حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی است. حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در قرآن - حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی اهل یمن و از تیراندازان مشهور پیامبر (ص) و از شعرای قریش بود. یکی از کارهای مهم حاطب موضوع بردن نامه رسول خدا برای مقوقس، پادشاه مصر در سال هفتم هجری است و نیز یکی از کارهای زشت او نوشتن نامه به مشرکان مکه و اعلام این موضوع بود که پیامبر قصد فتح مکه را دارد، لکن این عمل او ناکام ماند و از کرده خود پشیمان شده و توبه کرد. حاطب سرانجام در سال سی‌ام هجری و در ۶۵ سالگی، در زمان خلافت عمر از دنیا رفت.

مقدمه

حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در اصل اهل یمن و از قبیله مَذحِج است. کنیه‌اش اباعبدالله و به نقلی ابا محمد است. در مکه هم پیمان زبیر بن عوام، برادر زاده حضرت خدیجه، بود گرچه طبق نظر بیشتر مؤرخان وی در ابتدا هم پیمان بنی اسد بن عبدالعزی بود و سپس هم پیمان زبیر بن عوام شد.

پیامبر (ص) بین او و عویم بن ساعده از طایفه بنی عمرو بن عوف پیوند برادری برقرار کرد و به نقل دیگر، پیامبر (ص) بین او و رخیلة بن خالد عقد برادری بست. غلام وی، عبید الله بن حمیر بن زهیر بن حارث بود که عهده‌دار کتابت در روز فتح مکه برای حاطب بود. او از تیراندازان مشهور پیامبر (ص) و یکی از اسب سواران و از شعرای قریش بود. حاطب مردی خوش اندام، دارای ریش کم پشت و اندامی خمیده و نسبتا کوتاه قامت و دارای انگشتان ضخیم بود.

حاطب و شرکت در جنگ‌ها

حاطب می‌گوید: در روز احد در پیامبر (ص) حالت ناراحتی و اضطراب پدیدار شد و در دست علی بن ابی طالب سپری بود که در آن آب بود و با آن آب، پیامبر (ص) دست و صورت خود را شستند. به پیامبر گفتم: چه کسی با شما این کار را کرد (زخم پیشانی)؟ پیامبر (ص) فرمود: "عتبة بن ابی وقاص سنگی را به صورتم پرتاب کرد". من به دنبال عتبة بن ابی وقاص رفتم و او را کشتم و سر و اموال قیمتی و اسبش را به نزد پیامبر (ص) آوردم. آن حضرت خوشحال شد و برای من دعا کرد و اموال او را هم به من بخشید.

در جنگ حنین وقتی پیامبر (ص) فرمود: هر کسی کافری را کشته، جامه و سلاح مقتول از آن اوست؛ ابوقتاده هم که یکی از کفار را کشته بود، جامه و سلاح او را برداشت. حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی می‌گوید، به او گفتم: آیا سلاح را می‌فروشی؟ گفت: آری و به هفت اوقیه از او خریدم و به مدینه آمدم و این اولین مالی است که در اسلام به دست آوردم و تا امروز از درآمد آن زندگی می‌کنم.

حاطب؛ سفیر پیامبر (ص) به سوی حاکم مصر

"صلح حدیبیه" و به دنبال آن آسودگی خیال پیامبر اکرم (ص) از جانب قریش، سبب شد آن حضرت فرصتی پیدا کند تا رسالت جهانی خویش را به پادشاهان کشورها و حاکمان مناطق مختلف و سران قبایل بزرگ اعلام کند. یکی از کسانی که رسول خدا (ص) در این زمان برای او نامه نوشت، حاکم مصر (با مرکزیت اسکندریه) "مقوقس" بوده است. ابن خلدون می‌نویسد: مصر در این زمان، تحت نفوذ روم قرار داشت. نام صاحب قبط (مصر) مقوقس "جریح بن مینا" بوده است.

یکی از کارهای مهم حاطب که بزرگی وی را نمایان می‌سازد، موضوع بردن نامه رسول خدا برای مقوقس، پادشاه مصر، است. رسول خدا (ص) در سال هفتم هجری و به نقلی سال ششم هجری، قبل از فتح خیبر تصمیم گرفت برای زمامداران، نامه بنویسد و آنان را به دین اسلام دعوت کند.

در نامه رسول خدا (ص) به مقوقس پس از ذکر نام خداوند آمده است: "از محمد بن عبدالله به مقوقس بزرگ قبط (مصر). سلام بر کسی که از هدایت پیروی کند. من تو را به اسلام فرا می‌خوانم. اسلام بیاور تا سلامت بمانی. اسلام بیاور تا خداوند، اجر تو را دو بار عطا کند. اگر مسلمان نشوی و روی برگردانی گناه (مردم) قبط بر گردن توست". سپس این آیه را ذکر کرد: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾

پیامبر (ص) پس از آنکه نامه را نوشت و مهر کرد، فرمود: "کیست که این نامه را به مقوقس برساند و از خدا اجر و مزدش را بگیرد؟" حاطب برخاست و گفت: "من این کار را می‌کنم". پیامبر (ص) فرمود: « بَارَكَ اللهُ فِيكَ يَا حَاطِبُ».

پیامبر (ص) جبر، غلام ابی رهم غفاری را به همراه حاطب فرستاد. حاطب نامه را گرفته و با پیامبر (ص) خداحافظی کرد و به خانه رفت و مرکب خود را آماده ساخت و با اهل خانه خداحافظی و به جانب مصر حرکت کرد. حاطب راه طولانی میان مدینه و مصر را پیمود ولی هنگامی که وارد مصر شد، به او گفتند پادشاه اسکندریه در منزل مخصوص کنار دریا به سر می‌برد. حاطب خود را به اسکندریه رساند ولی آنجا هم سودجویان و رشوه خواران که شاه را محاصره کرده بودند، نگذاشتند دست وی به مقوقس برسد؛ او فکری کرد و سوار کشتی شد و در مقابل محل حضور مقوقس نامه را بر سر چوبی بلند کرد تا اینکه او متوجه شد و او را خواست.

حاطب در دربار مقوقس

حاطب با یک دنیا وقار و شهامت و با کمال اطمینان خاطر در حضور سلطان مصر قرار گرفت و نامه پیامبر اسلام (ص) را به او داد. مقوقس پس از آنکه نامه را خواند، به عنوان اعتراض متوجه قاصد پیامبر (ص) شد و گفت: "اگر کسی که این نامه را از جانب او آورده‌ای، پیامبر و از طرف خداست، چرا به کسانی که او را آزار می‌دهند و از وطن بیرونش کرده‌اند، نفرین نمی‌کند تا هلاک شوند؟" حاطب که از قرآن مطالبی آموخته بود، فوری در جواب گفت: "مگر عیسی پیامبر نبود؟ پس چرا به یهودیانی که در پی کشتنش بودند، نفرین نکرد؟ مقوقس از جواب وی خوشش آمد و گفت: تو دانشمندی هستی که از نزد شخص دانشمندی آمده‌ای.

حاطب و نصیحت مقوقس

حاطب چون دید گفتارش در مقوقس اثر کرده، از این شرایط استفاده کرده و با بیان سخنانی او را برای پذیرش هر چه بهتر و بیشتر نامه رسول خدا (ص) آماده ساخت و یک مطلب مهم تاریخی را که مقوقس از آن آگاهی داشت، یادآور شد. او در سخنانش چنین گفت: همانا قبل از شما مردی (فرعون) خیال می‌کرد او پروردگار بزرگ جهانیان است؛ خداوند او را عذاب کرد و به ذلت و خواری دنیا و آخرت دچارش ساخت. شما بعد از او هستید. تو از سرگذشت او درس عبرت بگیر و زندگی خود را مایه عبرت دیگران قرار مده.

سپس گفت: "این پیامبر مردم را به سوی خدا خواند ولی قریش با شدت با وی به مبارزه برخاستند و یهود دشمنی را به نهایت رسانیدند، ولی نتوانستند کاری کنند. به جانم قسم، همان طوری که موسی به آمدن عیسی مژده داد، عیسی هم به آمدن این پیامبر خبر داده است. ما شما را به قرآن دعوت می‌کنیم، چنان که شما یهود را به انجیل می‌خوانید. هنگامی که پیامبری مبعوث می‌شود، مردم آن زمان، امت او محسوب می‌شوند و بر ایشان واجب است از او پیروی کنند و تو هم از کسانی هستی که این پیامبر را درک کرده‌ای؛ گمان نکن که تو را از پیروی دین مسیح باز می‌داریم بلکه دستورهای او را تأیید می‌کنیم".

پرسش مقوقس از حاطب درباره پیامبر (ص)

مقوقس پس از خواندن نامه و شنیدن سخنان حاطب برای تحقیق درباره صفات پیامبر اسلام (ص) به حاطب گفت: "مطالبی را از تو می‌پرسم و حقیقت را بگو". حاطب گفت: "از هر چه بپرسی، جز راست نمی‌گویم".

مقوقس گفت: "این پیامبر مردم را به چه دعوت می‌کند؟" حاطب گفت: "امر به عبادت خدای یکتا، نماز پنجگانه، روزه ماه مبارک، حج خانه خدا، وفای به عهد و پیمان و از خوردن مردار و خون نهی می‌کند".

مقوقس گفت: "او را برایم توصیف کن". حاطب برخی از صفات پیامبر (ص) را بر شمرد.

مقوقس گفت: "چیزهایی را بیان نکردی؛ آیا در چشمانش سرخی نیست؟ آیا در میان شانه‌اش مهر نبوت است؟ بر الاغ سوار می‌شود و کسا می‌پوشد؟ به اندک نان و خرمایی بسنده می‌کند و ملاقات بستگانش را ننگ نمی‌شمارد؟ حاطب گفت: "چنین است که گفتی! مگر او را دیده‌ای؟"

مقوقس گفت: "نه، ولی می‌دانستم پیامبری در این زمان برانگیخته می‌شود و گمان می‌کردم از شام که سرزمین بعثت انبیاست، مبعوث می‌شود، ولی معلوم شد از حجاز برانگیخته شده است. مصریان از من نمی‌پذیرند ولی او بر شهرها پیروز می‌شود؛ و اصحاب و یارانش بر این سرزمین حکومت خواهند کرد. من به احدی از قبطیان ساکن مملکت درباره این ملاقات چیزی نخواهم گفت و دوست ندارم کسی از ملاقات من و تو آگاه شود".

سپس جواب نامه رسول خدا (ص) را این گونه نوشت: "من می‌دانستم پیامبری باقی مانده است که مبعوث خواهد شد و می‌پنداشتم که خروج او در ناحیۀ شام باشد و فرستاده تو را گرامی داشتم. اکنون هم دو کنیز که میان قبطی‌ها ارزشمند بودند، برای تو فرستادم و همچنین جامه‌ای و استری که بر آن سوار شوی". چیز دیگری ننوشت و مسلمان هم نشد. چون خبر فرستادن، هدایا، به هرقل رسید، مقوقس را به گرایش به اسلام متهم کرد و او را از فرمانروایی قبطیان برکنار کرد.

بازگشت حاطب از مصر

حاطب هدایای مقوقس را تحویل گرفت و مقوقس نیز جمعی از لشکریان را جهت محافظت با وی همراهش کرد و حاطب به سوی مدینه حرکت کرد. وقتی حاطب با فرستادگان مقوقس وارد شام شدند، از آنجا به همراه قافله‌ای که عازم حجاز بود، حرکت کرد و لشکریان مقوقس برگشتند. وقتی حاطب به مدینه رسید، به حضور پیامبر (ص) رفت. هدایا و پاسخ نامه را تقدیم داشت و مأموریت خود را گزارش کرد. پس از خوانده شدن نامه مقوقس پیامبر (ص) فرمود: "مرد ناپاک از سلطنت خود ترسید و بخل ورزید ولی بقایی بر آن نیست". چنان که رسول خدا فرموده بود طولی نکشید که مصر و حکومت مقوقس به دست مسلمانان افتاد.

حاطب و نامه به مشرکین

از جمله شرایطی که پیامبر اسلام (ص) در حدیبیه با قریش و اهل مکه پیمان بست این بود که همه طایفه‌ها آزاد هستند با پیامبر یا قریش پیمان ببندند و هیچ کدام از این دو طرف نباید به آنها حمله کند. قبیلة خزاعه با رسول خدا (ص) و طایفه بنوبکر با قریش هم پیمان شدند ولی با تحریک قریش و کمک آنها طایفه بنوبکر به طایفه خزاعه شبیخون زدند. اما ترسیدند مبادا پیامبر (ص) برای جنگ با آنها تصمیم بگیرد و درصدد دانستن این مطلب بر آمدند. پیامبر (ص) هم تصمیم گرفت به قصد فتح مکه حرکت کند و از خدا خواست اهل مکه از تصمیم او آگاه نشوند. در این موقع حاطب، مسلمان شده و به مدینه هجرت کرده بود ولی خانواده‌اش در مکه بودند. قریش نزد خانواده حاطب آمده و پیشنهاد کردند به حاطب نامه‌ای بنویسند تا آنها را از تصمیم محمد (ص) آگاه شان کند.

خانواده حاطب نامه‌ای نوشته و توسط زنی به نام ساره به مکه فرستادند. ساره قبل از اینکه نامه حاطب را برای قریش ببرد، نزد پیامبر (ص) رفت و مسلمان شد ولی بعد مرتد شد و به مکه برگشت و مهدورالدم اعلام شد.

از طرفی حاطب هم به سه نفر از قریش به نام‌های صفوان بن امیه، سهیل بن عمرو و عکرمة بن ابی جهل چنین نوشت: "پیامبر (ص) به مردم اعلام جنگ کرده است و خیال نمی‌کنم قصد کس دیگری غیر از شما را داشته باشد. دوست دارم حق این نامه را برای من پیش خود داشته باشید" و ده دینار و یک برده برای او قرار داد و به ساره گفت: "این نامه را هر طور که می‌دانی پوشیده دار و از راه اصلی نرو که آنجا نگهبان دارد".

ساره به طرف مکه حرکت کرد. جبرئیل نازل شد و پیامبر را از عمل حاطب آگاه ساخت؛ پیامبر علی (ع) و عده‌ای از اصحاب را در پی این کار فرستاد و به آنها فرمود: "تا فلان محل بروید؛ در آنجا زنی را در هودج خواهید یافت و چنین نامه‌ای دارد؛ از او بگیرید و برگردید". آنان رفتند و در روضه خاخ و به نقلی در حلیفه به او رسیدند و او را از شتر پایین آورده و بارش را جستجو کردند اما چیزی نیافتند. او هم قسم یاد کرد که چیزی با من نیست. زبیر پیشنهاد کرد که باز گردند، اما، علی (ع) فرمود: "پیامبر به ما دروغ نگفته، جبرئیل هم به او دروغ نگفته است". پس شمشیر کشید و به ساره فرمود: "نامه را بده و گرنه گردنت را می‌زنم؟" ساره گفت: "کنار بروید و پشت کنید". سپس نامه را از لا به لای موی سر خود بیرون آورند و به ایشان داد.

علی (ع) نامه را نزد پیامبر آورد. رسول خدا (ص) دستور داد، تا مردم را به مسجد دعوت کنند. مردم به مسجد هجوم آوردند به طوری که تمام مسجد پر شد. رسول خدا به منبر رفت و نامه را به دست گرفت و فرمود: "ای مردم! من از خدا خواسته بودم که جریان کار ما را از قریش پنهان بدارد ولی مردی از شما به مکه نامه نوشته تا آنها را از جریان کار ما آگاه کند. پس نویسنده آن نامه هر که هست به پا خیزد وگرنه وحی خدا او را رسوا خواهد کرد". کسی بر نخاست. دوباره رسول خدا به همان سخن را بازگو کرد. سپس حاطب در حالی که می‌لرزید، برخاست و گفت:‌ ای رسول خدا! نویسنده نامه من هستم. پیامبر (ص) فرمود: "چرا این کار را کردی؟

حاطب گفت: "نوشتن این نامه نه از روی نفاق من بوده و نه اینکه پس از یقین به نبوت شما و اسلام شکی در دل من پدیدار گشته باشد. همسر و فرزندانم میان مکیان هستند، بر خانواده‌ام ترسیدم و خواستم به این وسیله خاندانم را حفظ کرده باشم".

عمر بن خطاب گفت: "ای رسول خدا! اجازه دهید گردن او را بزنم که منافق است". پیامبر (ص) فرمود: "او از بدریون است و شاید که خداوند او را ببخشد". سپس فرمود: "او را از مسجد بیرون کنید". مردم به پشت او می‌زدند تا او را از مسجد بیرون کنند و او به پیامبر نگاه می‌کرد تا به او رحم کند. پیامبر امر کرد تا او را رها کنند و فرمود: "از جرم تو گذشتم، از خدا آمرزش بخواه و دیگر چنین کاری نکن".

در این وقت جبرئیل فرود آمد و این آیه را آورد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾.

حاطب و نقل حدیث از پیامبر (ص)

حاطب روایاتی را نیز از رسول خدا (ص) شنیده و نقل کرده است؛ از جمله حاطب با واسطه از پیامبر (ص) نقل می‌کند که فرمود: کسی که روز جمعه غسل کند که وقت آن از صبح صادق تا نماز پیشین (ظهر) است و بهترین لباس خود را بپوشد، این کار کفاره (گناهان) او تا جمعه بعد است.

روزی یکی از غلامان حاطب به حضور رسول خدا آمده، از حاطب شکایت کرد و گفت: "یا رسول الله! آیا حاطب به جهنم می‌رود؟" پیامبر (ص) در پاسخ فرمود: "نه؛ زیرا او در جنگ‌های بدر و حدیبیه شرکت داشته و خدای متعال از کسانی که در بدر بوده‌اند، راضی است".

سرانجام حاطب

حاطب در سال سی‌ام هجری و در ۶۵ سالگی، در زمان خلافت عمر در مدینه از دنیا رفت و عثمان بر او نماز گزارد. وی به هنگام مرگ چهار هزار دینار و چند درهم و خانه و چیزهای دیگر به ارث گذاشت و بازرگانی بود که خواربار خرید و فروش می‌کرد برخی از اعقاب او در مدینه باقی بودند.

منابع

1. عادلی، فاطمه، مقاله «حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۴
2. حاجی‌زاده، یدالله، سفیر پیامبر به مصره، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱