ظلم در فقه سیاسی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ظلم است. ظلم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ظلم در لغت - ظلم در قرآن - ظلم در حدیث - ظلم در نهج البلاغه - ظلم در اخلاق اسلامی - ظلم در فقه اسلامی - ظلم در معارف مهدویت - ظلم در فقه سیاسی - ظلم در معارف دعا و زیارات - نفی ظلم در معارف و سیره سجادی - نفی ظلم در معارف و سیره نبوی - ظلم در جامعه‌شناسی اسلامی - ظلم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

خروج از اعتدال، جانب‌داری از یک طرف در داوری. در اصل به معنای میل و تمایل پیدا کردن. ﴿أَمْ يَخَافُونَ أَنْ يَحِيفَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَرَسُولُهُ﴾. این آیه شریفه متضمن برائت خدا و رسول از ظلم و جور، ستمکاری و قضاوت ناعادلانه است..

حق دیگری را خوردن، ستمکاری، جور، تجاوز از حد. اصل آن به معنای قراردادن چیزی در غیر موضع آن به دشمنی، اضاعه و ضایع کردن حق.

﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا﴾.

در قرآن کریم ظلم از خدای تعالی نفی شده و ارتکاب ظلم از او محال است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا وَلَكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾؛ لذا ظلم صفت فعل انسان است و سه گونه است:

1. ظلم انسان به خدای تعالی که بالاترین ظلم انسان در حق خداوند، شرک، کفر و نفاق است: ﴿يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾.
2. ظلم انسان به خود: ﴿وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ﴾.
3. ظلم انسان به هم‌نوع خود: ﴿إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ﴾.

همه انواع ظلم در قرآن کریم منهی و نکوهیده است و عقل همه انسان‌ها نیز آن را قبیح می‌شمارد. از این سه نوع ظلم، نوع سوم یعنی ظلم انسان به انسان‌ها بیشتر در نظام‌های سیاسی و حکومت‌های ظالم رخ داده است و حدیث « الْمُلْكُ يَبْقَى مَعَ الْكُفْرِ وَ لَا يَبْقَى مَعَ الظُّلْمِ» دلالت بر همین معنا دارد.

ستمگری و ستم‌پذیری

بر اساس دیدگاه اسلامی یکی از عوامل تهدیدکننده امنیت، ستمگری و ستم‌پذیری است که بی‌شک شرایط برانگیخته از این عامل همواره امنیت را به مخاطره می‌افکند و امکان برقراری صلح را سخت کاهش می‌دهد و زندگی بین‌المللی و روابط ملت‌ها را به صورت روابط گرگ و میش درمی‌آورد، و معنای صلح و امنیت در این شرایط چیزی جز قربانی شدن میش‌ها در دست گرگ‌ها نیست. اسلام برای تضمین امنیت پایدار، ریشه‌کن کردن ستمگری و ستم‌پذیری را شرط اساسی می‌شمارد و به ملت‌هایی امنیت را نوید می‌دهد که همۀ ابعاد ستم را از زندگی و روابط بین خود و دیگران زدوده باشند: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ﴾. رابطۀ علت و معلولی بین ریشه‌کن کردن ظلم و استقرار امنیت، در حوزه مطالعه و بررسی عمیق است و نشان‌دهندۀ رمز ناکامی ملت‌ها در رسیدن به تعریف جامع و کامل تجاوز است. بر اساس گزارش تاریخچۀ تعریف تجاوز توسط مجمع عمومی سازمان ملل، مشکل عمدۀ این تعریف آن بوده که مبادا تعریف به گونه‌ای باشد که به وسیله‌ای برای توجیه اقدامات تجاوزکارانه دولت‌های سلطه‌جو و یا بهانه‌ای برای کاربرد زور و جنگ‌های تجاوزکارانه تبدیل شود. از این رو در تمامی مذاکرات مربوط به تعریف تجاوز همواره ابعاد خلأگونه‌ای احساس می‌شد که از یک رو اقدامات تجاوزکارانه بود و از سوی دیگر قابل درج در تعریف تجاوز به نظر نمی‌رسید. این بن‌بست از آنجا ناشی شده بود که در ذهن تدوین‌کنندگان قطعنامه، این مطلب به عنوان پیش فرض پذیرفته شده بود که تجاوز تنها عامل تهدیدکنندۀ امنیت بین‌المللی است؛ در حالی که آنها در تعریف تجاوز خود را قادر بر آن نمی‌دیدند که به راحتی بتوانند همۀ موارد تهدید امنیت را در تعریف تجاوز بگنجانند. موارد اشاره شده بیشتر به یکی از دو عنوان ستمگری و ستم‌پذیری مربوط می‌شود، و به این ترتیب ما در کنار تعریف تجاوز نیاز به تعریف دیگری داریم که ستم را در دو شکل ستمگری و ستم‌پذیری تعریف کند. درست است که در هر تجاوزی نوعی ستم رخ می‌دهد، ولی چنین نیست که در هر ستمی، تجاوزی نیز روی داده باشد. ابعاد گسترده ستم شامل همه مواردی می‌شود که تعریف تجاوز، قادر به فراگیری آنها نیست. ستم خود ابعاد وسیعی دارد که در ستم و تهاجم نظامی و یا گونه‌های دیگر تجاوز خلاصه نمی‌شود. دنیا اگر به تعریف جامعی از ستم، که شامل همۀ انواع ستمگری و ستم‌پذیری باشد، برسد و آن را از روابط ملت‌ها دور کند و این آفت امنیت را از همۀ ابعاد زندگی بزداید، می‌تواند به استقرار امنیتی ایده‌آل امیدوار شود و آن را به صورت یک واقعیت ملموس دریابد. تأکیدی که اسلام در زمینۀ هشدار بر آفت ستم دارد و به صورت‌های متفاوت از آن به عنوان یک ضدارزش که کلید دیگر مشکلات و آفت‌های فلج‌کننده زندگی بشری است، یاد کرده و در راه مبارزه با آن، افراد آلوده به آن را از تصدی مسئولیت‌های کلیدی محروم کرده و بیشترین تهدیدها و بالاترین مجازات‌ها را برای مرتکبان به آن در نظر گرفته است، همه و همه نشان‌دهندۀ این حقیقت است که از دیدگاه اسلام رسیدن به شاخص‌های اصلی جامعه و روابط ایده‌آل، تنها زمانی میسر است که ستم در روابط انسان‌ها ریشه‌کن شده باشد.

قریب به یک دهم مجموعۀ آیات قرآن به طور مستقیم و غیرمستقیم به موضوع ظلم پرداخته و بالغ بر ۳۵۰ آیه به طور مستقیم و صریح در این زمینه به روشنگری پرداخته‌اند. قرآن طی آیات متعدد تأکید بر آن دارد که انسان را به این راز واقف کند که هر نوع ستمی بازتابی نسبت به خود ستم‌کننده و یا ستم‌پذیرنده دارد ﴿فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ﴾، و ستم‌پذیری نیز چون ستمگری، گناهی است بزرگ، ﴿لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾ و راه ستم، راه نابودی است، و ستم سرانجام ارزش‌های بشری را نابود می‌کند ﴿وَتِلْكَ الْقُرَى أَهْلَكْنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا﴾ و ملت‌ها را از دستاوردهای تمدن و فرهنگشان محروم می‌کند ﴿فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا﴾ و راه بازگشت را به روی انسان می‌بندد ﴿يَوْمَ لَا يَنْفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ﴾ و هیچ چیزی نمی‌تواند خلأهای ناشی از ظلم را پر کند ﴿وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَبَدَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ﴾ و خداوند هرگز بدی و ستم به بندگانش روانمی‌دارد، این، خود انسان است که با ظلم زمینۀ پدیده‌های نامطلوب و ستم به خویشتن را فراهم می‌آورد ﴿فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ و ستمدیده همواره این حق را دارد که با تمام قدرت برای رهایی خود و دادخواهی از ستمگر قیام نماید ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ﴾ و برای انسان روزی فرا خواهد رسید که در آن ستمی نخواهد بود ﴿فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا﴾ و خداوند از هر نوع ظلمی پیراسته است ﴿وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِلْعِبَادِ﴾ و ستمدیدگی از وسائل دفاع مشروع است ﴿وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾ و ستمگر هرگز به پیروزی سعادتمندانه نمی‌رسد ﴿إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾ و تجاوز به ستمگر از موارد تجاوز نامشروع نیست ﴿فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ و سرانجام ستمگران تنها می‌مانند ﴿وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾ و سرانجام ستم‌پیشه‌گان عبرت‌انگیز است ﴿فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ﴾ و خداوند هرگز از اعمال ستمکاران غافل نیست و ﴿لَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ﴾. واژۀ ظلم که در متون اسلامی به عنوان یک پدیده ضدارزشی کلیدی در زندگی انسان‌ها یادشده، در لغت به معنای تاریکی و یا شکافی است که در زمین به وجود می‌آید. ابن‌فارس در مقاییس اللغه می‌گوید ظلم به دو معنی گفته می‌شود، نخست به مفهوم مخالف نور و روشنایی و دوم به معنی چیزی را در جایگاهی که شایستۀ آن نیست قرار دادن. ظلم در مفهوم اسلامی ابعاد گسترده‌ای دارد و رابطۀ انسان با خدا، و رابطۀ انسان با خویشتن، و رابطه انسان با انسان‌های دیگر، و رابطه ملت‌ها را نیز شامل می‌شود. هر دو معنای لغوی ظلم در موارد ذکر شده صادق است و از این رو ظلم مفهوم وسیع‌تری نسبت به تجاوز پیدا می‌کند و شامل هر نوع عملی می‌شود که به نحوی حقی را ضایع گرداند. ظلم و عدالت دو روی برخورد با حق است و در هر رابطه‌ای حقی نهفته است که مراعات آن عدالت و نقض آن ظلم است. محروم کردن ملت‌ها از استیفای حقوقشان ظلم است و کشانیدن آنها به راهی که موجب از دست دادن ارزش‌هایشان می‌شود، نوعی دیگر از ظلم. وقتی کشورهای بزرگ و مقتدر به دلیل داشتن قدرت بیشتر، حداکثر بهره را از مواهب موجود در جهان در جهت منافع ملی خود می‌برند، به طور غیر مستقیم به ملت‌های دیگر ظلم روا می‌دارند و آن نوع آزادی که به توانمند اجازه می‌دهد که چیزی برای بهره‌وری برای ناتوان‌تر باقی نگذارد، ظلم است. علمی که راه‌های هرچه محروم‌تر کردن ملت‌های ضعیف را باز می‌کند و نیز جهلی که ستمدیدگی و ستم‌زدگی را بر ملت‌های مستضعف تحمیل می‌کند، ظلم است. تلاش بیشتر برای به یغما بردن آنچه که مال همگان است و یا متعلق به دیگران، و همچنین از پای نشستن و به حقوق خویش بی‌اعتنا بودن ظلم است و در تمامی این موارد و نظائر آن ظلم، تاریکی است و خاموشی نور و وضع لشیء فی غیر موصفه.

ظلم

عدل یعنی: وضع الشيء في موضعه، در تعریف ظلم نیز گفته شده است: وضع الشيء في غير موضعه المختص به: قرار دادن شیء در غیر از موضعش که به آن اختصاص دارد». شریف مرتضی در تعریف ظلم می‌نویسد: الظلم كل ضرر ليس بمستحق و لا نفع فيه و لا دفع ضرر أعظم منه معلوم أو مظنون، و لا يفعل على مجرى العادة و لا على جهة الدفع عن النفس: ظلم به هر ضرری که مستحق نیست، گفته می‌شود که در آن نفعی وجود ندارد. دفع ضرر معلوم یا مظنون بزرگ‌تر از ظلم وجود ندارد. همچنین بر روال عادت انجام نمی‌شود و با هدف دفع از نفس و جان نیست. قبح ظلم از احکام فطری بشری است و هر فطرتی آن را قبیح می‌داند و ظالم را نکوهش می‌کند. آیات و روایات بسیاری بر قبح ظلم دلالت می‌کنند و به تبع در فقه استفاده شده است.

در قرآن کریم ظلم با شدیدترین کلمات تقبیح شده است؛ از جمله یکی از موانع رسیدن به مقام امامت را ظلم خوانده است، آنجا که حضرت ابراهیم از خداوند مسئلت کرد که مقام امامت در ذریه ایشان بماند، خداوند می‌فرماید: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ این آیه شریفه بر این دلالت دارد که شخص ستمگر به رهبری مردم که عهد خداوند است، گماشته نمی‌شود و اطلاق آیه، هم عدم صحت ایجاد حکومت ظلم و هم عدم صحت تداوم آن را شامل می‌شود؛ به بیان دیگر لازمه مفهوم این آیه، ضرورت مبارزه با کسانی است که بر خلاف مقررات الهی و بر اساس ستم بر مردم حکومت می‌کنند. خداوند در قرآن کریم درباره موضوعاتی مانند نفی تعدی و تجاوز به حقوق فردی و عمومی فرد و افراد جامعه بارها بیان کرده است که این امر ناظر بر تقابل ظلم و تعدی با امنیت در جامعه در ابعاد گوناگون از جمله امنیت اقتصادی است و از علل هلاکت و نابودی اقوام و ملت‌ها بوده است. به این نکته باید به عنوان یک سنت الهی در تاریخ نگریست. خداوند در این باره می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ﴾ و ﴿وَتِلْكَ الْقُرَى أَهْلَكْنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَعَلْنَا لِمَهْلِكِهِمْ مَوْعِدًا﴾ همچنین خداوند در آیه دیگری از تکیه بر ستمکاران باز میدارد و می‌فرماید: ﴿وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ﴾ بر این اساس تکیه بر ستمگران در روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که سبب تشییع ظلم و به تبع آن، ایجاد مفاسد و بسترسازی تهدیدات امنیتی در جامعه می‌شود، موجب پیامدهای سخت اخروی یعنی آتش می‌شود. خداوند با تهدید تکیه‌کنندگان به ستمکاران، زمینه فراگیری ظلم در جامعه را از بین می‌برد و از تشییع آن پیشگیری می‌کند.

اساساً در روایاتی، ظلم معیار و عامل سقوط حکومت شمرده شده است؛ یعنی اگر حکومت حتی دینی باشد، ولی مرتکب ظلم شود، محکوم به سقوط است و در مقابل اگر حکومت کافر باشد، اما ظلم نکند، ممکن است پایدار بماند؛ همان‌گونه که رسول خدا(ص) می‌فرماید: «الحكم يبقى مع الكفر و لا يبقى مع الظلم»: «حکومت با کفر پایدار می‌ماند؛ اما با ظلم پایدار نمی‌ماند». این سنت الهی است که ظلم به دست هر کسی که انجام شود، موج نابودی او می‌گردد.

سید بن طاوس در الاقبال بالأعمال با بیان روایتی نبوی، پیامدهای کمک به ستمکاران را چنین تشریح می‌کند: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَيْنَ أَعْوَانُ الظَّلَمَةِ وَ مَنْ لَاقَ لَهُمْ دَوَاةً أَوْ رَبَطَ كِيساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّةَ قَلَمٍ فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ»: «رسول خدا(ص) فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد، منادی ندا دهد که یاران ستمکاران کجایند؟ و کسی که برای دوات ظالم لیقه فراهم کرده یا کیسه‌اش را بافته یا مدادش را تراشیده، با آن ظالم محشور می‌شوند». حضرت علی(ع) در نکوهش ظلم و پیامد آن در نامه به مالک اشتر می‌نویسد: «أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مِنْ خَاصَّةً أَهْلِكَ‌...»: نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود و از جانب افراد خاص خاندانت و از جانب رعایایی که به آنها علاقه‌مندی، انصاف به خرج ده! که اگر چنین نکنی، ستم کرده‌ای و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگانش دشمن او خواهد بود و کسی که خداوند دشمن او باشد، دلیلش را باطل می‌سازد و با او به جنگ می‌پردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند.

منابع

1. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲
3. نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت