آثار امام سجاد

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

مقدمه

از امام علی بن الحسین(ع)، غیر از صحیفه سجادیه، آثار ارزشمند دیگری در میراث مکتوب شیعه وجود دارد. این آثار در قالب دعا و مناجات، و همچنین روایات کوتاه و بلند، گنجینه‌ای گران‌بها و منبعی غنی در شناخت معارف دینی به شمار می‌رود. رساله حقوق، دعای ابوحمزه ثمالی، مناجات خمس عشر، زیارت امین‌الله و خطبه امام سجاد(ع) در شام از جمله این معارف ارجمند است که در زیر به معرفی آنها می‌پردازیم.

رساله حقوق

این رساله شریف که به منزله درسنامه اخلاقی انسان مؤمن در حوزه روابط فردی و اجتماعی، در نسبت با خدا، خویشتن و دیگر چیزهاست دربردارنده ۵۱ حق است که هرکدام از این حقوق تکالیفی را بر عهده انسان می‌نهد. این حقوق به شرح زیر فهرست می‌شود: ۱. حق خدا؛ ۲. حق نفس؛ ۳. حق زبان؛ ۴. حق گوش؛ ۵. حق چشم؛ ۶. حق پا؛ ۷. حق دست؛ ۸. حق شکم؛ ۹. حق عورت؛ ۱۰. حق نماز؛ ۱۱. حق روزه؛ ۱۲ و ۱۳. حق حج و قربانی؛ ۱۴. حق صدقه؛ ۱۵. حق حاکم؛ ۱۶. حق استاد و آموزگار؛ ۱۷، ۱۸؛ ۱۹ و ۲۰. حق مالک، برده، مولی و بنده؛ ۲۱. حق رعیت (مردم)؛ ۲۲. حق شاگرد؛ ۲۳. حق همسر؛ ۲۴ و ۲۵. حق مادر و پدر؛ ۲۶. حق فرزند؛ ۲۷. حق برادر؛ ۲۸. حق احسان‌کننده؛ ۲۹. حق مؤذن؛ ۳۰. حق امام جماعت؛ ۳۱. حق همنشین؛ ۳۲. حق همسایه؛ ۳۳ و ۳۴. حق دوست و همراه: ۳۵. حق شریک؛ ۳۶. حق مال؛ ۳۷. حق طلبکار؛ ۳۸ و ۳۹. حق مدعی و مدعی علیه؛ ۴۰ و ۴۱. حق مشورت‌کننده و مشاور؛ ۴۲ و ۴۳. حق نصیحت‌خواه و نصیحت‌کننده؛ ۴۴. حق بزرگ‌سالان: ۴۵. حق خردسالان؛ ۴۶ و ۴۷. حق سائل و مسئول؛ ۴۸. حق خوشحال‌کننده؛ ۴۹. حق کسی که به تو بدی کرده (دشمن)؛ ۵۰. حق هم‌کیشان و ۵۱. حق اقلیت‌های دینی.

این رساله در منابع متقدم ذکر شده است. شیخ صدوق (م ۳۸۲ ه‍) در دو کتاب خود "خصال" و "من لایحضره الفقیه" آن را نقل کرده است. همچنین ابن‌شعبه حرانی، از علمای قرن چهارم هجری، در کتاب ارزشمند "تحف العقول عن آل الرسول" در بخشی که به سخنان امام سجاد(ع) اختصاص داده این رساله را نقل کرده است.

این رساله علاوه بر فارسی به زبان‌های گوناگون همچون مالایی، تایلندی، تاجیکی، ارمنی، هندی و صربی ترجمه شده است. تمامی این ترجمه‌ها به توسط معاونت امور بین‌الملل مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) صورت گرفته است. همچنین شروح متعددی به زبان فارسی و عربی بر این رساله نگاشته شده است. از آن جمله است: آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد(ع)، تألیف قدرت‌الله مشایخی؛ رساله حقوق امام سجاد(ع)، شرح علی محمد حیدری نراقی؛ حقوق اخلاق بر اساس رساله الحقوق امام سجاد(ع) و ۱۵۰ نکته آموزنده و سازنده اثر علی مشفق‌پور طالقانی؛ تأملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین(ع) اثر محمد تقی المدرسی و تفصیل الحقوق، شرح روایی علی رساله الحقوق للامام السجاد(ع)، تألیف محمد حسین الرمی الطبسی.

نمونه‌ای از حقوق

امام سجاد(ع) در این رساله در مورد حق خدا می‌فرماید: «فَأَمَّا حَقُّ اللَّهِ الْأَكْبَرُ فَإِنَّكَ تَعْبُدُهُ‏ لَا تُشْرِكُ‏ بِهِ‏ شَيْئاً...»؛ اما حق بزرگ‌تر خداوند آن است که او را بپرستی و چیزی را شریک او قرار ندهی و اگر از روی اخلاص چنین کنی، خدا بر خود مقرر کرده کار دنیا و آخرت تو را به عهده گیرد و آنچه را دوست می‌داری برایت نگه دارد.

دعای ابوحمزه ثمالی

این دعای شریف که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود، در مصباح المتهجد شیخ طوسی (م ۴۶۰ ه‍) نقل شده است. از آنجا که این دعا توسط ابوحمزه ثمالی از اصحاب خاص امام سجاد(ع) روایت شده به نام او مشهور گشته است. محدث خبیر شیخ عباس قمی (م ۱۳۵۹ ه‍) با آوردن این دعا در مفاتیح‌الجنان موجب شهرت و رواج آن در بین عموم گشته است. طبق نقل محدث قمی امام زین‌العابدین(ع) در ماه رمضان بیشتر شب را به نماز مشغول بود و چون سحر می‌شد این دعا را می‌خواند.

مضامین

مطالب بلندی در دعای ابوحمزه وجود دارد که می‌توان برخی از آنها را در بخش‌های زیر جای داد:

1. معرفت الهی: از مهم‌ترین نکات این دعا در باب معرفت الهی، این است که شناخت انسان نسبت به خدا به راهنمایی و دلالت خود او (خدا) صورت می‌گیرد. حضرت سجاد(ع) خطاب به خدای متعال می‌گوید: «بِكَ‏ عَرَفْتُكَ‏ وَ أَنْتَ‏ دَلَلْتَنِي‏ عَلَيْكَ‏ وَ دَعَوْتَنِي‏ إِلَيْكَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ»؛ «من تو را به خودت شناختم و تو مرا بر خویشتن رهنمون گشتی، و اگر تو نبودی من تو را نمی‌شناختم». لطف و کرم بی‌پایان خدا و عفو و بخشش بیکران او در مقابل پستی و خطاکاری بنده، مطلبی است که در جای جای دعا به چشم می‌خورد. در بیان امام سجاد(ع) خدا کسی است که کمال دوستی را در حق بندگان خویش روا می‌دارد در حالی که از آنان بی‌نیاز است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي‏ تَحَبَّبَ‏ إِلَيَ‏ وَ هُوَ غَنِيٌ‏ عَنِّي»؛ «ستایش خدای را که با من اظهار کمال دوستی فرمود با آنکه از من بی‌نیاز بود. خداوند نسبت به خلق خویش در حجاب و پرده قرار ندارد اما این بنده است که با کارهای ناپسند و نافرمانی‌ها خود را از شهود جمال پروردگار محروم می‌سازد».
2. دعا و درخواست: امام سجاد(ع) پس از یادآوری آیه‌ای از قرآن کریم که در آن خداوند متعال از بندگانش خواسته است با استعانت از فضل و کرم وی حاجاتشان را بطلبند: وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ. به راز و نیاز و مناجات با پروردگار می‌پردازد. آمرزش‌خواهی نسبت به خطاها و گناهان و پوزش‌طلبیدن از خدا در بین کلمات مضمونی پر رنگ و پر تکرار است: «فَأَعْطِنِي مِنْ عَفْوِكَ بِمِقْدَارِ أَمَلِي‏ وَ لَا تُؤَاخِذْنِي‏ بِأَسْوَإِ عَمَلِي»؛ «تو به عفو و بخشش خود به قدر آرزویم به من عطا کن و به اعمال زشتم مؤاخذه مفرما».
3. تبیین راه سعادت و نجات انسان: امام سجاد(ع) در قالب دعا و مطالبی که از خداوند می‌طلبد راه و رسم سعادت و طریقه نجات را به ما می‌آموزد؛ اینکه چه چیزی به سود ماست و چه کارهایی ما را به خیر و فلاح رهنمون می‌شود. با تأمل در این مسائل می‌توان راه درست را در کمال‌یابی و نیل به نیک‌بختی پیدا کرد: اشتغال به ذکر خدا، پناه دادن از سخط و عذاب خدا، توفیق حجّ خانه خدا و زیارت مرقد مطهر پیامبر(ص)، اطاعت فرامین الهی و مردن بر طریقه و سنت نبوی از جمله اموری است که ما را به سعادت دنیا و آخرت می‌رساند: «اللَّهُمَّ اشْغَلْنَا بِذِكْرِكَ‏... وَ ارْزُقْنَا عَمَلًا بِطَاعَتِكَ»؛ «خدایا ما را به یاد خود مشغول ساز... و عمل به طاعت خویش را روزی ما گردان». برخلاف زهدگرایی صوفیانه و افراطی، در دعای ابوحمزه امر دنیا نیز در کنار آخرت مورد توجه قرار دارد: «وَ اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي‏ مِنْ‏ أَمْرِ دُنْيَايَ‏ وَ آخِرَتِي»؛ «مهمات امور دنیا و آخرتم را کفایت فرما».
4. تذکر احوال برزخ و قیامت: در ضمن این مناجات‌ها امام با سوز و گدازی وصف‌ناپذیر از تاریکی قبر، تنگی لحد، سؤال نکیر و منکر، خروج از قبر، شگفتی صحنه محشر و نگرانی از عقوبت الهی سخن می‌گوید و به خدا پناه می‌برد: «أَبْكِي لِظُلْمَةِ قَبْرِي‏ أَبْكِي لِضِيقِ لَحْدِي...» ؛ «برای تاریکی قبرم می‌گریم، برای تنگی لحدم می‌گریم.»...

مناجات خمس عشر

بنابر آنچه مرحوم شیخ عباس قمی نقل کرده علامه مجلسی در بحار فرموده است که این مناجات را در کتب بعضی اصحاب یافته و آنها گفته‌اند که آن را از امام علی‌بن الحسین(ع) روایت کرده‌اند. همان‌طور که از نام این مناجات پیداست، مشتمل بر پانزده مناجات به اسامی زیر است:

۱. مناجات‌التائبین (توبه‌کنندگان)؛ ۲. مناجات‌الشّاکین (شکایت‌کنندگان از نفس اماره)؛ ٣. مناجات‌الخائفین (خائفان از قهر و عقوبت خدا)؛ ۴. مناجات‌الرّاجین (امیدواران)؛ ۵. مناجات‌الراغبین (رغبت کنندگان به فضل و بخشش خدا)؛ ۶. مناجات‌الشّاکرین (شکرگزاران)؛ ۷. مناجات‌المطیعین لله (اطاعت‌کنندگان خدا)؛ ۸. مناجات‌المریدین (اراده‌کنندگان لقای خدا)؛ ۹. مناجات‌المحبین (محبان خدا)؛ ۱۰. مناجات المتوسلین (توسل جویندگان به رحمت خدا)؛ ۱۱. مناجات المفتقرین (فقیران احسان خدا): ۱۲ مناجات‌العارفین (عارفان)؛ ۱۳. مناجات‌الذاکرین (ذاکران)، ۱۴. مناجات‌المعتصمین (چنگ‌زنندگان به ریسمان خدا): ۱۵. مناجات‌الزاهدین (زاهدان و بی‌رغبتان به دنیا).

شرح‌های متعددی بر این مناجات‌ها نگاشته شده که برخی از آنها عبارتند از: ۱. شرح مناجات خمس عشر، عبدالعلی بزرگی در قرن سیزدهم؛ ۲. مناجات عارفان، حسین انصاریان که در بخش دوم به ترجمه منظوم این مناجات پرداخته است؛ ۳. بلاغت و عارفان در مناجات خمسه عشر امام سجاد(ع)، علی شمس فاتری و یوسف رسولی.

در این مناجات‌ها امام سجاد(ع) با زبانی بسیار زیبا و با عباراتی در اوج بلاغت و فصاحت به راز و نیاز با خداوند پرداخته و طی آن درخواست‌های بنده‌ای را بیان کرده که از آبشخور محبت پروردگار سیراب شده و شوق لقای او را دارد ولی به ناچار مدتی را باید در تک‌وتای دنیا بگذراند. محور اصلی این راز گفتن‌ها و نیاز خواستن‌ها همان وصال محبوب و رضای معبود است و هر آنچه که بنده سالک ذکرک را از یاد و طاعت او مشغول بدارد گناه شمرده است: «وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِكَ وَ مِنْ كُلِّ رَاحَةٍ بِغَيْرِ أُنْسِكَ وَ مِنْ كُلِّ سُرُورٍ بِغَيْرِ قُرْبِكَ وَ مِنْ‏ كُلِّ شُغُلٍ‏ بِغَيْرِ طَاعَتِكَ‏»؛ «بارالها از هر لذتی به غیر یاد تو و از هر آسایشی به غیر اُنس تو، و از هر شادمانی به غیر قرب تو، و از هر مشغولیتی به غیر طاعت تو آمرزش می‌طلبم».

زیارت امین‌الله

مرحوم شیخ عباس قمی این زیارت را در نهایت اعتبار می‌داند. همو از علامه مجلسی نقل می‌کند که این زیارت از جهت متن و سند بهترین زیارت‌هاست که باید در روضه‌های مقدس و در جوار مرقد ائمه(ع) بر آن مواظبت شود.

زیارت امین‌الله با سلام به امیرالمؤمنین آغاز و در ضمن آن گوشه‌ای از فضائل و فداکاری‌های آن حضرت در جهت اعتلای دین بیان می‌شود: «أَشْهَدُ أَنَّكَ جَاهَدْتَ‏ فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ‏، وَ عَمِلْتَ‏ بِكِتَابِهِ‏، وَ اتَّبَعْتَ‏ سُنَنَ نَبِيِّهِ(ص)» ؛ «گواهی می‌دهم که تو در راه خدا جهاد کردی و حق جهاد در دین خدا را به جا آوردی و دستورهای کتاب خدا را به کار بستی و سنت‌های رسولش -درود خدا بر او و خاندانش - را پیروی کردی».

پس از آن امام سجاد(ع) به مناجات با خدای بزرگ می‌پردازد و درخواست‌های خویش را از وی می‌طلبد. این درخواست‌ها الگویی از انسان مطلوب و کمال‌یافته از نظر اسلام را ترسیم می‌نماید. اطمینان به تقدیر الهی، رضایت به قضای حق، اشتیاق و حرص به یاد خدا و دعا، محبت اولیای الهی، محبوبیت در نزد اهل زمین و آسمان، شکیبایی در هنگام نزول بلا، شکر نعمات خدا، اشتیاق به لقای خداوند، توشه‌گیری از تقوا، تبعیت از سنت‌ها و آداب زندگی اولیای معصوم الهی و دوری از اخلاق دشمنان خدا و سرانجام پرداختن به حمد و ثنای خدا به جای اشتغال به امور غفلت‌زای دنیوی چیزهایی هستند که امام سجاد(ع) از خدای بزرگ می‌طلبد. این مناجات‌ها با ذکر اوصاف حمیده خداوند در بخشش بندگان و انعام و احسان به آنان ادامه پیدا می‌کند و در پایان حضرت از خدای خویش به حق خمسه طیبه برآورده شدن حاجاتش را می‌طلبد. در بخشی از این زیارت می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِينَ إِلَيْكَ وَالِهَةٌ وَ سُبُلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْكَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَامَ‏ الْقَاصِدِينَ‏ إِلَيْكَ‏ وَاضِحَةٌ»؛ «بار خدایا دل‌های خاشعان و خداترسان در تو واله و حیران است و راه‌های مشتاقانت به جانب تو باز است و نشانه‌های آنان که آهنگ تو را دارند روشن و واضح است».

خطبه امام سجاد در شام

وقتی کاروان اسرای کربلا وارد شام شد اهل‌بیت را به زندان بردند. یزید امام زین‌العابدین(ع) را به مسجد فرا خواند و خطیبی را‌طلبیده و به بالای منبر فرستاد. آن خطیب به امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) بسیار ناسزا گفت و در مقابل معاویه و یزید را مدح بسیار کرد. امام سجاد(ع) ندا کرد و فرمود: «ای خطیب! برای خشنودی مخلوق خدا را به خشم آوردی؛ جای خود را در جهنم مهیا بدان». پس از آن حضرت از یزید رخصت‌طلبید که بالای منبر رود و مطالبی بیان کند که موجب خشنودی خداوند و اجر حاضران گردد. با اصرار حاضران یزید اجازه داد و امام شروع به سخنرانی کرد. آن حضرت پس از حمد و ثنای الهی و درود و صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت او(ع) خطبه‌ای در نهایت فصاحت و بلاغت ادا کرد که باعث سرازیر شدن اشک از چشم‌های حاضران می‌شد.

در واقع این سخنرانی در آن فضای تاریک، جرقه روشنگری در مورد قیام امام حسین(ع) و پرده‌برداری از ماهیت زشت حکومت اموی بود. به گواهی تاریخ پس از سخنان امام یکی از دانشمندان یهود که در مجلس حاضر بود در مورد امام سجاد(ع) پرسش کرد و یزید او را معرفی نمود. پس از آنکه معلوم شد جوان سخنران نوه پیامبر اسلام است، آن عالم یهودی به شدت بر یزید اعتراض کرد تا جایی که یزید دستور داد او را با توهین و ضرب و شتم از مجلس بیرون کنند. در این سخنرانی حضرت به معرفی پدران گرامی‌اش و ذکر فضایل آنها می‌پردازد تا جایی که یزید از شورش مردم به هراس می‌افتد و به مؤذن خویش دستور می‌دهد که با گفتن اذان کلام امام را قطع کند. خطبه امام این‌گونه آغاز می‌شود: «ای مردم خداوند به ما شش خصلت عطا فرموده و ما را به هفت ویژگی بر دیگران فضیلت بخشیده است. به ما علم، بردباری، سخاوت، فصاحت، شجاعت و محبت در قلوب مؤمنین را ارزانی داشت. اوست که ما را بر دیگران برتری داد به اینکه پیامبر بزرگ اسلام محمد(ص) و صدّیق (امام علی(ع) و طیّار (جعفر طیار برادر امیرالمؤمنین(ع) و شیر خدا و شیر رسولش (حمزه) و دو سبط این امت (امام حسن و حسین(ع) از ما هستند».

مسند امام سجاد(ع)

در دهه‌های اخیر به همت پژوهشگر توانا مرحوم علامه شیخ عزیزالله عطاردی مجموعه سخنان امام سجاد(ع) در قالب یک اثر دو جلدی تحت عنوان "مسند الامام السجاد(ع)" به زیور طبع آراسته شده است. نصوص مربوط به امامت آن حضرت، سیرت و فضائل، احوال و جریانات زندگی ایشان، اصحاب و یاران و معارف رسیده از ایشان در زمینه‌های گوناگون مثل تفسیر قرآن و ادعیه مختلف از جمله مطالب این مجموعه است که نظر به اهمیت این اثر آن را در خاتمه مقاله اضافه کردیم. در باب علم، آن حضرت فرموده است: «إِنَّ أَفْضَلَ‏ الْأَعْمَالِ‏ مَا عُمِلَ‏ بِالسُّنَّةِ وَ إِنْ قَلَّ»؛ «برترین اعمال، کاری است که مطابق با سنت (نبوی) باشد حتی اگر اندک باشد»..

منابع

1. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه