بی‌وفایی در اخلاق اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بی‌وفایی است. بی‌وفایی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بی‌وفایی در حدیث - بی‌وفایی در اخلاق اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

"بی‌وفایی" از نظر معنی، در مقابل وفاداری قرار دارد؛ و از نظر علم اخلاق، ملکه‌ای است که صاحب خود را از شکرگذاری آن کس که نعمتی بر او ارزانی داشته، باز می‌‌دارد؛ و یا دست‌کم مانع از آن می‌‌شود که نعمت را در نظر آورده به اهمیّت آن پی برد.

مراتب رذیلت بی‌وفایی

این رذیلت اخلاقی نیز از مراتبی چند برخوردار است.

1. مرتبه نخست: آن که اصلاً نعمتی در دیدۀ او ننشیند؛
2. مرتبه دوّم: آن که نعمت را بیند و متوجه آن نیز شود، امّا به شکرگذاری از آن نپردازد؛
3. مرتبه سوّم: آن که نعمت را انکار و آن را تکذیب کند؛
4. مرتبه چهارم: آن که نعمت را انکار و در میان مردم آن را نقمت نشان دهد؛
5. مرتبه پنچم: آن که نزد خود نیز نعمت را نقمت نشان داده، خود را در محاصره سختی‌ها و مشکلات بیابد.

برخی از این مراتب، همان رذیلت اخلاقی "منفی‌بافی" است، و برخی دیگر با آن رذیلت متلازم خواهد بود.

به هر روی رذیلت بی‌وفایی و انکار نعمت، در میان بسیاری از انسان‌ها شیوع دارد؛ به‌گونه‌ای که می‌‌توان گفت گویا طبیعت انسان بر کفران نعمت سرشته شده، و ازاین‌رو به‌سختی می‌‌توان کسی را یافت که به کفران نپرداخته حقّ نعمت و نعمت‌گذار را به‌جای آورَد. دریغ که شیوع بی‌وفایی، در عین حرام بودن، بلکه کبیره بودن این گناه است.

نکاتی قرآنی درباره رذیلت بی‌وفایی

قرآن کریم را در این رابطه سخن بسیار است، که به تکرار و تأکید بدان پرداخته است؛ ما در این جا به برخی از نکات قرآنی در این زمینه اشاره می‌‌کنیم.

1. این کتاب آسمانی، در مرتبه نخست به بسیاری نعمت‌های الهی بر انسان، و در عین حال کفران نعمت از سوی آنان اشاره می‌‌کند: ﴿وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ﴾.
2. در مرتبه دوّم، به آن که گویا انسان بر صفت کفران سرشته شده، و یا دست‌کم بسیاری از آنان این‌گونه‌اند، اشاره می‌‌نماید. این تأکید از آن رو است که اهمیْت این صفت را در بارگاه ربوبی بازنماید: ﴿فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا﴾ و ﴿وَإِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَكَانَ الْإِنْسَانُ كَفُورًا﴾.
3. آن‌گاه اشاره می‌‌فرماید که آدمی، به‌واسطه مشکلاتی که در مسیر زندگی بدان برخورد می‌‌کند، ناامید شده به کفران نعمت می‌‌پردازد؛ چه او مشکلات و مصائب خود را از ناحیه حضرت حق دیده در نتیجه نعمت‌های او را از نظر دور می‌دارد؛ سخت‌تر آن که مشکلات را از جانب حضرت حق و نعمت‌ها را از جانب خود خواهد دید!: ﴿وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ﴾ و ﴿وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَئُوسٌ كَفُورٌ * وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئَاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ﴾.
4. در مرتبه چهارم، به آن اشاره می‌‌کند که بسیاری از گناهان کبیره، در نتیجه این رذیلت کمرشکن پدید می‌‌آید؛ به شماری از این گناهان کبیره در برخی از آیات این کتاب مقدّس، این‌گونه اشاره شده است: ﴿وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ﴾ و ﴿لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ * فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ * ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ﴾ و ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾ و ﴿وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا كَذَلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ﴾ و ﴿أَلْقِيَا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ * مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ﴾.

در رذیلت بی‌وفایی - و ناسپاسی در مقابل نعمت‌ها، که از شایع‌ترین موارد آن رذیلت است؛ آن کس که به بی‌وفایی آلوده شد، به صفاتی چند دیگر نیز آلوده خواهد شد، که هریک او را به دامن سیاه صفاتی دیگر رهنمون خواهند شد. ما در این زمینه تنها به بخشی از سوره بقره می‌‌پردازیم، که حضرت حق در آن به بیان حکایتی درباره قوم بنی‌اسرائیل می‌‌پردازد. این حکایت از نظر اخلاقی و دانش اخلاق‌پژوهی در شمار مهم‌ترین حکایات قرآنی است. این بخش از سوره بقره با توجّه به همین اهمیّت اخلاقی رذیلت یاد شده، از بیش از شصت آیه تشکیل شده است؛ گذشته از آن که در جای‌جای قرآن کریم باز به تفصیل به این رذیلت، زمینه‌های آن، نتایج و عواقبش، و سرانجام راه‌های گریز از آن پرداخته شده است. این مطلب، به‌گونه‌ای است که برخی گفته‌اند: "قرآن کریم، در بیش از ششصد آیه خود، تنها به این صفت ناپسند اخلاقی پرداخته است". ما در اینجا به اختصار به بیان آن بخش از سوره مبارکه بقره می‌‌پردازیم.

در ابتدای این بخش، خداوند متعال با ذکر این آیه: ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾، به زمینه‌سازی برای ورود به مبحث اصلی این بخش می‌‌پردازد.

در آیات بعدی حضرت حق بلافاصله به توضیح این نکته می‌‌پردازد، که منظور از "وفای عبد" چیست؛ در این رابطه انجام واجبات - به‌ویژه نماز- دو دوری از محرّمات - به‌ویژه نفاق- را به‌عنوان مصداق بارز این مطلب، به اشاره می‌‌گیرد. همین مطلب در سوره یس نیز به تفسیر گرفته شده است؛ به این‌گونه که نپرداختن به عبادات شیطان - یا همان شرک عبادی ۔ مهم‌ترین رکن وفاداری بنده نسبت به حضرت حق، قلمداد شده است.

بخش پایانی این آیه: ﴿وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾ نیز، در این زمینه سخنی سخت موجز و کامل است، که به‌روشنی مقصود از وفاداریِ بنده را مشخّص می‌‌سازد.

در مقابل، از وفاء خداوند نسبت به انسان نیز سخن داشته است. این آیات در این زمینه به توضیح پرداخته برخورداری از حیات طیّبه / زندگی پاکیزه رستگارانه، را وفای او نسبت به بندگانش دانسته است: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.

پس از آن، به بیان نعمت‌هایی که حضرت حق تنها در اختیار این قوم نهاده، و دیگر اقوام را از آن بهره‌مند نساخته است، می‌‌پردازد. نعمت‌هایی سخت ارجمند، که آنان یکسر به انکار آن پرداختند، از همین رو به عذاب او - جلَّ وعلا! - مبتلا شدند، عذابی که استیصال آنان را در پی داشت، و سرانجام آنان را به عذاب دوسرای مبتلا نمود.

در اینجا، به نعمت‌های عظیم حضرت حق - که مورد کفران بنی‌اسرائیلیان قرار گرفت- اشاره می‌کنیم:

نعمت‌هایی ویژه بنی‌اسرائیل

1. برتری آنان بر تمامی مردمان: ﴿وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. منظور از "برتریِ ایشان"، برخورداری آنان از همین نعمت‌هایی است، که در این سطور از آن سخن خواهیم داشت. بنابراین، مراد از برتری قومی نسبت به دیگر اقوام، تسلّط آنان بر دیگران، و یا برتری رتبه آنان نخواهد بود؛ تا بتوان از این ناحیه، آیه شریفه را مورد اشکال قرار داد، و سرانجام به پاسخ ناصواب برخی از مفسّران نیاز افتد، که: "مراد از جهانیان را، تنها مردم مصر، و نه همه مردم آن روزگار" دانسته‌اند. پر واضح است که مراد از "عالمین" در اینجا، همه مردمان خواهد بود؛ امّا برتری آنان بر دیگران، نه در رتبه و منزلت، که در برخورداری از این نعمت‌ها هست و بس.
2. آزاد شدن آنان از بند فرعون و فرعونیان: فرعونی که فرزندان آنان را به قتل می‌‌رسانید، و زنانشان را برای به بردگی‌ رفتن زنده نگاه می‌‌داشت؛ و به کوتاه سخن، آنان را به بلایی بزرگ مبتلا ساخته بود!: ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾. به‌ویژه اگر به این تفسیر مشهور در میان مفسّران، نکته‌ای دیگر را نیز اضافه کنیم، بیشتر به آنچه آنان به آن مبتلا شده بودند، پی می‌‌بریم. چه به نظر ما این آیه می‌‌تواند اشاره‌ای به از بین بردن غیرت در وجود مردان، و حیاء و عفّت در وجود بانوان باشد. بدین ترتیب با قتل روح اهالی آن جامعه، مردانی بی‌غیرت و زنانی بی‌عفّت باقی می‌‌ماندند، که از فطرت انسانی خود فرسنگ‌ها فاصله داشتند؛ بلاء بزرگی که حضرت حق آنان را از آن رهانید، این بلا بود.
3. شکافتن رود نیل:شکافتن این رود بزرگ و نجات آنان از دست فرعونیان، و سرانجام نابودی یاران فرعون در دل رودخانه- که همه در مقابل چشمان باز بنی‌اسرائیل صورت گرفت- نیز، در شمار نعمت‌های خاصّی بود، که خداوند به آنان عطا فرمود: ﴿وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾. این نعمت خود معجزه‌ای بزرگ برای آنان، و نیز دشمنانشان بود؛ امّا سرانجام طمع یاران فرعون برای دست‌یابی به این قوم، آنان را از درس‌آموزی از این معجزه بازداشت، و به غضب الهی در میانه رود غرقشان ساخت.
4. پذیرش توبه آنان: از دیگر نعمت‌های خاصّ الهی بر آنان، آن بود که هرچند این قوم با فرمان حضرت هارون (ع) مخالفت ورزیده، زر و زیور خود را در اختیار سامری نهادند تا برای آنان بُتی گوساله‌ گون تولید کرده، آنان به اختیار خود از مسیر توحید انحراف یابند، امّا با این همه چون دست به دعا باز کردند و راه توبه در پیش گرفتند، حضرت حق نیز توبه آنان را پذیرفته از مسیر شرک نجاتشان داد: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. این سخن، با توجّه به آنکه "امر به قتل نفس" - در این آیه- را می‌‌توان اشاره‌ای به توبه حقیقی و قتل نفس امّاره دانست، از وضوح بیشتری برخوردار می‌‌شود. توجّه به این مطلب که آیه شریفه در مقام بیان منّتی است که حضرت حق بر آنان نهاده، و ازاین‌رو با فرمان قتل آنان سازگار نخواهد بود، درستی تفسیر پیش‌گفته را بیشتر آشکار می‌‌سازد.
5. حیات دوباره آنان: زندگی دوباره آنان پس از آنکه به‌وسیله صاعقه از این جهان رخت بربستند - نیز، در شمار این نعمت‌ها است؛ چه آنان پس از آنکه درخواست نمودند تا حضرت حق را به چشم سَرعیان بینند، به غضب الهی دچار و با صاعقه‌ای سهمگین جان باختند؛ زان پس امّا دوباره حضرت حق آنان را زنده فرمود و توبه ایشان را پذیرفت: ﴿ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾.
6. سایه گستردن ابر بر سر آنان:
7. فرود آمدن سفره‌ای انباشته از غذا: این دو نعمت نیز در شمار نعمت‌های ویژه آنان بود، که بهنگام مهاجرت آنان از مصر به بیت المقدس، روی نمود: ﴿وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾.
8. پیدایش چشمه‌های آب: جوشیدن چشمه‌های آب از سنگ، و جاری شدن آن به تعداد گروه‌های دوازده‌گانه آنان نیز، در شمار دیگر نعمت‌های الهی قرار دارد: ﴿وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾.

این هشت مورد، مهم‌ترین نعمت‌هایی بود که حضرت حق، بی‌دریخ نثار آنان نمود. خداوند متعال در قرآن کریم بارها به یادکرد از این نعمت‌ها پرداخته، تا شأن نعمت بخشی خود را باز نماید. در مقابل، یهود ناسپاس امّا به کفران نعمت - و نه سپاسگزاریِ از آن - پرداختند، و به صورت آشکار به انکار آن پرداختند.

انواع ناسپاسی یهود

1. گوساله پرستی: بنی‌اسرائیلیان، به‌مجرّد آنکه حضرت موسی (ع) تأخیر کرده از میقات بازنگشت، مشرک گشته به پرستش گوساله پرداختند. این سخن، تمامی آنان - به‌جز تعدادی انگشت شمار، که به نجاست شرک آلوده نشدند!- را شامل می‌‌شد: ﴿وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾.
2. درخواست رؤیت بصری خداوند: آنان، پس از آنکه معجزات آشکار موسی (ع) را مشاهده، و تفسیر او از عالم ربوبی و عظمت حضرت حق را دریافت داشتند، باز درخواست نمودند که خداوند را به چشم سَر مشاهده کنند و بر این درخواست نیز اصرار ورزیدند: ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً﴾.
3. خودداری از ورود به بیت‌المقدس: یهود پس از آنکه از نیل خارج شده برای ورود به بیت‌المقدس آماده شدند، با آنکه موسی (ع) آنان را نسبت به وفور نعمت در این شهر شادمان گردانید، باز هم از ورود به آن خودداری کرده از فرمان ایشان سرپیچیدند؛ گذشته از این بر او شوریدند و او را به استهزاء گرفتند!. آنان چنان سخنان بی‌مبنایی نسبت به این پیامبر عظیم‌الشّأن روا داشتند، که خداوند از یادکرد آن در قرآن گذشته است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾ و ﴿قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا أَبَدًا مَا دَامُوا فِيهَا فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ﴾ و ﴿فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ﴾.
4. کفران نعمت‌های مادّی: پس از آنکه بهترین غذاها بر آنان نازل شد، ناسپاسی کرده از موسی (ع)، عدس و پیاز و سیر و دیگر غذاهای پست را درخواست نمودند. این درخواست آنان، به‌وضوح نشان از پستی خود آنان داشت؛ و برتر از آن لجاجت جان آنان و خسّتشان را نمایش می‌داد: ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ﴾.
5. کفرورزی مجدّد: حضرت حق، به وسیله این نعمت‌ها، اینان را برگزیده و بر دیگران ترجیحشان داد، قدرت آنان را ثابت و نعمتشان را بسیار گردانید؛ با این همه امّا اینان از ایمان رو به سوی کفر، و از تقوی رو به بدکرداری، و از جهاد با دشمنان دین به قتل پیامبران (ع) پرداختند: ﴿وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾.
6. ایمان پابرجا به گوساله: عجیب آنکه اینان پس از آنکه مجسّمه گوساله به‌وسیله حضرت موسی (ع) نابود شد، باز هم ایمان به آن را از قلب خویش نستردند؛ بلکه با وجود مشاهده معجزات آن حضرت، همچنان به ربوبیّت آن مجسمه ایمان داشتند!: ﴿وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ﴾. از این‌رو، خداوند معجزه دیگری در اختیار حضرت موسی (ع) نهاد، که از تمامی معجزات دیگر شگفت‌آورتر بود. آن معجزه، ایستادن کوهی بر فراز سر آنان بود، که اگر به میثاق خویش - یا همان تورات - عمل نکنند، آن کوه بر سرشان فرود آید. عجیب آنکه آنان با مشاهده این معجزه خاص، بازهم کفران ورزیده از تورات روی گرداندند: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ﴾ و ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا﴾.
7. صید در روز شنبه: خداوند متعال در چند موضع از قرآن کریم، به توضیح این مطلب پرداخته تا زشتی حیله‌گری و بی‌وفایی در پیمان را نشان دهد. یکی از پیمان‌های الهی با بنی‌اسرائیل، آن بود که روزهای شنبه به صید ماهیان نپردازند. آنان امّا حیله‌گری کرده در روزهای شنبه رودها را می‌‌بستند، تا یکشنبه به صید و جمع‌آوری ماهیان بپردازند؛ ازاین‌رو خداوند بر آنان غضب گرفت و از این فعل نابخردانه آنان به‌عنوان یکی از علّت‌های نزول عذاب یاد فرمود: ﴿وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾.
8. حکایت گاو: یکی از نعمت‌هایی که خداوند بر آنان اعطا فرمود، راهنمایی آنان به قتل گاوی بود، که با زدن یکی از اجزاءش به بدن مرد مقتول، او به حیات بازگشته قاتل خود را معرّفی می‌کرد. این راهنمایی از آن رو برای آنان نعمتی بزرگ بود، که از وقوع جنگی عظیم در میان آنان و کشتار نفوسی بسیار، جلوگیری می‌‌کرد. آنان امّا از این کار سرباز زدند، و به جدال با موسی پرداختند. این داستان با تمامی اجزاء خود، به زشتی جدال با حق اشاره می‌‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً... فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ * ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ﴾.
9. دنیادوستی: در این آیات، همچنین به فرورفتن آنان در بُعد مادّی عالم اشاره شده است. گویا ذات آنان با آب دنیادوستی سرشته شده بود؛ و ازاین‌رو به هیچ وجه به چیزی جز آن نمی‌پرداختند: ﴿وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ﴾. همین دنیادوستی بود که سرانجام آنان را به چنین عذاب‌هایی- که در این سطور به برخی از آنها اشاره کردیم- مبتلا ساخت.
10. تحریف تورات: از دیگر ناسپاسی‌های آنان - که نه خود، و نه هیچ بخردی به آن رضایت نمی‌دهد! - تحریفی بود که در متن کتاب آسمانی تورات روا داشته، معانی آن را تغییر دادند. ازاین‌رو دانسته به ضلالت دچار شدند؛ و آشکار است که ضلالتی که بر اساس دانش آدمی پدید آید، بسیار زشت‌تر از دیگر انواع ضلالت‌ها است: ﴿أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾.
11. نفاق: نفاق که از کفر و شرک پلیدتر بوده و در پایین‌ترین درکات جهنم قرارد دارد نیز، از دیگر ناسپاسی‌های آنان است، که بدان آلوده شدند: ﴿وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾.
12. ازدیاد در تورات: پیش از این، در ناسپاسی شماره ده آنان، از تحریف معنوی کتاب سخن گفتیم. اکنون می‌‌افزاییم که به شهادت قرآن کریم، آنان به تحریف به زیاده نیز اقدام کردند؛ بدین صورت که برخی از احکام مورد نظر خود را به آن کتاب آسمانی وارد، و مجموع آن را به خداوند متعال منسوب داشتند: ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ﴾.
13. گزینش در تورات: از دیگر ناسپاسی‌های آنان، آن بود که برخی از اجزاء تورات را به اختیار خود می‌‌پذیرفتند، و برخی از احکام آن را مردود می‌‌شمردند. سخنان پیامبران پس از حضرت موسی (ع) را نیز به همین‌گونه باور می‌‌داشتند؛ چه تنها آن بخش از این سخنان که با روش آنان سازگار بود را پذیرفته، و از پذیرش بقیّه آن سرباز می‌‌زدند. آیا ناسپاسی‌ای برتر از این هست که آدمی در مقابل کلام حضرت حق به گزینش بپردازد، و تنها آن بخش که با هواهای نفسانی خود سازگار است را پذیرا باشد؟!: ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا﴾ و ﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾ و ﴿أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ﴾ و ﴿أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾.
14. ادّعای ناتوانی از درک سخنان انبیاء (ع): یکی دیگر از ناسپاسی‌های آنان، آن بود که ادّعا کردند: "ما نمی‌توانیم سخنان انبیاء و مفادّ وحی را دریابیم". خداوند متعال در اینجا شهادت می‌‌دهد که آنان در این سخن بر افترا نبودند، و به حقیقت قلوب آنان از درک معارف الهی ناتوان بود. تمامی سخن امّا در زمینه‌هایی است که باعث شد تا قلوب آنان قفل شده از درک حقیقت بازمانَد: ﴿وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلًا مَا يُؤْمِنُونَ﴾.
15. تکبّر و خویشتن‌دوستی: این دو رذیلت اخلاقی نیز در شمار ناسپاسی‌هایِ آنان است، چه آنان چون به خویشتن تکبّر ورزیده به‌سختی به بیماری خویشتن دوستی مبتلا شدند، به مکر با خداوند برخواستند؛ چه خود را برتر از دیگر مردمان دانسته میان خود و حضرت حق پیوندی خویشاوندی یافتند!. ازاین‌رو گویا خود را محق دانستند که به حضرت او - جلَّ و علا! - نیز فریب روا دارند!: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ﴾. این سخن دیوانه گون - که از هیچ انسان عاقلی سر نمی‌زند- آنان را به دام‌های دیگری نیز در انداخت. این دام‌ها سخنان هرزی بود که پیاپی از آنان پدید آمد؛ قرآن کریم به برخی از این سخنان -که خود نشان از ناسپاسی آنان داشت - اشاره کرده است. برخی از این اشارات را در ادامه می‌‌بینیم.
16. اختصاص بهشت به آنان: آنان بر آن رفتند که بهشت تنها مخصوص آنان است، و تنها یهودیان و یا نصاری بدان وارد خواهند شد: ﴿قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾.
17. ممنوعیّت بر آتش: آنان خود را مبرّای از ورود به جهنّم می‌‌دانستند، و بر آن بودند که اگر هم به جهنّم وارد شوند تنها ایّامی چند در آن بوده به‌زودی از آن خلاصی خواهند یافت: ﴿وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا﴾.
18. اختصاص نبوّت به آنان: آنان چون نخست به پیوند خویش با حضرت حق اعتقاد یافتند، بر این گمان رفتند که نبوّت و کتاب‌های آسمانی تنها ویژه آنان است، و خداوند نه پیامبری مبعوث می‌‌کند و نه کتابی ارسال می‌‌نماید، جز آنکه آن پیامبر از آنان و آن کتاب در میان آنان باشد: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ﴾.
19. دشمنی با جبرائیل: یهود پس از آنکه به خاطر مکّاری خود، به ذلّت دچار شده از شوکتشان کاسته شد، نه در پی اصلاح خود، که در پی دشمنی با جبرائیل برخواستند؛ چه بر آن بودند که وحی‌ای که جبرائیل از آسمان آورد، مایه سقوط آنان گشته است. از همین رو چون پیامبر اکرم (ص) آنان را به اسلام فراخواند، به انکار او برخواسته و این‌گونه استدلال کردند که: "فرشته واسطه میان او و آسمان، در شمار دشمنان آنان است؛ ازاین‌رو تنها اگر میکائیل نقش رابط میان او و حضرت حق را به عهده گیرد، آنان به اسلام ایمان خواهند آورد!": ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾.
20. بی‌ایمانی محض: کوتاه سخن آنکه این آیات و دیگر موارد مشابه آن اشاره می‌‌نماید که آنان از ایمان به حضرت حق بی‌بهره بوده قیامت، کتاب‌های آسمانی، پیامبران (ع) و دیگر امور مربوط به عالم ربوبی را یکسر منکر بوده‌اند. آنان به کُتُب آسمانی تنها به صورتی که منافع دنیوی آنان را تأیید نماید ایمان می‌‌آوردند، و به پیامبران به عنوان وسایلی برای جلب منافع می‌نگریستند. ازاین‌رو به شایستگی "کافر" خوانده شدند.

ابتدای این آیات چنین است: ﴿وَلَا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ﴾.

و اواسط آن چنین: ﴿وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ﴾.

و اواخر آن چنان: ﴿قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ﴾.

شماری از عذاب‌های دنیوی و اخروی بنی‌اسرائیل

عذاب‌های دوسرا، که در این آیات به عنوان نتیجه اعمال ایشان به آن اشاره شده است نیز، بسیار است. ما در اینجا به سه نمونه از این عذاب‌ها اشاره می‌‌کنیم. این سه نیز از قرآن کریم برگرفته شده است.

1. کشتار فرزندان و اسارت همسران: این بلای بزرگ از باب استیصال آنان نازل شد، و در شمار بلاهای آنان پیش از بعثت حضرت موسی (ع) بوده است، چه آنان پیش از ایشان نیز به چنان اعمال نامبارکی دست می‌‌یازیدند که ناگزیر به استیصال می‌‌رسیدند: ﴿يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾.
2. عذاب‌های این جهانی و قساوت قلب: در این شمار، می‌‌توان به برخی دیگر از آیات قرآن که نشان دهنده عذاب‌های دیگر است، اشاره نمود. بدبختی، تبدیل شدن به بوزینه، و قساوت قلب در این شمار است. پر واضح است که هر یک از این عذاب‌ها برای برکندن بُنیان یک قوم کافی است: ﴿فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ﴾ و ﴿فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾.
3. عذاب‌های اخروی: فراتر از همه امّا، عذاب‌هایی است که در دار آخرت، دامنگیر آنان خواهد شد؛ عذاب‌هایی که هرگز تخفیف نیافته و بی‌پایانْ آنان را در بر خواهد گرفت: ﴿وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ﴾ و ﴿فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ﴾ و ﴿فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾.

منابع

1. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳