و عمل صحیح رهبری کنند. این دو هدف جز در سایه عصمت انبیا از خطا در اخذ و تبلیغ وحی امکان‌پذیر نیست؛ زیرا در غیر این صورت گفتار آنان نه تنها رهبری به سوی حقیقت نخواهد بود، بلکه مایه گمراهی می‌شود.
3. آیات ۲۸ - ۲۶ سوره جن: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِيَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا﴾. در آیات یاد شده، دو نوع نگهبان برای صیانت از وحی وارد شده است: نخست فرشتگانی که پیامبر را از هر سو احاطه می‌کنند و دوم خداوند بزرگ که بر پیامبر و فرشتگان احاطه دارد. علت این مراقبت کامل نیز تحقق یافتن هدف نبوت ـ رسیدن وحی ـ به بشر است. افزون بر این، باید گفت: ﴿فَلا يُظْهِرُ﴾؛ «اظهار» از باب إفعال و به معنای اعلام کردن است که نتیجه آن، رساندن پیام اعلام شده به مخاطبان است؛ ﴿مِن﴾ در ﴿مِن رَّسُولٍ﴾ بیانی است؛ یعنی خداوند از پیامبرانش خشنود است که آنان را بر غیب خویش آگاه می‌کند؛ ضمیر در ﴿فَإِنَّهُ يَسْلُكُ﴾ به خداوند بر می‌گردد؛ همانطور که ضمیر مستتر در ﴿يَسْلُكُ﴾ نیز به او بر می‌گردد. افزون بر این ﴿يَسْلُكُ﴾ به معنای «یجعل» (گماردن) آمده است؛ ضمائر در عبارت ﴿مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ﴾ به پیامبر اکرم(ص) بر می‌گردد، ولی منظور از ضمیر نخست آن است که خداوند میان پیامبران و مخاطبان واسطه‌ای قرار نداده است و منظور از ضمیر دوم این است که خداوند میان خود و آنان (پیامبران)، فرشتگانی را برای مراقبت و نگهبانی از وحی و پیام خویش می‌گذارد تا از لوح محفوظ تا زمین (قلب پیامبران) مصون از گزند باشد و هم از قلب پیامبران تا زمانی که آن را به مردمان ابلاغ می‌کند و هم آن‌گاه که واژه‌ها و اوصافی را بر زبان می‌آورد.
4. آیه 4 سوره مریم: ﴿وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلاَّ بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَيْنَ أَيْدِينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذَلِكَ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ﴾. این آیه دلالت می‌کند بر اینکه وحی از هنگام شروع نزول تا هنگامی‌که پیامبر آن را به دست مردم ابلاغ می‌کند مصون از هر گونه خطا، اشتباه و حتی سهو و نسیان است. این آیات پیامبر را از خطا و نسیان و گناه معصوم می‌داند.

ادله روایی

امام رضا(ع) در پاسخ کسی که از او پرسید: "چرا شناخت پیامبران، و ایمان به آنان بر مردم لازم است؟" به دلیل عقلی ضرورت نبوّت استناد نمودند و از نارسایی قوای ادراکی مردم برای شناخت مصالح و مفاسد خود، به عنوان دلیل مشترک لزوم "نبوت" و "عصمت" استفاده فرمودند. حضرت در این روایت می‌فرمایند: «لَمَّا لَمْ يَكُنْ فِي خَلْقِهِمْ وَ قُوَاهُمْ مَا يكملوا [يَكْمُلُونَ‌] لِمَصَالِحِهِمْ وَ كَانَ الصَّانِعُ مُتَعَالِياً عَنْ أَنْ يُرَى... لَمْ يَكُنْ بُدٌّ مِنْ رَسُولٍ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُمْ مَعْصُومٍ يُؤَدِّي إِلَيْهِمْ أَمْرَهُ وَ نَهْيَهُ وَ أَدَبَهُ وَ يَقِفُهُمْ عَلَى مَا يَكُونُ بِهِ إِحْرَازُ مَنَافِعِهِمْ وَ دَفْعُ مَضَارِّهِمْ».

چون در آفرینش مردم و قوا و نیروهای آنان، چیزی که آنها را به مصالح خود برساند وجود نداشت. و آفریدگار، بالاتر از آن بود که [به چشم] دیده شود [و همه مردم با او ارتباط برقرار کنند...] چاره‌ای جز این نبود که "فرستاده معصومی" بین او و مردم واسطه گردد تا اوامر، نواهی و آداب الهی را با مردم باز گوید و آنها را از [چگونگی] به دست آوردن منافع و دور گردن مضرّات، آگاه نماید.

به بیان دیگر: با توجه به سه صفت: علم، قدرت و حکمت، به خوبی مصونیت وحی الهی از هر گونه تصرف عمدی یا سهوی به اثبات می‌رسد، زیرا: اگر خداوند "نداند" که از چه راهی و توسط چه کسانی پیام خویش و راه سعادت ـ راهی که هر گونه انحراف در جزئی از آن، موجب بی‌اثر شدن بقیه اجزا و اختلال در آنها خواهد شد ـ را به انسان‌ها برساند، این مسأله با علم بی‌پایان خداوند سازگار نیست؛ زیرا که او به هر چیز آگاهی دارد. ﴿إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾.

و اگر خداوند "نتواند" راه نجات و پیام سعادت خویش را از دستبرد انحرافات و تصرفات شیطانی و انسانی محفوظ دارد. لازمه‌اش نقص و ضعف در قدرت الهی است و حال آنکه او بر هر چیزی قدرت دارد؛ ﴿أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

این با حکمت خداوند منافات دارد که در عین علم و قدرت بر حفظ و حراست از وحی "نخواهد" آن را محفوظ نگه دارد؛ یعنی، اراده‌ای نسبت به مصونیت آن از خطا و اشتباه و دستبردهای شیطانی و غیر آن نداشته باشد؛ زیرا، هدف خداوند از ارسال وحی به آدمیان، ارائه راه صواب و حق به آنها بوده است. حال اگر نخواهد این پیام را با مصونیت کامل به آنها برساند، لازمه آن، نقض غرض خواهد بود و این نسبت به خداوند حکیم متعال، امری محال و نپذیرفتنی است. بنابراین بیان، هم عصمت فرشته وحی ثابت می‌شود و هم عصمت پیامبر در هنگام تلقی و ابلاغ وحی.

پرسش مستقیم

1. عصمت پیامبران و امامان در مقام تفسیر و تبیین وحی به چه معناست؟ (پرسش)
2. مراد از عصمت در مقام ابلاغ وحی چیست؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
2. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
3. یوسفیان، حسن؛ شریفی، احمد حسین، پژوهشی در عصمت معصومان
4. شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی
5. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی