تفسیر امامیه

مقدمه

تاریخ تفسیر شیعه امامیه، به تاریخ شکل‌گیری شیعه برمی‌گردد. همان‌طور که جلال‌الدین سیوطی از مفسران معروف اهل‌سنت نوشته است، نخستین بار خود پیامبر اکرم (ص) کلمه شیعه را بر یاران علی (ع) اطلاق فرمود.

شیعیان از آغاز تاریخ خود اثر چشمگیری در تفسیر وحی داشتند؛ زیرا به آبشخور وحی و عدیل قرآن یعنی علی (ع) و خاندانش روی آوردند.

شیعه در تفسیر قرآن از دو منبع اصیل قرآنی بهره‌مند بوده است:

میراث غنی و ارزشمند احادیث اهل‌بیت (ع)؛
اجتهاد بر اساس روش‌های اتخاذ شده از ائمه معصوم (ع).

از آنجا که شیعه به عصمت امامان (ع) معتقد است، گفتار و عمل پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) را برای همگان حجت قطعی، و دیدگاه‌های صحابه و تابعین را فاقد حجیت می‌داند و به احادیث معتبر تفسیری که از راه‌های مطمئن از پیامبر (ص) یا ائمه (ع) رسیده باشد، استناد می‌جوید، و اجتهاد را نیز به معنای شیوه استنباط مطالب بر اساس این احادیث معتبر می‌داند.

صحابه و تابعین پس از اهل‌بیت (ع) همانند ابن‌عباس، ابن‌مسعود، جابر بن عبد الله انصاری، ابی بن کعب و میثم تمار در زمینه گسترش تفسیر شیعی تلاش‌های چشمگیری کرده‌اند.

در دوره تابعین، تفسیر شیعه با سعید بن جبیر شهید راه تشیع آغاز شد و با مجاهد بن جبر ادامه یافت.

عالمان شیعه، تفسیر قرآن را با احتیاط بیشتری پی‌گرفته‌اند؛ زیرا اولاً امامان (ع) از تفسیر به رأی و بازی با قرآن و سنجش کلام الهی با عقل محدود بشری برحذر داشته‌اند؛ ثانیاً شیعه در مدت طولانی حضور ائمه اطهار (ع) به علت دسترسی به واقعیت شریعت و تفسیر حقیقی و قطعی اهل‌بیت (ع) از آیات، خود را از اجتهاد شخصی بی‌نیاز می‌دانستند.

این دو عامل در کنار فشارهای سیاسی سبب شد روند نگارش تفسیر قرآن نزد شیعه با احتیاط پیش برود.

در دوران غیبت حضرت ولی‌عصر (ع) به دلیل نیاز به تفسیر قرآن و عدم دسترسی به امام معصوم (ع) حرکت علمی شیعه افزایش یافت و پس از یک فترت نسبتاً طولانی بار دیگر گرایش به تفسیر و علوم قرآنی شتاب بیشتر گرفت و در قرن اخیر به اوج خود رسید^[۱].^[۲]

تفاسیر امامیه

چند نمونه از آثار مهم شیعه در زمینه تفسیر قرآن‌ کریم:

تفسیر محمد بن مسعود بن محمد عیاشی تمیمی کوفی سمرقندی مشهور به عیاشی از علمای قرن سوم هجری، معروف به تفسیر عیاشی؛
تفسیر قمی منسوب به علی بن ابراهیم قمی (ایشان که تا سال ۳۰۷ ق می‌زیسته، از بزرگان روات شیعه و تفسیر وی از مشهورترین مصادر تفسیر امامیه است)؛
تفسیر القرآن المجید المستخرج من تراث الشیخ المفید؛ شیخ مفید را باید از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه دانست. اثر تفسیری ایشان از میان نوشته‌ها و تألیفات متعدد به جای مانده از وی استخراج شده است و شامل همه آیات قرآن نیست؛
التبیان فی تفسیر القرآن (تفسیر التبیان)، تألیف شیخ اب‍ی‌ج‍ع‍ف‍ر م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍س‍ن‌ طوس‍ی‌ مشهور به شیخ طوسی، نخستین تفسیر شیعه که میان نقل و عقل جمع کرده است و بسیاری از مفسران از جمله مرحوم طبرسی، صاحب تفسیر مجمع‌البیان به آن اعتماد کرده‌اند؛
روض الجنان و روح الجنان به زبان فارسی، تألیف جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی معروف به ابوالفتوح رازی به زبان فارسی که در دقت‌نظر کم‌نظیر است و مفسران بزرگی نظیر زمخشری، فخر رازی، فتح‌الله کاشانی و... به‌این تفسیر اعتماد کرده‌اند؛
مجمع البیان فی تفسیر القرآن تألیف فضل بن حسن طبرسی از بهترین و مشهورترین تفسیرهای شیعه و دارای ترتیب و تبویب دقیق. در این تفسیر، میان لغت و إعراب و بیان سبب نزول و... جمع شده است؛
تفسیر جوامع الجامع تألیف فضل بن حسن طبرسی
تفسیر صافی تألیف فیض کاشانی
تفسیر المیزان تألیف سید محمد حسین طباطبائی؛ از بزرگ‌ترین مفاخر جهان اسلام
تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تألیف میرزا محمد بن محمد رضا قمی مشهدی تفسیری به زبان عربی که تفسیر همه آیات قرآن را دارد و مفسِّر کوشیده است تا چکیده همه تفسیرهای پیش از خود را در آن گردآورد؛
تفسیر نورالثقلین اثر شیخ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی، کاری روایی که در آن به روایات پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) تکیه شده است؛
البرهان فی تفسیر القرآن تألیف علامه سید هاشم بن سلیمان بن اسماعیل بحرانی مشهور به سید هاشم بحرانی، حاوی روایات تفسیری از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)؛
الفرقان فی تفسیر القرآن، نوشته شیخ علی روحانی نجف آبادی. مؤلف پس از ذکر آیه، نخست معنای آن را توضیح و لغات مشکل را واژه‌شناسی می‌کند. چنانچه روایتی از طریق اهل بیت (ع) به مناسبت سوره و آیه رسیده باشد ذکر می‌نماید. در این زمینه به اقوال صحابه و تابعین و گاه گفتار اصحاب مذاهب توجه می‌کند و بیان آنها را در تشریح مطالب آیه به کار می‌گیرد. اگر آیه‌ای جزء آیات الاحکام باشد، مسائل فقهی آن را متعرض می‌شود. جلد اول و جلد دوم این تفسیر در قم (بی تا بی‌نا) به چاپ رسیده و بقیه مجلدات تنها به صورت تایپ و دستی در نسخه‌های محدود تکثیر و در برخی از کتابخانه‌های قم مانند دارالقرآن و مرکز فرهنگ قرآن موجود می‌باشد؛
تفسیر الکاشف، اثر محمد جواد مغنیه که به سبک تفسیر المنار اما موجزتر از آن است و از تأویل بی‌جا اجتناب کرده است؛
المیزان فی تفسیر القرآن نوشته علاّمه سید محمد حسین طباطبایی. این تفسیر از مهم‌ترین و جامع‌ترین تفاسیر شیعه به شمار می‌آید. دکتر فهد الرومی درباره تفسیر المیزان می‌گوید: "با نگاهی کوتاه در این تفسیر معلوم می‌شود این کتاب برای علما نوشته شده است، نه عوام؛ زیرا مباحث دقیق و عمیقی در این کتاب وجود دارد… این تفسیر از بهترین تفاسیر قرآن در قرن حاضر است"^[۳].^[۴]

جستارهای وابسته

منابع

فرهنگ‌نامه علوم قرآنی

پانویس

↑ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه (۱۶۸-۱۷۸)؛ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، صفحه (۷۴-۷۸)؛ خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد۱، صفحه (۶۵۳-۶۵۴)
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۶۰.
↑ رومی، فهدبن عبدالرحمان، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، جلد۱،صفحه ۲۴۹؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیروالمفسرون، جلد۲،صفحه (۴۶-۴۹)؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه (۸۲۷-۸۲۹)؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر، صفحه (۲۶۱-۴۸۵)
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۸۶.

[1] جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه (۱۶۸-۱۷۸)؛ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، صفحه (۷۴-۷۸)؛ خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، جلد۱، صفحه (۶۵۳-۶۵۴)

[2] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۷۶۰.

[3] رومی، فهدبن عبدالرحمان، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، جلد۱،صفحه ۲۴۹؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیروالمفسرون، جلد۲،صفحه (۴۶-۴۹)؛ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، صفحه (۸۲۷-۸۲۹)؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر، صفحه (۲۶۱-۴۸۵)

[4] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۱۶۸۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]