شعائر در فقه اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث شعائر است. شعائر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شعائر در لغت - شعائر در قرآن - شعائر در فقه اسلامی - شعائر در فقه سیاسی - شعائر در جامعه‌شناسی اسلامی - شعائر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردتعظیم شعائر مذهبی
شعائر جمع «شعیره» به معنای آثار و علائم است و شعائر الهی یعنی نشانه‌ها و معالمی که خدا مردم را به سوی آن فراخوانده و به بزرگداشت آنها دستور داده است. به تعبیر علامه طباطبایی، اصطلاح «شعائرالله» نشانه‌هایی است که خدا برای اطاعت خود نصب کرده است[۱]. به همین دلیل سران شرک و کفر پیوسته به دنبال محو چنین آثار و نشانه‌های دین هستند تا اساس آن را از بین ببرند. به همین دلیل معجزه‌های انبیای الهی را نیز می‌توان از شعائر الهی دانست و مقابله ظالمان برای محو معجزه‌ها نیز به دلیل خصیصه شعائر الهی بودن آنها بوده است[۲]. تعظیم شعائر از قواعد فقهی قلمداد می‌شود و برخی فقها در استدلال به آن، به آیات و روایات متعددی استناد می‌کنند: ﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ﴾[۳] و ﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ﴾[۴] در تعظیم و بزرگذاشت شعائر الهی، فقها به روایات بسیاری استناد کرده‌اند؛ از جمله در روایتی از امام صادق(ع) که می‌فرماید: «عَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ»[۵]. عمومیتی که در این آیات آمده، با وجوب تعظیم حرمات الهی، به طریق اولی اهانت به آنها حرام است؛ همچنان که محقق اردبیلی معنای آیات فوق را نهی از تجاوز به حدود الهی که همان اوامر و نواهی الهی است می‌داند[۶]. فقها در حرمت شعائر الهی و وجوب تعظیم آنها اجماع دارند؛ چون بی‌احترامی به شعائر و حرمات الهی بی‌احترامی به خداوند شمرده می‌شود و همه موارد هتک و در نتیجه حرام است و این اجماع را نمی‌توان انکار کرد. نکته قابل توجه اینکه همچنان که تعظیم شعائر الهی واجب است، نابودی و محو شعائر و مظاهر شرک و بت‌پرستی نیز واجب است. بر همین اساس فقها هر گونه معامله در ارتباط با مظاهر شرک مانند خرید و فروش بت و صلیب و وجه حاصل از آن را حرام و پلید می‌دانند[۷]. شعائر کارکردهای ویژه‌ای دارند که هویت و انسجام پیروان مذهب را تعریف می‌کنند و تحکیم می‌بخشند؛ از جمله این کارکردهاست:
- ایجاد همبستگی و انسجام در میان یک جمعیت؛
- نقش تأثیرگذار شعائر در تکوین هویت اسلامی و مذهبی و تشخص آن از هویت‌های دیگر؛
- نقش روشنگری و ایجاد تغییرات مطلوب در عرصه اجتماع و تأثیرگذاری مستقیم بر حالت‌های احساسی، عاطفی و عقلی انسان که منشأ تکوین و ترویج ارزش‌ها و سنت‌ها در جامعه می‌شود؛
- وجود مضامین گوناگون در شعائر که می‌تواند پاسخگوی نیازهای متعدد ثابت انسانی باشد؛ مانند نیاز تربیتی (ایجاد عرف عمومی در کنترل اجتماعی)، نیاز سیاسی (قدرت بسیج کنندگی مانند نماز جمعه و مناسک حج)، نیازهای اجتماعی (ایجاد روح تعاون، تفاهم و دوستی در مردم) و نیاز تبلیغاتی (از راه مضامین اعتقادی و مفاهیم فکری و اخلاقی منتج از انجام شعائر)[۸]. تأکیدات امامان اهل بیت(ع) بر نقش شعائر و عبادات در زندگی شیعیان، نشان دهنده سوق دادن جامعه شیعیان به سمت و سوی تعریف‌شده‌ای است تا هویت و انسجام و وحدت مذهبی در میان آنها در پرتو انجام شعائر واحدی تجلی یابد. به جرئت می‌توان گفت مذهب تشیع و جامعه شیعی در سایه شعائر مذهبی‌اش توانست در برابر طوفان‌های سخت تعصب و استبداد و سرکوب خلفا و سلاطین پایدار بماند.
شعائر دینی و مذهبی را می‌توان در سه قسمت تفکیک کرد:
۱. شعائر زمانی: شعائر روزانه مانند نمازها، هفتگی مانند نماز جمعه، ماهانه مانند ماه رمضان و سالانه مانند حج. همچنین برخی از شعائر مأثور در زمان و اوقات خاصی انجام می‌شود، مانند عید فطر (روز اول ماه شوال)، عید قربان (روز دهم ذی حجه)، روز جمعه، شب‌های قدر، ماه رمضان، روز عرفه، روز عاشورا، ایام البیض، روز دحوالارض، شب نیمه شعبان و....
۲. شعائر مکانی: مراد از شعائر مکانی، اماکنی است که با هدف آموزش معارف دینی، اقامه اعمال عبادی، تجلیل و بزرگداشت اهل بیت(ع) و اولیاء الله و ذریه ایشان و بنا به دستور یا توصیه آن حضرات بنا شده است، مانند مساجد و مشاهد ائمه اطهار(ع) و زیارتگاه امامزادگان. این شعائر در واقع ساختارهای زمینه‌ساز تجلی و تعالی روحی و اجتماعی در جامعه شیعه را فراهم می‌کند و روابط آنها را به عنوان یک جامعه برتر مستحکم می‌نماید. هدف اصلی و ذاتی ساخت مسجد، همانا عبادت خدا در آن است و خداوند بر بنای آن توصیه فرموده و آن را موجب هدایت می‌داند: ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ﴾[۹]. مسجد از همان آغاز رسالت نقش‌های گوناگونی در شریعت اسلامی داشته است؛ به طوری که در مدینه‌النبی، مسجد به پایگاهی عبادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامی تبدیل شده بود[۱۰]. حجم بسیار بالایی از روایات راجع به احکام، آداب و شئون مسجد است[۱۱] که فقها نیز در «کتاب الصلوه» احکام مسجد را با استناد به این روایات تبیین کرده‌اند؛ از جمله نماز تحیت در مسجد، معطر کردن مسجد و معطر بودن هنگام دخول به مسجد و خدمتگزاری آن از مستحبات است و نجس کردن آن حرام است و فوراً باید تطهیر شود[۱۲]. اما مشاهد و مراقد مشرفه شامل مراقد شریف پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) و قبور انبیا، صالحان و ذریه اهل بیت(ع)، از جمله شعائری است که اهل بیت(ع) بر زیارت و بزرگداشت آنها تأکید کرده‌اند[۱۳]. در میان مشاهد مشرفه، مشهد امام حسین(ع) در کربلا دارای شأن و منزلت والایی است و در فضیلت زیارت این حرم، روایات بسیاری وارده شده است[۱۴] و سجده بر تربت آن مستحب مؤکد است[۱۵]. در این راستا از همان سده‌های آغازین اسلام، کتاب‌های مخصوص زیارت مشاهد و دعا نگاشته شد؛ مانند: کامل الزیارات ابن قولویه، مصباح الهدی شیخ طوسی، اقبال سید بن طاووس، مزار کبیر ابن مشهدی و مصباح کفعمی[۱۶]. اهتمام شیعیان به زیارت مراقد شریفه گاهی سب شکل‌گیری شهرهای بزرگی شده است؛ مانند: مشهد در خراسان و کربلا و نجف در عراق. این پیشینه را حتی در مورد امامزادگان نیز مشاهده می‌کنیم و نام بعضی از شهرها به نام آن امامزاده است؛ نظیر: شهر آستانه اشرفیه در گیلان و سید محمد در عراق. به سبب حضور روحی و معنوی صاحبان این مشاهد، فرهنگی مذهبی بر آن شهرها حاکم می‌شود که آنها را شهرهای دیگر متمایز می‌کند.
این شعائر زمانی و مکانی در مقاطعی با هم تلاقی می‌کنند و همایش مذهبی - فرهنگی عظیمی را رقم می‌زنند؛ برای مثال می‌توان به اجتماع عظیم و میلیونی مردم در روز اربعین در کربلا اشاره کرد که همراه با مراسم و اعمال خاصی است و موج خروشانی را در ابلاغ ارزش‌های دینی، همچنین سد مستحکمی در برابر تهاجمات علیه اعتقادات و به طور خلاصه در حفظ دین ایجاد می‌کند؛ به‌ویژه اینکه تکرار سالانه این همایش‌های عظیم مردمی، پایه‌های فرهنگی جامعه شیعی را تحکیم می‌بخشد.
۳. شعائر مناسبتی: در میان مناسبت‌های مربوط به اهل بیت(ع) شعائر حسینی و یادمان‌های معصومان(ع)، در قالب دهه محرم، ماه‌های محرم و صفر، به صورت جلسات هفتگی و جلسات ماه رمضان تجلی بیشتری دارد. با تأکیدات ائمه اطهار(ع) شیعیان به احیای یادمان شهادت‌ها و وفیات معصومان(ع) و برخی از ذریه ایشان مانند حضرت زینب کبری(س) و حضرت عباس(ع) و اهتمام خاصی داشته‌اند و بدین طریق فرهنگ خاصی را در جامعه اسلامی تعریف و عرضه کرده‌اند. یکی از ثمرات شعائر مناسبتی به‌ویژه دهه محرم و شهادت امام حسین(ع) شکل‌گیری هیئت‌های مذهبی است. بی‌گمان هیئت‌های مذهبی با توجه به گستردگی، توان مالی مستقل، توان فرهنگ‌سازی، توان بسیج‌گری برای عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی (که این کارکرد را در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به خوبی شاهد بودیم)، ریشه‌دار بودن هیئت‌ها در بطن تاریخ اسلام و ارزش‌های مذهبی، همه ظرفیت فوق‌العاده‌ای ایجاد می‌کند که نقش بسیار پررنگی را برای تمهید امنیت فرهنگی در جامعه اسلامی تعریف می‌کند.[۱۷]
منابع
پانویس
- ↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۳۷۳.
- ↑ روح الله شریعتی، قواعد فقه سیاسی، ص۲۸۱.
- ↑ «چنین است؛ و هر که حرمت‌های خداوند را سترگ بدارد همان نزد پروردگارش برای او بهتر است». سوره حج، آیه ۳۰.
- ↑ «(حقیقت) این است؛ و هر کس نشانه‌های (بندگی) خداوند را سترگ دارد، بی‌گمان، این (کار) از پرهیزگاری دل‌هاست» سوره حج، آیه ۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۹۷.
- ↑ احمد بن محمد اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ص۲۹۵.
- ↑ احمد بن محمد اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ص۲۹۵.
- ↑ سید محمد باقر حکیم، نقش اهل بیت(ع) در بنیانگذاری جماعت صالحان، ج۷، ص۹-۱۱.
- ↑ «تنها آن کس مساجد خداوند را آباد می‌تواند کرد که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده و نماز را بر پا داشته و زکات پرداخته و جز از خداوند نهراسیده است پس امید است که اینان از رهیافتگان باشند» سوره توبه، آیه ۱۸.
- ↑ سید محمد باقر حکیم، نقش اهل بیت(ع) در بنیانگذاری جماعت صالحان، ج۷، ص۳۷؛ محمد ساعدی، المساجد و احکام‌ها، ج۱، ص۲۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۴، صص ۱۱۸، ۱۴۱-۱۴۳، ۱۴۸، ۴۲۶ و ۴۵۵؛ محمد ساعدی، المساجد و احکام‌ها، ج۱، ص۴۳۵-۴۸۶.
- ↑ محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج۱۳، ص۱۳۷؛ ج۱۴، صص ۱۳۸، ۱۴۳، ۱۴۷، ۱۵۱-۱۵۲؛ ج۱۷، ص۱۷۳؛ سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۷، صص ۱۱۷-۱۱۶ و ۱۲۰.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، صص ۴۰۰ و ۴۰۴-۴۰۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۵۲۹.
- ↑ سیدمحمدباقر حکیم، نقش اهل بیت(ع) در بنیانگذاری جماعت صالحان، ج۷، ص۵۴.
- ↑ نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت ص ۲۶۳.