آزادی سیاسی در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آزادی سیاسی است. آزادی سیاسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آزادی سیاسی در قرآن - آزادی سیاسی در حدیث - آزادی سیاسی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - آزادی سیاسی در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

در نظام اسلامی ارکان و شاخصه‌هایی وجود دارد که همگی حاکی از وجود آزادی در این حوزه می‌‌باشد؛ حق آگاهی یکی از این شاخصه هاست. در نظام ولایی مردم حق دارند از مسائل حکومتی کاملاً آگاه باشند و حکومت موظف است آنان را در جریان امور بگذارد. حضرت علی(ع) وضع حکومت را چنان ترسیم می‌‌کند که گویی حاکم و برنامه‌های حکومتی اش، به جز اسرار جنگی، باید در معرض دید مردم باشد .

شاخصه دیگر، نظارت است که پس از تشکیل حکومت، مردم موظفند در صحنه سیاست حاضر بوده وناظر بر کار حکومت باشند. حضرت علی(ع) هنگام معرفی ابن عباس به مردم بصره از مردم می‌‌خواهد که بر کار او نظارت داشته باشند و در صورت تخلّف وی بدانند که او از طرف حضرت معزول است . حضرت علی(ع) علت وجوب نظارت مردم بر حکومت را احتمال خطای حاکمان می‌‌داند .

شکایت، یکی دیگر از شاخصه‌هاست که پای بندی به حق نظارت مردم، ایجاب می‌‌کند که در حکومت اسلامی فرد یا نهادی، عنوان مرجع رسیدگی به نتیجه نظارت مردم و شکایت آنان را داشته باشد. حضرت علی(ع) علاوه بر اینکه مردم را در امر نظارت تشویق می‌‌کرد، افرادی را برای تحقیق درباره احوال شخصی و مدیریت والیان خود می‌‌فرستاد و در بعضی موارد با رسیدن گزارش اینان، به عزل یا توبیخ آنان اقدام می‌‌کرد. نامه‌های ۴۰، ۴۳، ۴۵، ۶۳ و ۷۱ نهج البلاغه در همین موارد نوشته شده است.

نشانه و شاخصه دیگر وجود آزادی سیاسی در اسلام، مشورت است. از مهم ترین دلایل ضرورت مشورت حاکم با مردم و آزادی آنان در اظهار نظر، آیات و روایاتی است که در شأن نزول و بیان آنها آمده است ﴿مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا﴾، ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾.

رهبری دینی در امور جامعه به مشورت می‌‌پردازد و با رعایت مصالح و مفاسد به تصمیم‌گیری نهایی می‌‌رسد که در این زمینه فرقی میان رهبران معصوم و غیر معصوم نیست. سیره پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) در مشورت با مردم با اینکه از لغزش و خطا مصون بوده‌اند نوعی حرمت نهادن به شخصیت فکری ـ فرهنگی افراد و مایه رشد و بالندگی اندیشه‌ها بوده است .

همچنین رعایت مصالح و حقوق مردم را می‌‌توان به عنوان اصل و شاخصه دیگری در راستای مردمی بودن نظام اسلامی دانست. در منطق اسلام، رعایت حقوق متقابل می‌‌تواند ضامن پایداری نظام و آزادی مردم باشد. در نگاه امام علی(ع) مردم می‌‌توانند در شرایط سخت وناگوار و در تنگناها، نقطه اتکای حکومت باشند. پس باید به پاسداشت حقوق و منافع آنان اندیشید و در تحقق این هدف کوشید . به طور کلی در مواردی که حقوق مردم تضییع نشود و به اختلال نظام نینجامد مردم آزادی سیاسی دارند. پس مردم و حکومت باید بکوشند تا حقوق یکدیگر را بشناسند و پاسدار آن باشند. این حقوق متقابل در نهج البلاغه خطبه ۳۴ ترسیم شده است.

آزادی سیاسی در یک نظام حکومتی، به ویژه حکومت دینی، با رعایت حدود آن، آثار مهمی دربردارد که از جمله آن آثار، مشارکت مردمی در امر حکومت، گرایش مردم به دین و جلب رضایت مردم و افزایش کارآمدی نظام اسلامی را می‌‌توان نام برد.

جستارهای وابسته

• آزادی اجتماعی
• آزادی اخلاقی
• آزادی اسلامی
• آزادی اقتصادی
• آزادی اندیشه
• آزادی انسانی
• آزادی اپیکوری
• آزادی بیان
• آزادی تبلیغات
• آزادی تشریعی
• آزادی تصعید شده
• آزادی تکوینی
• آزادی حیوانی
• آزادی خواهی
• آزادی دینی
• آزادی سیاسی
• آزادی طبیعی محض
• آزادی طبیعی
• آزادی عقیده
• آزادی غربی
• آزادی غیر معقول
• آزادی فردی
• آزادی قلم
• آزادی مثبت
• آزادی مذموم
• آزادی مسئولانه
• آزادی مشروع
• آزادی مطبوعات
• آزادی معقول
• آزادی معنوی
• آزادی منفی
• آزادی نامعقول
• اباحه
• اباحیگری
• حدود آزادی
• حریت

منابع

1. اسحاقی و اصغری، مقاله «آزادی»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱