آداب ازدواج در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آداب ازدواج است. آداب ازدواج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آداب ازدواج در معارف و سیره نبوی - پرسش‌های مرتبط

آداب تشکیل خانواده

چنان‌چه تشکیل خانواده بر اساس آدابی درست صورت گیرد، بسیاری از مشکلاتی که در خانواده‌ها رخ می‌نماید، ظهور نمی‌کند، و یا مشکلات پدید آمده ـ که در مواردی طبیعی است ـ به راحتی حل و فصل می‌گردد. آنچه در تشکیل خانواده مهم و اساسی است، خوب ازدواج کردن است؛ و دراین‌باره، آزادی و اختیار در انتخاب همسر، نوع نگاه به ازدواج و زندگی خانوادگی، جهت‌گیری درست، ازدواج کردن با معیارهای روشن و صحیح، پرهیز از تشریفات‌گرایی، و داشتن برنامه و تدبیر زندگی اموری حیاتی است.

آزادی و اختیار در انتخاب همسر

تشکیل خانواده جز بر آزادی و اختیار طرفینی بی‌معناست و ازدواج اجباری و تحمیلی در منطق دین ملغا و باطل است. راه و رسم پیامبر(ص) دراین‌باره کاملاً گویاست. رسول خدا(ص) درباره دختر گرامی خود، زهرا(س) چنین عمل کرد. او خواستگاران بسیار داشت، و هرکس که او را از پیامبر(ص) خواستگاری می‌کرد، رسول خدا(ص) به زهرا(س) مراجعه می‌کرد و خواستگاری آنها را مطرح می‌نمود و زهرا(س) با روی برگرداندن خویش، مؤدبانه مخالفت خود را ابراز می‌کرد تا زمانی که علی(ع) از زهرا(س) خواستگاری کرد و او سر خود را پایین انداخت و سکوت کرد، و این‌گونه رضایت خود را اعلام نمود، و رسول خدا(ص) نیز با خرسندی آن وصلت مبارک را تأیید کرد. شیخ طوسی به اسناد خود از قول ضحاک بن مزاحم آورده است که گفت: از علی بن ابی طالب(ع) شنیدم که می‌گفت: ابو بکر و عمر نزد من آمدند و گفتند: نزد رسول خدا(ص) برو و فاطمه را از او خواستگاری کن. پس من نزد پیامبر رفتم و آن حضرت با رویی گشاده با من روبه‌رو شد و فرمود: «مَا جَاءَ بِكَ‏ يَا أَبَا الْحَسَنِ‏ حَاجَتَكَ» چه نیازی تو را نزد من آورده است؟ گفتم: «يَا رَسُولَ اللَّهِ، فَاطِمَةَ تُزَوِّجُنِيهَا» آیا فاطمه را به ازدواج من درمی‌آوری؟ پس پیامبر(ص) فرمود: «يَا عَلِيُّ، إِنَّهُ قَدْ ذَكَرَهَا قَبْلَكَ رِجَالٌ، فَذَكَرْتُ ذَلِكَ لَهَا، فَرَأَيْتُ الْكَرَاهَةَ فِي وَجْهِهَا، وَ لَكِنْ عَلَى رِسْلِكَ حَتَّى أَخْرُجَ إِلَيْكَ». ای علی، پیش از تو کسان دیگری نیز فاطمه را از من خواستگاری کرده‌اند و من خواست آنان را با فاطمه در میان گذاشته‌ام و ناخواهی را در چهره او دیده‌ام. ولی صبر کن تا بازگردم.

پیامبر اکرم(ص) خواستگاری علی(ع) را با دختر گرامی‌اش در میان گذاشت و پرسید: «فَمَا تَرَيْنَ‏» نظر تو چیست؟ این‌بار عکس‌العمل او چنین بود: «فَسَكَتَتْ‏ وَ لَمْ‏ تُوَلِّ وَجْهَهَا وَ لَمْ يَرَ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ(ص) كَرَاهَةً» فاطمه(س) سکوت کرد و این بار روی خود را برنگردانید و رسول خدا(ص) در چهره او ناخواهی مشاهده نکرد. پس آن حضرت فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ، سُكُوتُهَا إِقْرَارُهَا». الله اکبر، سکوت او نشانه رضایت اوست.

پیامبر اکرم(ص) با ازدواج‌های اجباری و تحمیلی مخالفت می‌ورزید و به پیروان خود می‌آموخت که چنین ازدواج‌هایی پذیرفته نیست. از ابن عباس نقل شده است که دختر جوانی نزد پیامبر آمد و گفت: «پدر من به قصدی مادی مرا به ازدواج پسر برادرش درآورده است درحالی‌که من بدان مایل نیستم”. پیامبر فرمود: «نظر پدرت را بپذیر و اجازه بده این ازدواج سر بگیرد”. دختر گفت: «من هیچ تمایلی بدو ندارم و نمی‌توانم عمل پدرم را بپذیرم”. رسول خدا(ص) فرمود:”پس برو و با هرکه می‌خواهی ازدواج کن”. دختر گفت: «إِنِّي قَدْ أَجَزْتُ مَا صَنَعَ أَبِي وَلَكِنِّي أَرَدتُ أَنْ تَعْلَمَ النِّسَاءُ أَنْ لَيْسَ إِلَى الْآبَاءِ مِنَ اْلَأْمِر شَيْءٌ». من نظر پدرم را پذیرفته‌ام، ولی می‌خواستم زنان بدانند که پدرانشان در امر ازدواج سلطه‌ای بر آنان ندارند.

مشخص است که پیامبر اکرم(ص) چه فضایی فراهم کرده بود که چنین دیدگاه و رفتاری می‌توانست ظهور و بروز داشته باشد.

نقل شده است که خَنْساء دختر خدام بن خالد انصاری از بنی عمرو بن عوف نیز نزد پیامبر(ص) آمد و از اقدام پدرش برای ازدواج او با مردی که تمایل به ازدواج با وی نداشت شکایت کرد و رسول خدا(ص) صریحاً با ازدواج اجباری مخالفت نمود و پدر او را از چنین رفتاری منع کرد. پس خَنْساء با ابو لبابه که بدو علاقه‌مند بود ازدواج کرد.

همچنین در خبری آمده است که زنی نزد پیامبر آمد و گفت: «پسر عمویم از من خواستگاری کرده و پدرم با این ازدواج مخالفت نموده و مرا به ازدواج کسی که به وی علاقه ندارم درآورده است”. پیامبر پدر آن زن را فراخواند و دراین‌باره از او پرسش کرد. آن مرد گفت: «من او را به ازدواج آن مرد درآورده‌ام و در نیکی به دخترم کوتاهی روا ندارم”. رسول خدا(ص) فرمود: «لَا نِكَاحَ، اذْهَبِي فَانْكِحِي مَنْ شِئْتِ».

پیامبر اکرم(ص) سنت ازدواج تحمیلی را که سنتی جاهلی بود زیر پا گذاشت و نشان داد که نخستین شرط ازدواج آزادی و اختیار طرفین است. ابن ابی یعفور گوید به امام صادق(ع) عرض کردم: «من خواهان آنم که با زنی ازدواج کنم و پدر و مادرم خواهان آنند که من با شخصی دیگر ازدواج کنم”. حضرت فرمود: «تَزَوَّجِ‏ الَّتِي‏ هَوِيتَ‏ وَ دَعِ‏ الَّتِي يَهْوَى أَبَوَاكَ».

نگاه به ازدواج و زندگی خانوادگی

نوع نگاه انسان به ازدواج و زندگی خانوادگی، و تلقی آدمی از امور زناشویی در نوع رفتار و مناسبات زن و مرد در درون خانواده، و نیز در رفتار اجتماعی آنان به شدت مؤثر است. هرچه این نگاه مثبت‌تر، واقعی‌تر، لطیف‌تر و متعالی‌تر باشد، رفتارها مناسب‌تر خواهد بود.

پیامبر اکرم(ص) تلاش می‌کرد تا نوع نگاه پیروان خود را به زندگی خانوادگی، به زن، و به روابط زناشویی تصحیح کند. تا نگاه و فهم و دریافت انسان از امور اصلاح نشود، رفتار آدمی اصلاح نخواهد شد. ازاین‌روست که رسول خدا(ص) در آموزه‌های لطیف خویش به تصحیح نگاه پیروان خود به زن و زندگی خانوادگی و ازدواج و روابط زناشویی پرداخته و لطایف بسیار دراین‌باره فرموده است. آن پیام‌آور خوبی‌ها و زیبایی‌ها چنان نگاه لطیفی به زن و خانواده داشت که موجب شگفتی است. حدیث مشهور نبوی بیانگر این حقیقت است: «حُبِّبَ‏ إِلَيَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا النِّسَاءُ وَ الطِّيبُ وَ قُرَّةُ عَيْنِي فِي الصَّلَاةِ».

نگاه پیامبر اکرم(ص) به زن و همسر نگاهی این‌گونه لطیف و معنوی است. آن حضرتزن و همسر را چون بوی خوش نگریسته و در کنار نماز دیده و چنین محبوب معرفی کرده است. «جناب محیی الدین سرّ محبوب بودن زن را در این می‌داند که چون ذات اقدس خداوند منزه از آن است که بدون تجلی و مظهر مشاهده شود و هر مظهری که بیش‌تر جامع اسماء و اوصاف الهی باشد، بهتر خدا را نشان می‌دهد، و زن در مظهریت خدا کامل‌تر از مرد است؛ زیرا مرد فقط مظهر قبول و انفعال است چون مخلوق حق است و زن گذشته از آنکه مظهر قبول و انفعال الهی است مظهر فعل و تأثیر الهی نیز هست چون در مرد تصرف می‌کند و آن را مجذوب خویش قرار داده و محب خود می‌سازد، و این تصرف و تأثیر نموداری از فاعلیت خداست، از این جهت زن کامل‌تر از مرد است. اگر مرد بخواهد خدا را در مظهریت خود مشاهده کند، شهود او تام نیست، ولی اگر بخواهد خدا را در مظهریت زن بنگرد، شهود او به کمال و تمام می‌رسد؛ لذا زن محبوب پیامبر اکرم(ص) قرار گرفت و در آن حدیث معروف فرمود: از دنیای شما زن و بوی خوش محبوب من قرار داده شد و نور چشم من در نماز است.

منظور از محبت در این بحث حبّ الهی است نه شهوت حیوانی چنان‌که خود ابن‌عربی فرموده است: و من أجتهن علی جهة الشهوة الطبیعیة خاصة نقصه علم هذه الشهوة فکان صورة بلا روح. 'یعنی اگر کسی زنان را از جهت غریزه طبیعی دوست داشته باشد راز این اشتیاق را نمی‌داند و چون علم به هدف و آگاهی از راز به منزله روح بوده و خود گرایش به منزله صورت و هیکل است کسی که اهل شهوت بدون محبت الهی است همانند صورت بی‌روح می‌باشد”.

چنین نگاهی به رفتاری بسیار لطیف و سراسر مهر و احترام منجر می‌شود، چنان‌که این رفتار در سیره خانوادگی پیامبر اکرم(ص) به تمامی جلوه داشت و از آن حضرت هرگز تندی و تیزی و چیرگی و بدخلقی بروز نیافت.

تربیت‌شدگان مدرسه پیامبر با چنین نگاهی به زن می‌نگریستند و تلقی‌شان از همسر این‌گونه بود، چنان‌که این نگاه در حدیث امام صادق(ع) منعکس شده است که فرمود: «أَكْثَرُ الْخَيْرِ فِي‏ النِّسَاءِ».

در نگاه پیامبر اکرم(ص) زندگی خانوادگی و روابط زناشویی چنان والا و زیبا، و شیرین و کمال‌آفرین دیده شده است که مبتنی بر آن تعابیری این‌گونه آمده است: «جُلُوسُ‏ الْمَرْءِ عِنْدَ عِيَالِهِ‏ أَحَبُّ‏ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنِ اعْتِكَافٍ فِي مَسْجِدِي هَذَا». رسول خدا(ص) به روابط زناشویی این‌گونه لطیف و معنوی می‌نگریست و روابط صحیح خانوادگی را آخرتی می‌دید و بدان سفارش می‌فرمود.

جهت‌گیری درست

جهت‌گیری درست برای زندگی مشترک از آداب اساسی در ازدواج است. اینکه انسان با چه جهت‌گیری‌ای ازدواج کند و خانواده را در کدام سمت و سو ببیند در روابط خانوادگی نقشی کلیدی دارد. در آموزه‌های نبوی تشکیل خانواده با جهت‌گیری ظاهربینانه، مالدوستانه و شهوت‌پرستانه سخت پرهیز داده شده است که بنا کردن بنیان مهم‌ترین پایگاه انسانی و کمالی بر این امور ساختن خانه بر آب است. از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: «مَنْ‏ تَزَوَّجَ‏ امْرَأَةً لَا يَتَزَوَّجُهَا إِلَّا لِجَمَالِهَا لَمْ يَرَ فِيهَا مَا يُحِبُّ وَ مَنْ تَزَوَّجَهَا لِمَالِهَا لَا يَتَزَوَّجُهَا إِلَّا لَهُ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ فَعَلَيْكُمْ بِذَاتِ الدِّينِ».

همچنین روایت شده است که آن حضرت فرمود: «لا يُختارُ حُسنُ وَجهِ المَرأةِ على حسُنِ دِينِها».

اصل قرار گرفتن ظاهر اشخاص و غفلت از معیارهای اساسی برای زندگی خانوادگی زمینه اشتباهات بزرگ در تشکیل خانواده را فراهم می‌کند. امور ظاهری اصل نیست؛ زیرا به شدت در معرض آسیب و دگرگونی است و چنان‌چه بنای زندگی بر اموری لرزان قرار گیرد، خانواده پیوسته در معرض فروپاشی واقع می‌شود. رسول خدا(ص) در رهنمودی دراین‌باره فرموده است: «لَا تَزَوَّجُوا النِّسَاءَ لِحُسْنِهِنَّ، فَعَسَى حُسْنُهُنَّ أَنْ يُرْدِيَهُنَّ، وَلَا تَزَوَّجُوهُنَّ لِأَمْوَالِهِنَّ، فَعَسَى أَمْوَالُهُنَّ أَنْ تُطْغِيَهُنَّ، وَلَكِنْ تَزَوَّجُوهُنَّ عَلَى الدِّينِ».

معیارهای روشن و صحیح

هرچه معیارهای تشکیل خانواده بهتر ساماندهی شود، خانواده سامان بهتری می‌یابد. تناسب و همتایی دو فرد با یکدیگر (کفویت) و توجه به مؤلفه‌های این تناسب و همتایی در تشکیل خانواده امری ضروری است. جفت باید بر مثالِ همدگر در دو جفتِ کَفْش و موزه درنگر. دو فرد زمانی می‌توانند یک مجموعه مفید را تشکیل دهند که از ویژگی‌ها، آمادگی‌ها و توانایی‌های لازم بهره‌مند باشند. ویژگی‌هایی همچون: اخلاق‌مندی، دینداری، امانت‌ورزی؛ و آمادگی‌هایی همچون شعور اجتماعی، مسئولیت‌پذیری، علاقه‌مندی؛ و توانایی‌هایی همچون تدبیرگری، مدیریت اقتصادی و فرهنگی، همسرداری. در کنار هم قرار گرفتن دو فرد، با دو شخصیت، در عین حفظ استقلال شخصیتی زمانی صورت بهینه می‌یابد که از تناسب‌های لازم باهم برخوردار باشند و آمادگی عهده‌دار شدن زندگی مشترک و توانایی اداره یک خانواده و روابط زناشویی سالم را دارا باشند: ﴿وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ﴾.

رسول خدا(ص) تأکید می‌ورزید که پیروانش با معیارهای لازم تشکیل خانواده دهند و همتایی و تناسب با یکدیگر را رعایت کنند. آن حضرت می‌فرمود: «أَنْكِحُوا الْأَكْفَاءَ وَ انْكِحُوا مِنْهُمْ‏». کسانی را که همتا و متناسب یکدیگرند به ازدواج باهم درآورید و از کسانی که همتا و متناسب شمایند همسر گزینید.

مردی از پیامبر اکرم(ص) پرسید با چه کسانی ازدواج کنیم؟ حضرت فرمود: «الْأَكْفَاءَ‏» (با کسانی که متناسب و همتای شما باشند). پرسید: «متناسب و همتا چه کسانی‌اند؟ ” فرمود: «الْمُؤْمِنُونَ‏ بَعْضُهُمْ‏ أَكْفَاءُ بَعْضٍ‏».

از چند طریق نقل شده است که رسول خدا(ص) فرمود: «إِذَا جَاءَكُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ‏ دِينَهُ‏ وَ خُلُقَهُ‏ فَزَوِّجُوهُ‏ [فَانْكِحُوه‏».

عبد الرزاق صنعانی نیز به اسناد خود آورده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «إذا جاءَكُم مَن تَرضَونَ أمانته و خلقه فأنکحوه کائنا من کان».

شیخ صدوق به اسناد خود از امام باقر(ع) چنین نقل کرده است: «إِذَا خَطَبَ‏ إِلَيْكُمْ‏ رَجُلٌ‏ فَرَضِيتُمْ‏ دِينَهُ‏ وَ أَمَانَتَهُ‏ فَزَوِّجُوهُ‏».

دینداری، امانتداری و اخلاق‌مندی زمینه‌ای را فراهم می‌کند که همسرداری در مسیری درست قرار گیرد و تداوم یابد. آنکه چنین ویژگی‌هایی را داراست به درستی همسرداری می‌کند و حقوق همسر را رعایت می‌نماید و با تدبیر زندگی را اداره می‌نماید و حریم‌ها را پاس می‌دارد و هیچ‌گونه تعدی بر خانواده روا نمی‌دارد. مردی به حسن(ع) عرض کرد: «دختری دارم، به نظر شما او را به ازدواج چه کسی درآورم؟ ” حضرت فرمود: «زَوِّجْهَا مِنْ‏ رَجُلٍ‏ تَقِيٍّ‏ فَإِنَّهُ إِنْ أَحَبَّهَا أَكْرَمَهَا وَ إِنْ أَبْغَضَهَا لَمْ يَظْلِمْهَا».

حسین بن بشار واسطی گوید: نامه‌ای به امام باقر(ع) نوشتم و از او دربارهٔ [معیارهای]ازدواج پرسش نمودم. در پاسخ من چنین نوشت: «مَنْ‏ خَطَبَ‏ إِلَيْكُمْ‏، فَرَضِيتُمْ‏ دِينَهُ‏ وَ أَمَانَتَهُ‏، فَزَوِّجُوهُ‏».

همچنین از امام صادق(ع) درباره معیار تناسب و همتایی روایت شده است که فرمود: «الْكُفْوُ أَنْ‏ يَكُونَ‏ عَفِيفاً وَ [يَكُونَ] عِنْدَهُ يَسَارٌ».

تأکید پیشوایان دین بر چنین معیارهایی بوده است و مشخص است که اخلاق‌مندی و دینداری و امانت‌ورزی بهترین زمینه برای زندگی سالم است. آن پیشوایان نسبت به نادیده گرفتن این معیارها نیز هشدارها داده‌اند. آنان پیروان خود را از ازدواج‌های بی‌معیار و یا با معیارهای غلط پرهیز می‌دادند که تشکیل خانواده با سهل‌انگاری و ظاهربینی و احساس‌گرایی و بی‌تدبری راه به مقصدی درست نمی‌برد. رسول خدا(ص) هشدار داده است: «مَنْ‏ زَوَّجَ‏ كَرِيمَتَهُ‏ مِنْ‏ فَاسِقٍ‏ فَقَدْ قَطَعَ‏ رَحِمَهُ‏».

همچنین آن حضرت فرموده است: «إِيَّاكُمْ‏ وَ تَزْوِيجَ‏ الْحَمْقَاءِ فَإِنَّ‏ صُحْبَتَهَا بَلَاءٌ وَ وُلْدَهَا ضِيَاعٌ».

رسول خدا(ص) در آموزه‌ای لطیف در جمع پیروان خود فرمود: «إِيَّاكُمْ‏ وَ خَضْرَاءَ الدِّمَنِ‏». پرسیدند: «سبزه روییده در مزبله چیست؟ ” فرمود: «الْمَرْأَةُ الْحَسْنَاءُ فِي‏ مَنْبِتِ‏ سُوءٍ لمَنْبِتِ‏ السَّوْءِ مَنْبِتِ السَّوْءِ». زن زیبا که بد تربیت یافته باشد.

علاوه بر اینها رسول خدا(ص) درباره برخی ازدواج‌ها هشدار داده است تا از عوارض و پیامدهای منفی و زیانبار آنها پیشگیری شود، چنان‌که آن حضرت از ازدواج‌های فامیلی مسلمانان را برحذر می‌داشت و می‌فرمود: «لَا تَنْكِحُوا القَرابَةَ القَرِيبَة فإِنَّ الوَلَد يُخْلَقُ ضَاوِيّاً».

و نیز پیامبر اکرم(ص) سفارش می‌کرد: «اغْتَرِبُوا لا تُضْوُوا».

پیامبر اکرم(ص) در موارد متعدد معیارهای غلط عصر جاهلی را در ازدواج زیر پا گذاشت و ازدواج‌هایی را مبتنی بر ویژگی‌های اخلاق‌مندی، دینداری، امانت‌ورزی، شعور اجتماعی، مسئولیت‌پذیری، علاقه‌مندی، تدبیرگری، مدیریت اقتصادی و فرهنگی و همسرداری سامان داد. ازدواج جُوَیْبِر و ذَلْفا از آن جمله بود. جویبر مردی از اهل یمامه بود. در همان‌جا آوازه اسلام را شنید و عازم مدینه شد و خدمت پیامبر رسید و اسلام آورد و از زمره مسلمانان خالص گردید. او مردی کوتاه‌قامت، زشت‌رو و تنگدست بود، اما به رغم این ظواهر، باطنی زیبا و روحی بلند داشت. از آنجا که نه مالی، نه خویشی و نه جایی داشت، به دستور پیامبر به‌طور موقت در مسجد رحل اقامت افکند و پس از مدت کوتاهی افراد دیگری چون او نیز در آنجا گرد آمدند تا اینکه خداوند به پیامبر وحی کرد که آنان را در جای دیگری سکنا دهد که مسجد جای سکنا نیست و همه درهای رو به مسجد جز باب علی و خانه فاطمه را مسدود سازد. پیامبر نیز چنین کرد و مکانی خارج از مسجد را به این گروه اختصاص داد و سایبانی در آنجا ساخت و آنان را به آن مکان منتقل کرد. آن مکان را «صُفّه” می‌نامیدند و ساکنان آنجا را که مردمی تنگدست و بی‌خانه و غریب بودند «اصحاب صُفّه” می‌گفتند. رسول خدا و یارانش به زندگی آنان رسیدگی می‌کردند. روزی پیامبر به سراغ اصحاب صُفّه رفته بود که چشمش به جُوَیبر افتاد و از سر رحمت و علاقه به او گفت: «چه خوب است که ازدواج کنی تا هم پاکدامنی خود را حفظ کنی و هم آن زن در کار دنیا و آخرت کمک تو باشد”. جویبر گفت: «ای رسول خدا، چگونه؟ درحالی‌که من نه حسب و نسب دارم و نه مال و جمال. چه کسی به من زن می‌دهد و کدام زن رغبت می‌کند که همسر من بشود؟ پیامبر فرمود: «يَا جُوَيْبِرُ إِنَّ‏ اللَّهَ‏ قَدْ وَضَعَ‏ بِالْإِسْلَامِ‏ مَنْ كَانَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ شَرِيفاً وَ شَرَّفَ بِالْإِسْلَامِ مَنْ كَانَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَضِيعاً وَ أَعَزَّ بِالْإِسْلَامِ مَنْ كَانَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ ذَلِيلًا وَ أَذْهَبَ بِالْإِسْلَامِ مَا كَانَ مِنْ نَخْوَةِ الْجَاهِلِيَّةِ وَ تَفَاخُرِهَا بِعَشَائِرِهَا وَ بَاسِقِ أَنْسَابِهَا فَالنَّاسُ الْيَوْمَ كُلُّهُمْ أَبْيَضُهُمْ وَ أَسْوَدُهُمْ وَ قُرَشِيُّهُمْ وَ عَرَبِيُّهُمْ وَ عَجَمِيُّهُمْ مِنْ آدَمَ وَ إِنَّ آدَمَ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ طِينٍ وَ إِنَّ أَحَبَّ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَطْوَعُهُمْ لَهُ وَ أَتْقَاهُمْ».

آن‌گاه پیامبر اضافه کرد: «ای جویبر، من در میان مسلمانان، تنها کسی را از تو برتر می‌دانم که تقوا و اطاعتش از خدا بیش‌تر باشد، پس بی‌درنگ نزد زیاد بن لبید از محترمان و بزرگان قبیله بنی بیاضه (یکی از قبایل انصار) برو و به او بگو که مرا رسول خدا به سوی تو فرستاده است تا از دخترت ذَلْفا برای خود خواستگاری کنم”. پس جویبر به فرمان رسول خدا نزد زیاد بن لَبید رفت درحالی‌که گروهی از بستگان و افراد قبیله وی در منزلش بودند. اجازه خواست و داخل شد و سلام کرد. سپس گفت: «ای زیاد، من از طرف پیامبر برای تو پیامی دارم؛ محرمانه بگویم یا فاش بیان کنم؟ ” زیاد گفت: «پیام پیامبر برای من مایه افتخار و شرافت است، البته فاش بیان کن”. جویبر گفت: «پیامبر مرا فرستاده است تا دخترت ذلفا را برای خود خواستگاری کنم”. زیاد پرسید: «آیا رسول خدا خود تو را بدین منظور فرستاده است؟ ” جویبر گفت: «آری، من کسی نیستم که از قول رسول خدادروغ بگویم”. زیاد گفت: «رسم ما نیست که دخترانمان را جز به هم‌شأن‌های خود از انصار دهیم. تو برو تا من خود رسول خدا را ملاقات کنم و دلیل عدم موافقت خویش را به او بگویم”. جویبر به راه افتاد درحالی‌که با خود می‌گفت: «به خدا سوگند قرآن چنین رسمی نازل نکرده است و آنچه نبوت محمد(ص) برای آن است جز این است”. ذلفا این سخن را شنید، پس نزد پدر شتافت و گفت: «منظور جویبر از سخنی که بر زبان می‌آورد چیست؟ ” زیاد گفت: «او می‌گوید رسول خدا وی را برای خواستگاری از تو فرستاده است”. ذلفا گفت: «به خدا سوگند او در محضر پیامبر به آن حضرت دروغ نمی‌بندد. زود کسی را بفرست تا جویبر را بازگرداند”. زیاد چنین کرد و با احترام از جویبر خواست تا در خانه بماند تا او بازگردد؛ و با شتاب نزد رسول خدا رفت و عرض کرد: «جویبر از سوی شما پیامی آورده است که من دختر خود را به ازدواج او درآورم و من به او پاسخ مثبت ندادم و برای کسب تکلیف خدمت شما آمدم. واقعیت این است که ما دختران خود را جز به هم‌شأن‌های خود از انصار نمی‌دهیم”. پیامبر فرمود: «يَا زِيَادُ، جُوَيْبِرٌ مُؤْمِنٌ وَ الْمُؤْمِنُ‏ كُفْوٌ لِلْمُؤْمِنَةِ وَ الْمُسْلِمُ كُفْوٌ لِلْمُسْلِمَةِ فَزَوِّجْهُ يَا زِيَادُ وَ لَا تَرْغَبْ عَنْهُ».

زیاد به خانه برگشت و آنچه از رسول خدا شنیده بود برای دخترش بازگو کرد. ذَلفا نیز با این ازدواج موافقت کرد. زیاد مهر او را از مال خود قرار داد و جهیزیه مناسبی نیز تدارک دید و چون جویبر خانه و اثاثی نداشت، برای وی خانه و اثاث کامل و لباس نیز تهیه کرد. بدین ترتیب با شکسته شدن رسوم نادرست اجتماعی، این ازدواج صورت گرفت و آن دو باهم زندگی خوب و خوشی را آغاز کردند، و چنین بود تا که جویبر در یکی از غزوات در کنار رسول خدا به شهادت رسید. پس از شهادت جویبر هیچ زنی در انصار به اندازه ذلفا مورد احترام نبود و به اندازه او خواستگار نداشت.

نمونه دیگر از ازدواج‌های موفقی که رسول خدا(ص) بر اساس معیارهای یادشده ترتیب داد، ازدواج مقداد بن اسود از موالی کنده با دختر عموی خود ضُباعه دختر زبیر بن عبد المطلب بود. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ ضُبَاعَةَ بِنْتَ الزُّبَيْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ قَالَ(ص): إِنَّمَا زَوَّجْتُهَا الْمِقْدَادَ لِيُتَوَاضَعَ‏ فِي‏ النِّكَاحِ‏ وَ لْتَتَأَسَّوْا بِرَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ لْتَعْلَمُوا أَنَ‏ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ‏ وَ كَانَ الزُّبَيْرُ أَخَا عَبْدِ اللَّهِ أَبِي النَّبِيِّ(ص) لِأَبِيهِ وَ أُمِّهِ».

دراین‌باره از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: «زَوَّجْتُ الْمِقْدَادَ وَزَيْدًا لِيَكُونَ أَشْرَفُكُمْ عِنْدَ اللهِ أَحْسَنَكُمْ خُلُقًا».

اوصیای پیامبر پا در جای پای او گذاشتند و همین راه و رسم را داشتند. امام سجاد(ع) کنیزی داشت، او را آزاد کرد و سپس با وی ازدواج کرد. عبدالملک مروان سخت مراقب امام بود تا عاشورایی دیگر توسط آن حضرت برپا نشود و نیز به دنبال دستاویزهایی می‌گشت تا امام را کوچک کند. وقتی جاسوسان عبدالملک این خبر را به او رساندند، کار امام را مورد عیب‌جویی قرار داد و در نامه‌ای به امام نوشت: «به من گزارش رسیده است که تو با کنیز آزادکرده خود ازدواج کرده‌ای، درحالی‌که در قریش زنان شایسته تو وجود دارند که ازدواج با آنان موجب عظمت و افتخار توست و از آنان فرزندان شایسته و نجیبی نصیبت می‌شود؛ و تو با این ازدواج نه ملاحظه خود را کرده‌ای و نه برای فرزندانت راه بزرگی باقی گذاشته‌ای، و السلام”.

چون نامه عبدالملک که نامه‌ای آکنده از روح جاهلیت عرب و تفاخرهای نژادی بود به امام رسید، در پاسخ او نوشت: «أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي كِتَابُكَ تُعَنِّفُنِي‏ بِتَزْوِيجِي‏ مَوْلَاتِي‏ وَ تَزْعُمُ أَنَّهُ كَانَ فِي نِسَاءِ قُرَيْشٍ مَنْ أَتَمَجَّدُ بِهِ فِي الصِّهْرِ وَ أَسْتَنْجِبُهُ فِي الْوَلَدِ وَ أَنَّهُ لَيْسَ فَوْقَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) مُرْتَقًى فِي مَجْدٍ وَ لَا مُسْتَزَادٌ فِي كَرَمٍ وَ إِنَّمَا كَانَتْ مِلْكَ يَمِينِي خَرَجَتْ مَتَى أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنِّي بِأَمْرٍ أَلْتَمِسُ بِهِ ثَوَابَهُ ثُمَّ ارْتَجَعْتُهَا عَلَى سُنَّةٍ وَ مَنْ كَانَ زَكِيّاً فِي دِينِ اللَّهِ فَلَيْسَ يُخِلُّ بِهِ شَيْ‏ءٌ مِنْ أَمْرِهِ وَ قَدْ رَفَعَ اللَّهُ بِالْإِسْلَامِ الْخَسِيسَةَ وَ تَمَّمَ بِهِ النَّقِيصَةَ وَ أَذْهَبَ اللُّؤْمَ فَلَا لُؤْمَ عَلَى امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِنَّمَا اللُّؤْمُ لُؤْمُ الْجَاهِلِيَّةِ وَ السَّلَامُ».

امام سجاد(ع) در نامه خود شرافت‌های جاهلی را که عبد الملک سخت پایبند آنها بود، کوبید و اعلام کرد که تنها ملاک شرافت در بندگی خدا و پیروی از تعالیم اسلام و تقوای الهی است و اگر او با کنیز آزادشده خود ازدواج کرده است، به سنت نبوی تأسی کرده است و این عمل نه تنها نقص نیست که کمال است. در همین جهت است که مادر برخی پیشوایان معصوم کنیزهای آزاد شده بوده‌اند؛ زیرا شرافت انسان‌ها به جایگاه طبقاتی و نژاد آنها نیست، بلکه به کمالات انسانی آنان است.

پرهیز از تشریفات‌گرایی

تشکیل خانواده در سیره پیامبر اکرم(ص) مبتنی بر سادگی و بی‌پیرایگی و به دور از تشریفات‌گرایی است که پشت کردن به این امر، لطیف‌ترین پیوند انسانی را به کاری پردردسر، آزاردهنده و سراسر تنش تبدیل می‌سازد و خود مانعی برای تشکیل خانواده سالم می‌گردد. در سنت نبوی، خواستگاری، مهریه، مراسم ازدواج و تشکیل خانواده بی‌پیرایه و عاری از تشریفات‌زدگی است. در حدیث مشهور پیامبر(ص) آمده است: «أَفْضَلُ‏ نِسَاءِ أُمَّتِي‏ أَصْبَحُهُنَّ‏ وَجْهاً وَ أَقَلُّهُنَّ مَهْراً».

تشکیل خانواده به دور از تشریفات‌زدگی و رقابت و چشم و هم‌چشمی، خود مایه برکت زندگی است، چنان‌که در حدیثی بدان تصریح شده است؛ و فرورفتن در چنین دام‌هایی زمینه‌ساز آسیب‌های فردی و اجتماعی بسیار است. شاید تعابیری که در نفی مهریه سنگین و تشریفات‌زدگی وارد شده است ناظر به همین آسیب‌ها باشد. در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است: «فَأَمَّا الْمَرْأَةُ فَشُؤْمُهَا غَلَاءُ مَهْرِهَا».

تربیت‌شدگان مدرسه پیامبر سفارش می‌کردند که پیروانشان خود را اسیر تشریفات زاید و رقابت‌های ناسالم و رسوم بی‌پایه نسازند و در عین پاسداشت سنت‌های صحیح به افراط و زیاده‌روی گرفتار نشوند. از امیر مؤمنان علی(ع) روایت شده است که فرمود: «لَا تُغَالُوا بِمُهُورِ النِّسَاءِ فَتَكُونَ‏ عَدَاوَةً».

آموزه‌های پیشوایان دین چنین است که هرچه بنای زندگی به دور از رسوم تکلف‌آمیز و تشریفات‌زدگی شکل گیرد، زمینه توفیق در زندگی مشترک بیش‌تر می‌شود. به بیان علی(ع): «مِنْ يُمْنِ الْمَرْأَةِ تَيْسِيرُ نِكَاحِهَا وَ تَيْسِيرُ رَحِمِهَا».

شکل گرفتن زندگی مشترک بر بنیان‌های لطیف و صحیح زمینه روابط مشترک سالم و پایدار را فراهم می‌سازد و فلسفه مهریه یا صداق برای شروع زندگی مشترک بر چنین بنیان‌هایی است.

کلام خداوند دراین‌باره در نهایت لطافت است: ﴿وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً﴾. واژه صَدُقات جمع صَدُقه از ماده صدق است که بیانگر نشانه قوت علاقه و راستین بودن علاقه مرد به زن است؛ و فرمود ﴿صَدُقَاتِهِنَّ﴾ که ضمیر «هُنَّ” دلالت می‌کند که مهریه به خود زن تعلق دارد، نه به پدر و مادر، و نه اینکه مزد بزرگ کردن دختر و یا شیر دادن و نان دادن و امثال اینها باشد؛ و واژه ﴿نِحْلَةً﴾ کاملاً تصریح می‌کند که مهریه هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی و پیشکشی و هدیه ندارد؛ و این واژه از «نَحْل” (زنبور عسل) گرفته شده است و بیانگر آن است که عطیه مرد مثل عطیه زنبور عسل عوض مالی ندارد.

بنابراین فلسفه حقیقی مهریه بیان صدق الفت و عشق مرد به زن است و اسلام مهریه را از این‌رو قرار داده است که چون زن در مقام عشق و گرانقدری و دوست داشته شدن است و مرد در مقام تمنا و طلب و خواهش از زن؛ لذا مهریه‌ای در کمال صداقت و با قوت علاقه به زن می‌دهد که فقط عطیه و شاهد صدق توجه مرد به زن است.

هدیه‌ها و ارمغان و پیش‌کَش شد گواه آنکه هستم با تو خَوش. البته در اسلام با وجود تأکید بسیار بر سنگین قرار ندادن مهریه، برای آن مقدار معینی تعیین نشده است و بسته به توافق دو همسر دارد، و مانعی ندارد که مهریه در امتداد فلسفه حقیقی‌اش، اندوخته‌ای نیز برای آینده زن و همچنین پشتوانه‌ای برای حفظ حقوق او تلقی شود، اما به دور از افراط و تشریفات‌زدگی که در این صورت خود آفتی در تشکیل خانواده خواهد شد. چنان‌چه خانواده با آداب یادشده شکل گیرد و بنا شود، زمینه لازم برای زندگی سالم، پرنشاط و رو به کمال فراهم می‌گردد.

پرسش مستقیم

1. آداب تشکیل خانواده چیست؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴