آثار امام باقر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام باقر است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پیامبر اکرم از قبل خبر داده بود که نواده آن حضرت محمد بن علی بن الحسین در آینده‌ای نزدیک دل دریای دانش را خواهد شکافت و علم و دانش از سرچشمه او فوران خواهد نمود. همه هم‌عصران امام باقر(ع) نیز به این مسأله شهادت دادند. خصوصیتی که آنچنان برای همگان جلب‌توجّه کرد که مورّخان نسل بعد از نسل آن را نقل نمودند. امّا بهترین دلیل بر صحّت آنچه این مورّخان در طول قرن‌ها و نسل‌ها به آن شهادت داده‌اند و خود دلیلی از دلایل نبوّت جدّ بزرگوارش رسول خدا(ص) می‌باشد، همان میراث علم و دانش و کلمات گهرباری است که آن بزرگوار برای ما به‌جا گذاشته است. برهه زمانی که امام باقر(ع) در آن می‌زیسته زمانه‌ای بوده که بیشترین نیاز را به قیام آن حضرت در راه استوار کردن بنیان‌های تمدّن اسلامی و تقویت امّت مسلمان با معارف ناب اسلامی داشته است تا امّت توانایی ایستادن در برابر امواج فرهنگی که به‌واسطه فتوحات انجام‌شده و گشودگی فرهنگی که از رابطه امّت اسلامی با امّت‌های دیگری که در مملکت اسلامی بزرگ آن روزگار وارد می‌شدند به سمت او می‌آمد و چندی نمانده بود تا حیات اسلامی امّت را از هم متلاشی سازد، داشته باشند.

از همین‌جاست که می‌توانیم بگوییم رسالت ائمّه بعد از امام حسین(ع) دارای دو خصوصیت اصلی بوده که در مقاوم‌سازی معرفتی و فرهنگی امّت مسلمان عموما و شیعیان خصوصا خلاصه می‌گردید. اگر به میراث فرهنگی که ائمّه اطهار(ع) از نیمه دوّم قرن اوّل هجری تا اوائل قرن سوّم هجری برای امّت اسلام به یادگار گذاشتند دقّت کنیم، عظمت این میراث بزرگ، منحصربه‌فرد بودن آن و برتری‌اش نسبت به میراثی که در نزد جمیع فرق اسلامی وجود دارد بر ما آشکار می‌شود؛ چراکه میراث علمی اهل بیت(ع) دربرگیرنده همه عرصه‌های شناخت و معرفت بوده، از نظر منبع و مصدر دارای سلامت کامل و از نظر مضمون و محتوا بسیار سنجیده و حساب‌شده است. این میراث به صورتی روشن و آشکار با منابع معرفت ربّانی که در کتاب خدا و سنّت رسول خدا(ص) نمود پیدا می‌کند، ارتباطی تنگاتنگ دارد. اگرچه در این مجموعه بنای ما بر اختصار می‌باشد و نمی‌توانیم همه میراث فرهنگی امام باقر(ع) را در اینجا منعکس نماییم، امّا لازم است تا قدری از آن را در اینجا بیاوریم تا میزان غنای فرهنگی و معرفتی این میراث آشکار گردد. ما در این کتاب نمونه‌هایی در عرصه‌های مختلف دانش و معرفت اسلامی و البتّه به مقدار اقتضای صفحاتی از این جلد مجموعه که مخصوص به امام باقر(ع) می‌باشد انتخاب نموده‌ایم و از خداوند متعال طلب توفیق می‌نماییم..

میراث تفسیری امام محمد باقر(ع)‌

شک نیست که قرآن کریم اوّلین منبع تشریع اسلامی و مهمترین منبع فرهنگ اسلامی است که به امّت اسلام و رسالت الهی هویت بخشیده و امّت را به سمت کمال انسانی رهنمون می‌گردد. امام باقر(ع) همچون سایر اهل بیت(ع) اهمیت ویژه‌ای به تلاوت، حفظ و تفسیر قرآن و حفاظت از آن در برابر دست‌اندازی‌های متجاوزان و ادّعاهای دروغین دروغگویان می‌داده‌اند. جلسات تفسیر قرآن آن حضرت به دلیل فعّالیت معرفتی و جهاد علمی که در خود امام باقر(ع) وجود داشت زمینه پرباری بود که هویت خاصّ امّت اسلام را به آنها عرضه می‌داشت. از همین جا بود که امام باقر(ع) قسمتی از وقت خود را در شبانه‌روز به تفسیر اختصاص داده و در آن ساعت به همه زمینه‌های آن می‌پرداخت. دانشمندان زیادی از علمای تفسیر باوجود همه اختلاف‌نظر و گرایشاتی که داشتند به نزد آن حضرت آمده و چیزهای زیادی از آن حضرت آموخته‌اند. بنابراین امام باقر(ع) از درخشانترین مفسّران قرآن کریم در جهان اسلام می‌باشد.

امام باقر(ع) در تفسیر قرآن راهی علمی و مخصوص به خود داشت که با اهداف رسالت و اصول آن سازگاری داشته و برهم‌زننده بساط اهل رأی، استحسان، تأویل و ظنّ و گمان بود. به‌عنوان مثال می‌توان به برخورد اعتراض‌آمیز آن حضرت با قتاده اشاره کرد که به او فرمودند: به من خبر رسیده است که تو قرآن را تفسیر می‌کنی!. قتاده عرض کرد: آری. امام(ع) این کار او را صحیح ندانسته و به او گفتند: ای قتاده، اگر تو قرآن را از پیش خود تفسیر می‌کنی، بدان‌که هلاک شدی و دیگران را نیز به هلاکت انداخته‌ای. و اگر قرآن را از کلمات و یافته‌های عقلی دیگر مردمان که مانند تو هستند تفسیر می‌کنی بدان‌که هلاک شدی و دیگران را به هلاکت انداخته‌ای. ای قتاده، وای بر تو. تنها کسانی قرآن را می‌شناسند که از جانب خداوند مخاطب قرآن بوده‌اند. امام باقر(ع) معرفت و شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت(ع) می‌دانسته‌اند؛ چراکه آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ آن را از منسوخ تشخیص دهند، و چنین علمی در نزد هیچ‌کس غیر از اهل بیت(ع) وجود ندارد. به همین دلیل است که از همان بزرگواران روایت شده است که فرموده‌اند: «هیچ چیزی به اندازه تفسیر قرآن از عقل مردمان دور نیست.

چراکه یک آیه که کلامی متّصل است اوّل آن درباره یک مسأله و آخر آن درباره مسأله دیگر، و این کلام متّصل به چند وجه برگشت داده می‌شود». البتّه عمل کردن به ظاهر قرآن کریم به‌عنوان تفسیر به رأی که از آن نهی شده است به حساب نمی‌آید. امام باقر(ع) کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب خود الفهرست، آنجا که کتاب‌های تألیف‌شده در تفسیر قرآن را برمی‌شمارد، از آن نام برده است. ابن ندیم می‌نویسد: «کتاب باقر، محمّد بن علی بن الحسین که این کتاب را ابو الجارود زیاد بن منذر رئیس فرقه جارودیه از او روایت نموده است». سید حسن صدر گوید: این کتاب تفسیر را ابو الجارود در ایامی که هنوز بر اعتقادات حقّه پابرجا بود از گروهی از راستگویان شیعه که در میان آنها می‌توان به «ابو بصیر یحیی بن قاسم اسدی» اشاره نمود نقل کرده است، همچنین این کتاب تفسیر را علی بن ابراهیم بن هاشم قمی در کتاب تفسیر خود از طریق ابو بصیر نیز نقل نموده است‌..

نمونه‌هایی از تفسیر امام باقر(ع)‌

1. امام باقر(ع) هدایت را در آیه شریف قرآن: ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى﴾ به ولایت ائمّه اهل بیت تفسیر نموده است. آنجا که می‌فرماید: به خدا سوگند اگر مردی تمام عمر خود را در بین رکن و مقام به عبادت بگذارد امّا ولایت ما را با خود به قیامت نیاورد، خداوند او را به رو به آتش جهنّم درمی‌افکند.
2. آن حضرت کلام خداوند متعال را که می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ این‌گونه تفسیر نموده است که: خداوند به پیامبر خود وحی فرستاد تا علی(ع) را به خلافت پس از خود برگزیند و نصب نماید. پیامبر اکرم بیم آن داشت که این مسأله بر گروهی از یارانش گران آید. اینجا بود که خداوند این آیه را برای دلداری دادن و تشجیع پیغمبر بر این عمل و قیام به دستور الهی نازل نمود.
3. آن حضرت در تفسیر قول خداوند متعال: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا﴾ فرموده است: ملائکه و نویسندگان به آسمان دنیا می‌آیند و آنچه را که در طول این سال بر بندگان خدا می‌گذرد می‌نویسند. امّا هر چه در آنجا می‌نویسند موقوف بر مشیت الهی می‌نمایند. پس خداوند متعال آنچه را که بخواهد مقدّم می‌دارد و آنچه را که بخواهد به تأخیر می‌اندازد، و آنچه را که بخواهد ثابت می‌کند و امّ الکتاب در نزد اوست‌.
4. و در تفسیر قول خداوند متعال: ﴿فَكُبْكِبُوا فِيهَا هُمْ وَالْغَاوُونَ﴾ فرموده است: این آیه درباره قومی نازل شده است که به زبان اقرار به عدالت کسی نمودند، امّا در عمل با او مخالفت کرده و به دیگری گرویدند.
5. و در تفسیر قول خداوند متعال: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ محمد بن مسلم روایت می‌کند که: به امام باقر(ع) عرض کردم: کسانی در نزد ما هستند که گمان می‌کنند مراد آیه [از اهل ذکر و دانائی‌] یهود و نصاری می‌باشد. امام باقر(ع) فرمودند: اگر این‌چنین باشد، آنها شما را به دین خود خواهند خواند! سپس امام(ع) اشاره به سینه خود نموده و فرمود: «نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ»؛ ما اهل ذکر، و آن کسانی هستیم که باید از آنان سؤال شود.
6. و در تفسیر کلام خداوند متعال: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ جابر بن یزید جعفی از امام باقر(ع) روایت می‌کند که فرمود: هنگامی که این آیه نازل شد، مسلمانان به پیامبر اکرم‌ عرضه داشتند: ای رسول خدا، آیا تو امام همه مردم نیستی؟ پیامبر اکرم(ص) در پاسخ فرمودند: من فرستاده خدا به سمت همه مردم هستم، امّا پس از من پیشوایانی از اهل بیت من برای مردم خواهند آمد که در میان مردم به‌پا خواهند خواست، امّا مردم آنها را تکذیب نموده و پیشوایان کفر و ظلال و طرفداران آنها بر آنان ستم روا خواهند داشت. پس هرکس به ولایت آنان درآمده، از آنان پیروی کند و آنها را تصدیق نماید، او از من است و با من است و به‌زودی مرا ملاقات خواهد کرد. امّا آگاه باشید که هرکس به آنها ستم روا دارد و آنان را تکذیب نماید از من نیست و با من نخواهد بود و من از وی بیزارم‌.
7. از امام باقر(ع) در رابطه با تفسیر این آیه قرآن مجید: ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ﴾ سؤال شد. آن حضرت پاسخ دادند: «مراد از آنان که در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند یا «سابق بالخیرات» امام، مراد از میانه‌رو یا «مقتصد» کسی است که امام را بشناسد، و مراد از کسی که به نفس خود ستم می‌کند، کسی است که امام را نمی‌شناسد.
8. از حضرت باقر(ع) از معنای کلمه ﴿مُتَوَسِّمِينَ﴾ در کلام خداوند متعال: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ﴾ سؤال شد. آن حضرت پاسخ دادند: امیر المؤمنین حضرت علی بن ابی طالب(ع) فرمود: پیامبر اکرم سرسلسله این گروه بوده و من پس از او و ائمّه‌ای که از نسل من هستند همه جزو گروه هوشیاران یا ﴿مُتَوَسِّمِينَ﴾ می‌باشند.
9. در تفسیر کلام خداوند متعال: ﴿وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا﴾ فرموده است: یعنی اگر مردم بر ولایت علی بن ابی طالب امیر المؤمنین(ع) و فرزندانش که اوصیا او هستند پایداری ورزند و طاعت آنها را در امر و نهی‌شان قبول نمایند، دل‌هایشان را از آب زلال ایمان سیراب می‌کنیم، و امّا کلمه «طریقه» در این آیه به‌معنای ایمان به ولایت حضرت علی(ع) و امامان پس از او می‌باشد.
10. در رابطه با آیه شریف: ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾، یزید بن معاویه از امام باقر(ع) سؤال کرد که مراد از کلام خداوند متعال: ﴿وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ (و آن‌کس که نزد او علم کتاب است) چیست؟ امام(ع) پاسخ دادند: «إِيَّانَا عَنَى وَ عَلِيٌّ أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَيْرُنَا بَعْدَ النَّبِيِّ»؛ منظور آیه شریف ما هستیم و علی اوّلین ما و برترین ما بعد از پیامبر(ص) می‌باشد..

میراث حدیثی امام باقر(ع)‌

حدیث شریف نبوی دوّمین منبع از منابع تشریع اسلامی بعد از قرآن کریم می‌باشد، و اهمیت زیاد و نقش بزرگی در پایه‌ریزی بنای مستحکم فرهنگ امّت اسلام به صورت عام و ساختن بنای استوار فقهی و تشریع عملی برای حیات انسانی به شکل خاصّ دارد. البتّه مصیبتی در جهان اسلام پیش‌آمد و آن تحریف، تزویر، جعل و ضایع‌ کردن احادیث نبوی در طول برهه‌ای از زمان بود که خلفای آن زمان، تدوین و نوشتن و بلکه گفتن احادیث نبوی را ممنوع نموده بودند و این امر باعث شد تا اهل بیت(ع) همّت بیشتری در نشر سنّت رسول خدا و تبلیغ آن به کار بندند. امام باقر(ع) به شکلی خاصّ حدیث رسول اکرم(ص) را مورد اعتنا و اهمیت قرار داده بود، تا جایی که جابر بن یزید جعفی هفتاد هزار حدیث از آن حضرت از پیغمبر اکرم(ص) نقل نموده است‌، همچنان‌که ابان بن تغلب و سایر شاگردان آن حضرت مجموعه بسیار بزرگی از این میراث عظیم را از آن حضرت روایت نموده‌اند.

امام باقر(ع) تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همّت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌خوانده‌اند، تا آنجا که مقیاس و معیار فضیلت راوی را این دانسته‌اند که چه اندازه حدیث را می‌فهمد و به معانی و اسرار آن آگاهی پیدا می‌نماید. یزید رزّاز از پدرش از امام صادق(ع) از پدرش امام باقر(ع) روایتی نقل کرده که آن حضرت فرمودند: مراتب شیعیان ما را به میزان روایت کردن آنها از احادیث اهل بیت و معرفت آنها به آن احادیث بشناسید، و معرفت همان شناخت روایت و درایة الحدیث است و با درایت و فهم روایت است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان می‌رسد. ما نیز در بخش‌های گذشته نمونه‌هایی از روایاتی که امام باقر(ع) از جدّ بزرگوار خود حضرت رسول اکرم(ص) نقل فرموده‌اند عرضه داشته‌ایم و برای یادآوری مجدّد می‌توانید به همان بحث‌ها مراجعه کنید..

منابع

1. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۷