عصمت در معارف و سیره نبوی
یکی از اعتقادات شیعه دربارۀ پیامبران و امامان معصوم (ع)، مصونیت آنها از هرگونه گناه، خطا، اشتباه و نسیان است؛ چراکه حجتهای الهی، هادیان بشر و پیشوایان مردمند و هادی بودن امامان به معنای لزوم اقتدای به آنها در همه امور است، از این رو ائمۀ هدی (ع) باید مصون از هر خطا، اشتباه و گناهی باشند که این همان عصمت است. در مجامع روایی فریقین، روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص)، وجود دارد که در آنها موضوع عصمت امام، مصادیق معصومان و گستره عصمت ایشان، بیان شده است.
معناشناسی
معنای لغوی
عصمت، واژهای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری[۱]، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن[۲] و سوم به معنای وسیله بازداشتن [۳]. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسبتر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کردهاند[۴].[۵]
معنای اصطلاحی
در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است.
- عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجتهای اوست، و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. [۶]. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرنها عصمت را به لطف تعریف کردهاند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی [۷] و مانند آنها در آثار خود آن را به کار بردهاند.
- عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکهای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمیشود و این بنا بر اندیشه حکماست.[۸] پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتابهای خود ارائه کردند[۹].[۱۰]
عصمت در روایات پیامبر اکرم (ص)
روایات رسیده از پیامبر اکرم (ص)، نه تنها به بیان ویژگیهای عصمت پرداختهاند، بلکه افرادی را با عنوان انسانهایی معصوم از گناه و اشتباه نیز برشمرده و حتی گستره عصمت آنها را نیز تا حدودی بیان کردهاند. توجه به این مبحث، از این رو مهم است که بدانیم در عصر نبوی، مخاطبان پیامبر اکرم (ص)، نه تنها با مفهوم و حقیقت عصمت آشنا بودند، بلکه دایره آشنایی آنان با این مقوله، فراتر از معرفت به حقیقت عصمت بوده است، و حتی انسانهایی را که به لباس عصمت آراسته بودند نیز میشناختند.
در این میان، از گروههایی که در روایات نبوی انسانهایی معصوم معرفی شدهاند، میتوان به خود پیامبر اکرم (ص)، اهل بیت ایشان، امام علی، امام حسن، امام حسین و نه تن از فرزندان امام حسین (ع) اشاره کرد.
گستره عصمت
در برخی احادیث نبوی به گستره عصمت معصومان اشاره شده است که میتوان این قلمرو را در دو بخش کلی خلاصه نمود.
عصمت از گناه
مصونیت معصومان از ارتکاب گناه، نخستین بخشی است که در روایات نبوی نقل شده است. به عنوان نمونه میتوان به روایتی از ابن عباس اشاره کرد که از پیامبر اکرم (ص) در این باره چنین نقل کرده که آن حضرت پس از نقل آیه تطهیر: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۱۱]، میفرمایند: به خدا سوگند من و اهل بیت من از همه گناهان پاک و پاکیزه شدهایم[۱۲].
عصمت از خطیئه
در برخی از روایات نبوی افزون بر عصمت از گناهان، بر عصمت از «خطیئه» نیز تاکید شده است. لغویون در تبیین این واژه بر این نظرند که واژه «خطیئه» از ریشه «خطا»، به معنای ضد «صواب» گرفته شده است، با وجود این، آنان تاکید دارند که این واژه به معنای گناه نیز به کار رفته و در مواردی نیز برای گناهی که غیر عمد انجام شده است، به کار میرود[۱۳].
محمد بن علی تمیمی از امام رضا (ع) و ایشان از اجداد طاهرینش (ع) و آنان از پیامبر اسلام (ص) نقل کردهاند که پیامبر خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع) برگزیدگان خدا بوده و از همه گناهان و خطیئات معصومند[۱۴].
مصادیق معصومان
در روایات منقول از پیامبر اکرم(ص)، نه تنها به گستره عصمت اشاره شده بلکه افراد معصوم نیز معرفی شدهاند. این روایات خود به چند دسته قابل تقسیم هستند. برخی روایات نبوی، به صراحت مصادیق معصومان را معرفی نموده و به عصمت آنها تصریح کرده است. دسته دوم روایاتی هستند که اگر چه صریح در عصمت نیستند اما به دلالت التزامی دلالت بر عصمت دارند. هر یک از این دو دسته نیز خود به دو دسته دیگر قابل تقسیم هستند، برخی مربوط به عصمت کل اهل بیت پیامبرند(ص) و برخی اختصاص به عصمت یک یا چند نفر از اهل بیت(ع) دارند. در روایات نبوی از خود پیامبر اکرم(ص)، اهل بیت آن حضرت(ع) که حضرت صدیقه طاهره(س) نیز در شمار آنان است، امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن و امام حسین(ع) و نه نفر دیگر از فرزندان امام حسین(ع) به عنوان مصادیق معصومین نام برده شده است.
روایات صریح در عصمت
منظور از روایات صریح در عصمت آن دسته از روایات نبوی(ص) است که با لفظ یا لفاظی صریح به معرفی معصومان پرداخته و به مصونیت آنها از ارتکاب انواع گناهان، اشتباه، نسیان و خطا تصریح نموده است. در برخی از این روایات به عصمت مطلق اهل بیت و امامان معصوم(ع) تصریح شده و در برخی دیگر به عصمت برخی امامان(ع) به طور خاص و ویژه تصریح شده است که از این دو دسته با عنوان روایات عام و خاص نام میبریم.
روایات عام
- انس بن مالک چنین نقل کرده که روزی همراه با ابوذر، سلمان، زید بن ثابت و زید بن ارقم نزد رسول خدا (ص) بودیم که آن حضرت ضمن بیان داستان معراج خود، نام فرزندان امام حسین (ع) را که از امامان معصومند، برده و در ادامه فرمودند: در این هنگام سر خود را بلند کردم پس نورهای علی، حسن، حسین، علی بن الحسین، محمد بن علی، جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی و حجت را دیدم... پس گفتم خدایا اینان چه کسانی هستند؟ فرمود:... آنان امامان پس از تو، تطهیر شدگان از صلب تواند»[۱۵].
- پیامبر خدا (ص) در وصف خود و اهل بیتش فرمود: «من و اهل بیتم مطهَّریم پس از آنها پیشی نگیرید که گمراه میشوید... و از آنها سرپیچی نکنید که به جهالت خواهید افتاد»[۱۶].[۱۷].
- در حدیث دیگری رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمودند:«أَنْتَ الْوَصِيُّ عَلَى الْأَمْوَاتِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي وَ الْخَلِيفَةُ عَلَى الْأَحْيَاءِ مِنْ أُمَّتِي حَرْبُكَ حَرْبِي وَ سِلْمُكَ سِلْمِي أَنْتَ الْإِمَامُ أَبُو الْأَئِمَّةِ الْإِحْدَى عَشْرَةَ مِنْ صُلْبِكَ أَئِمَّةٌ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَمْلَأُ الدُّنْيَا قِسْطاً وَ عَدْلًا فَالْوَيْلُ لِمُبْغِضِكُمْ يَا عَلِيُّ... وَ أَنْتَ قَسِيمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ»[۱۸]. تو وصی بر مردگان از اهل بیت منی و جانشین بر زندگان از امت من هستی؛ جنگ با تو، جنگ با من و تسلیم بودن برای تو، تسلیم شدن برای من است؛ تو امام و پدر امامان هستی که یازده تن از صلب تو پیشوایانی هستند پاکیزه و معصوم و از ایشان است مهدی؛ آن کس که زمین را پر از عدل و داد کند. پس وای به حال کسی که شما را دشمن دارد... و تو تقسیم کننده بهشت و جهنم هستی.[۱۹]
- در روایتی که خزاز رازی در کتاب کفایة الاثر آورده است، پیامبر(ص) خطاب به امام علی(ع) فرمودند: «يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيِّي وَ وَارِثِي قَدْ أَعْطَاكَ اللَّهُ عِلْمِي وَ فَهْمِي... وَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَيْنِ يُخْرِجُ اللَّهُ الْأَئِمَّةَ التِّسْعَةَ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَ مِنَّا مَهْدِيُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ»[۲۰]. ای علی! تو وصی و وارث منی. خداوند علم و فهم مرا به تو عنایت فرموده است و خداوند تعالی از صلب حسین، امامان نه گانه پاکیزه و معصوم را بیرون میآورد و مهدی این امت از ماست.
- پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود: «ای علی تو امام و پدر یازده امامی هستی که همگی مطهر و معصوماند»[۲۱].
- پیامبر (ص) در قسمتی از حدیث معراجیه فرمود: «هنگامیکه مرا به آسمان بردند نورهایی مشاهده کردم و گفتم: ای پروردگار من اینها چیست و چه کسانی هستند؟ ندا آمد: ای محمد! این نور علی و فاطمه است و این نور حسن و حسین است و این انوار ائمه بعد از تو از فرزندان حسین است که همگی پاک و معصوماند»[۲۲].
- با اسناد مختلف و در نقل دیگر حدیث معراجیه آمده است: «از صلب شما نسل پاک و ائمه معصوم را خارج میکنم»[۲۳].
- ابن عباس: پیامبر (ص) فرمود: «من و علی و حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین مطهر و معصوم هستیم»[۲۴].
- ابوسعید خدری نقل کرده: پیامبر (ص) فرمود: «اهل بیت من امان اهل زمیناند همانطور که ستارهها امان اهل آسماناند. سؤال شد: آیا ائمه بعد شما از اهل بیت شما هستند؟ فرمود: بله ائمه بعد من دوازدهنفرند که نه نفر آنها از نسل حسیناند که امین و معصوماند»[۲۵]. و این حدیث ازطریق جابر بن یزید جعفی از قول امام باقر (ع) هم نقل شده است[۲۶].
- ابن عباس: پیامبر (ص) فرمود: «من و علی و حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین مطهر و معصوم هستیم»[۲۷].
- زید بن ثابت و زید بن ارقم نقل کردهاند که پیامبر (ص) فرمود: «همانا از صلب حسین ائمه ابرار و امناء معصومی خارج میشوند که برای قسط و عدل قیام میکنند... و نهمین آنها مهدی است که زمین را پر از عدل و قسط میکند. همانطور که پر از ظلم و جور شده بود»[۲۸]. و مسلّم است کسی که بخواهد دنیا را پر از عدل و داد کند همانطور که پر از ظلم و جور بوده خودش نمیتواند اهل گناه و ظلم و جور باشد.
- زید بن أرقم از قول پیامبر (ص) نقل کرده که به علی (ع) فرمود: «تو امام هستی و حسن و حسین امام و سید جوانان اهل بهشت هستند و نه نفر از فرزندان حسین ائمه ابرار و معصوم هستند»[۲۹].
- ابو ایوب انصاری میگوید: از پیامبر (ص) شنیدم که میفرمود: «من سید انبیاء هستم و علی سید اوصیاء است و ائمه معصوم از ما و از صلب حسین میباشند»[۳۰].
- عمار بن یاسر و اصبغ بن نباته و عمران بن حصین نقل کرده اند: پیامبر (ص) در هنگام وفاتش به فاطمه زهرا (س) فرمود: «پدر تو سید انبیاء و پسر عمویت سید اوصیاء و دو پسرت سید جوانان اهل بهشت هستند و خداوند از صلب حسین نه امام پاک و معصوم خارج میکند و مهدی این امّت از ماست»[۳۱].
- أبوطفیل از علی (ع) نقل کرده که رسول الله (ص) به من فرمود: «جنگ با تو جنگ با من و صلح با تو صلح با من است و تو امام و پدر یازده امام پاک و معصوم میباشی»[۳۲].
- زید بن أرقم میگوید: پیامبر (ص) در خطبهای فرمود: «ای مردم شما را سفارش به نیکی با اهل بیتم میکنم، آنها همراه حق و حق همراه آنهاست و آنها ائمه راشدین بعد از من و امناء معصوم هستند»[۳۳].
- أسعد بن مالک و انس بن مالک میگویند از پیامبر (ص) شنیدیم که فرمود: «ای علی دوستی تو ایمان و دشمنی با تو نفاق است، خداوند لطیف خبیر به من خبر داده است که از صلب حسین نه امام مطهر و معصوم خارج میشوند»[۳۴].
- أنس بن مالک و امّسلمه نقل میکنند که پیامبر (ص) فرمود: «مراقب اهل بیت من باشید اگر جنگیدند بجنگید و اگر صلح کردند صلح کنید، هرجا که باشند حق همراه ایشان است... آنها مطهر و امامان معصوماند»[۳۵].
- جابر بن عبدالله انصاری میگوید پیامبر (ص) به من فرمود: «ای جابر هنگامیکه فرزندم باقر را درک کردی سلام مرا به او برسان، او همنام من و شبیهترین مردم به من میباشد، علم او علم من و حکم او حکم من است و هفت نفر از فرزندان او امناء معصوم و ائمه ابرار هستند»[۳۶].
- سلمان فارسی از پیامبر (ص) نقل میکند که ایشان فرمود: «جانشینان من پسرانم حسن و حسین هستند و باقی آنها از فرزندان حسیناند که شهداء خدا بر خلق و حجت او بر روی زمیناند، هرکس آنها را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هرکس آنها را مخالفت کند با خدا مخالفت کرده، همه آنها هادی و مهدی هستند و آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۳۷] درباره من و برادرم علی و دخترم فاطمه و دو پسرم و جانشینانی که فرزندان من و برادرم هستند نازل شده است که مطهر و معصوم از هر بدی میباشند»[۳۸]. «ای سلمان هر که آنها را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر که مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است» سپس پیامبر (ص) دست خود را بر کتف حسین (ع) گذاشت و فرمود: «او امام و فرزند امام است و نه نفر از صلب او ائمه ابرار و امناء معصوماند»[۳۹].
- پیامبر (ص) فرمود: «همانا اهل بیت من امان برای شما میباشند، دوست داشتن آنها دوست داشتن من است، به ایشان تمسک کنید تا گمراه نشوید. سؤال شد: اهل بیت شما چه کسانی هستند؟ ایشان فرمود: علی و دو پسرش و نه نفر از فرزندان حسین که ائمه ابرار و امناء معصوماند»[۴۰]. «علی جانِ من و برادر من است علی را اطاعت کنید زیرا که او مطهر و معصوم است نه گمراه میشود و نه شقی میشود»[۴۱]. «برای علی یازده فرزند میباشد که همگی آنها معصوم و مطهرند»[۴۲].
روایات خاص
- با اسناد مختلف از ابنعباس نقل شده: روزی درحالیکه علی (ع) و فاطمه (س) و حسنین (ع) در نزد پیامبر (ص) بودند ایشان فرمود: «خدایا اینها اهل بیت من هستند، ایشان را مطهر از هر پلیدی و معصوم از هر گناهی قرار ده»[۴۳].
- هنگامی که «بریده» به پیش پیامبر (ص) رفت و درباره یکی از تصمیمات علی (ع) اعتراض کرد حضرت فرمود: «چگونه او را خطاکار میدانی و ملامت و توبیخ میکنی و حال آنکه جبرئیل از فرشتگان حافظ علی (ع) به من خبر داده از زمانی که علی (ع) متولد شده هیچ خطایی از او ثبت نکردهاند، و فرشته ارحام به من خبر داد که قبل از تولد علی (ع) و در شکم مادرش نوشته شده که هیچگاه خطا نخواهد کرد و شبی که به معراج رفتم خوانندگان لوح محفوظ به من خبر دادند که علی معصوم از هر خطا و لغزشی است، ای بریده! چگونه او را خطاکار میدانی در حالیکه پروردگار جهانیان و فرشتگان مقرب او را درستکار میدانند»[۴۴].
- عمار یاسر میگوید: از پیامبر (ص) شنیدم که ایشان فرمود: «همانا فرشتگان علی (ع) بر سایر فرشتگان افتخار میکنند که از علی (ع) چیزی به سوی خدا نبردهاند که باعث غضب خداوند شود»[۴۵].
روایات دال بر عصمت
دسته دوم از روایات نبوی(ص)، روایاتی هستند که اگر چه صریح در عصمت نبوده و در آنها لفظ یا الفاظی که به روشنی بر مصونیت امامان معصوم(ع) دلالت داشته باشد، به کار نرفته اما به دلالت التزامی بر عصمت آن حضرات دلالت دارند. هر یک از این دو دسته نیز خود به دو دسته دیگر قابل تقسیم هستند، برخی مربوط به عصمت کل اهل بیت پیامبرند(ص) و برخی اختصاص به عصمت یک یا چند نفر از اهل بیت(ع) دارند که از آنها با عنوان روایات خاص و عام نام میبریم.
روایات عام
روایات خاص
برخی روایات نبوی به دلالت التزامی بر عصمت امیرالمؤمنین(ع) دلالت دارند که در ادامه چند نمونه ذکر میگردد.
روایت نبوی «الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ وَ عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ...» از جمله آنهاست[۴۶]. گفتنی است روایت یادشده در متون روایی اهل سنت نیز با تعابیر مختلف به طور فراوان نقل شده است[۴۷]؛ چنان که صاحب کتاب فضائل الخمسة من صحاح الستة، بابی را با همین عنوان ترتیب داده است[۴۸].
منابع
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی این معنا را برای واژه «عَصَمَ» آورده و میگوید: العصم: الإمساک و الاعتصام الاستمساک... (وقوله: «وَلَا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوَافِرِ» والعصام ما یعصم به ای یشد و عصمة الأنبیاء حفظه إیاهم؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، ص۵۶۹ ـ ۵۷۰ و عصم الله فلاناً من المکروه: ای حفظه و وقاه؛ یعنی خداوند فلانی را از مکروه حفظ کرده (عصمه) بعنی او را حفظ کرد و نگهداشت. المنجد، ص۱۵۰.
- ↑ ر.ک: فراهیدی،خلیل بن احمد، العین ج ۱ ص۳۱۴؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس محیط، ج۴، ص۱۵۱؛ الجوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، ج۵، ص۱۹۸۶، ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۳.
- ↑ ابنمنظور، از زجاج نقل میکند: أَصْلُ العِصْمَةِ الحبْلُ. و كلُّ ما أَمْسَكَ شَيئاً فقد عَصَمَهُلسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۵. یعنی، لغت عصمت در اصل به معنای طناب و ریسمان وضع شده است، ولی سپس از این معنا توسعه یافته و برای هر چیزی که موجب امساک و حفظ چیز دیگری شود، به کار میرود.
- ↑ ر.ک: المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۶ ـ ۳۳۷.
- ↑ حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین، ص۱۴.
- ↑ محمدبن محمدبن نعمان، شیخ مفید، تصحیح الاعتقادات الامامیة، ص۱۲۸.
- ↑ علی بن یونس نباطی، الصراط المستقیم، ج۱، ص۵۰.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، تلحیص المحصل، ص۳۶۹؛ عضدالدین ایجی نیز این تعریف را به حکما نسبت میدهد. ایجی عضدالدین، شرح المواقف، ج۸، ص۲۸۰ البته مرحوم خواجه در برخی موارد نیز عصمت را به لطف تعریف کرده است. ر.ک: خواجه نصیرالدین طوسی، تلخیص الحصل، ص۵۲۵.
- ↑ میثم بن علی بن میثم بحرانی، النجاة فی یوم القیامة، ص۵۵؛ حسن بن یوسف حلی، کشف المراد، ص۴۹۴.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۳۴ - ۳۵.
- ↑ «خدا فقط مى خواهد آلودگى را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ««...فأنا وأهل بیتی مطهرون من الذنوب»، فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص ۳۴۰، سیوطی جلال الدین، الدرالمنثور، ج۵، ص۱۹۹، شوکانی، محمدعلی، فتح القدیر، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ ر.ک: خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۴، ص۲۹۲؛ جوهری اسماعیل بن حماد، صحاح، ج۱، ص۴۸-۴۷، محمد بن مکرم، ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص ۶۵؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات، ص۲۸۷.
- ↑ «فانهم خیرة الله عزوجل و صفوته و هم المعصومون من کل ذنب و خطیئة»، محمد بن علی بن الحسین، شیخ صدوق، الامالی، ص۵۸۳.
- ↑ خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر، ص۶۹-۷۴ و ص ۱۹ و ص۱۰۴-۱۰۲؛ مفید محمد بن محمد بن نعمان، الامالی، ص۷۹ و ۷۸.
- ↑ محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ص۴۴؛ محمد بن جریر بن رستم طبری (الشیعی)، المسترشد فی امامة امیر المؤمنین (ع)، تحقیق: احمد محمودی، ص۳۹۹؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۴-۵.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۹۴.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الاثر، ص۱۵۱.
- ↑ مقاله «عصمت ائمه و استغفار از گناه»، موسوعه رد شبهات ج۱۷ ص ۱۳۰.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الاثر، ص۱۲۴.
- ↑ اثبات الهدی، ج۲، ص۱۵۶؛ عوالم العلوم، ج۱۹، ص۳۲؛ کفایه الاثر، ص۴۵؛ جامع الأخبار، ص۱۷؛ ینابیع المودة، ص۸۵.
- ↑ الانصاف، ص۶۲ و ۲۸۶؛ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۷۵؛ عوالم العلوم، ج۲۳، ص۴۸؛ مکاتیب الرسول، ج۱، ص۵۶۲.
- ↑ ارشادالقلوب، ج۲، ص۴۱۶؛ الجواهر السنیة، ص۵۴۸؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۰۲؛ کفایة الاثر، ص۱۱۱؛ الانصاف، ص۳۶۸؛ اثبات الهدی، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ کفایة الاثر، ص۱۸؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۲۴۳ و ج۲۵، ص۲۰۱؛ الانصاف، ص۱۵۹.
- ↑ کفایة الاثر، ص۲۹؛ إثبات الهداة، ج۲، ص۱۵۱ و۱۵۲ و۱۶۲؛ الانصاف، ص۱۴۰؛ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۵۰۱.
- ↑ کفایة الاثر، ص۱۸؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۲۴۳ و ج۲۵، ص۲۰۱؛ الانصاف، ص۱۵۹.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۶۲؛ الانصاف، ص۲۰۵؛ کفایة الاثر، ص۹۹ و ۱۰۰ و ۱۰۴؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۱۹.
- ↑ الإنصاف، ص۴۰۳.
- ↑ کفایة الاثر، ص۱۱۳، اثبات الهداة، ج۲، ص۱۶۴؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ۳۲۳؛ الانصاف، ص۱۶۴.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۵۹ و ۱۶۵ و ۱۶۶؛ کفایة الاثر، ص۱۲۴؛ بحارالأنوار، ج۲۲، ص۵۳۶ و ج۳۶، ص۳۲۸؛ الانصاف، ص۱۲۷ و ۱۵۹.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۶۸ و ۳۳۲؛ کفایة الاثر، ص۱۵۱؛ غیبت نعمانی، ص۹۳، باب ۴؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۳۵.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۶۳.
- ↑ الانصاف، ص۱۶۲ و ۲۴۱؛ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۶۷؛ کفایة الاثر، ص۱۳۵؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۳۱.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۷۴ و ۲۳۰؛ کفایة الاثر، ص۷۶ و ۱۸۲ و ۱۸۶؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۱۱.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۱۸۴؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۸۲۹؛ عوالم العلوم، ج۱۹، ص۳۲.
- ↑ «جز این نیست که خداوند میخواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ اثبات الهداة، ج۲، ص۲۴۳.
- ↑ الإنصاف، ص۲۳۱ و ۳۶۴؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۰۴؛ کفایة الاثر، ص۴۵.
- ↑ الانصاف، ص۴۲۹ و ۳۷۸.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۸۲.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۹، ص۵۵.
- ↑ کمال الدین، ص۲۶۶؛ عیون اخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۶۵؛ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۳۲۱؛ بشارة المصطفی، ص۱۷۷؛ إثبات الهداة ج۲، ص۱۹۳؛ الانصاف، ص۲۹۸ و ۳۱۴؛ امالی شیخ صدوق، ص۴۸۶.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۶۸.
- ↑ کنزالفوائد، ص۱۶۲؛ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۱۹۴.
- ↑ ر.ک: محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۵۵۹؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، وقعة الجمل، ص۳۶.
- ↑ محمد بن محمد حاکم نیسابوری، المستدرک، تحقیق: یوسف مرعشلی، ج۳، ص۱۲۴؛ احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۲۲.
- ↑ سید مرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة، ج۲، ص۱۰۸-۱۱۰.