سوره توبه
این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره توبه از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: سوره توبه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد"سوره توبه" یا "سوره برائت" نهمین سوره مصحف شریف، در سال هشتم هجری یا سال نهم هجری در مدینه نازل شد. علت نامگذاری آن به توبه این است که واژه «توبه» هفده بار با مشتقاتش در این سوره آمده و از سویی داستان معروف پذیرش توبه سه متخلّف از غزوه تبوک، در این سوره بیان شده است. برخی دیگر از نام‌های این سوره که بیشتر صفتی برای برخی از مضامین مهم آن‌اند عبارت‌اند از: «الفاضحة: رسوا کننده»، «المبعثرة: کاونده»، «المنقرة: افشا کننده»، «المثیرة: برانگیزاننده»و.... این سوره تنها سوره قرآن کریم است که با ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ شروع نشده است. آیات مشهور و دارای نام این سوره عبارت‌اند از: آیه سیف؛ آیه سقایة الحاج؛ آیه نجاسة المشرکین؛ آیه کنز؛ آیه غار؛ آیه زکات؛ آیه اذن؛ آیه صادقین؛ آیه نفر و... .
مقدمه
«توبه» یعنی بازگشت. در آیه ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ﴾[۱]سخن از این است که اگر مشرکان از راه کج و انحرافی خویش بازگردند و حق را بپذیرند، به نفع آنها است. این سوره، به ویژه در چهل آیه اول، اعلان جنگ با مشرکان و منافقان و هشدار به آنها است و آخرین حرف‌ها را با آنها می‌زند و به‌دلیل همین لحن تند، بدون ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾[۲] شروع میشود؛ زیرا ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾[۳] نشانه صلح و دوستی است. این سوره از آخرین سوره‌های نازل شده در سال هشتم هجری در مدینه است و از نظر ترسیم خط‌مشی حکومت اسلامی با قبایل، گروه‌ها و جناح‌های مخالف و روش سیاسی اسلام، در روابط و عمل‌ها اهمیت خاصی دارد.
علت نامگذاری آن به توبه این است که واژه «توبه» هفده بار با مشتقاتش در این سوره آمده و از سویی داستان معروف پذیرش توبه سه متخلّف از غزوه تبوک، در این سوره بیان شده است.
مفسرین در اینکه این آیات سوره‌ای است مستقل و یا جزء سوره انفال اختلاف کرده‌اند، و اختلافشان در این باره منتهی میشود به اختلافی که صحابه و تابعین در این باره داشته‌اند.
روایت وارده از ائمه اهل بیت(ع) در این باره نیز مختلف است، چیزی که هست از نظر صناعت آن دسته از روایات که دلالت دارد بر اینکه این آیات ملحقند به سوره انفال رجحان دارد و به نظر قوی می‌رسد.
آیات این سوره بر خلاف سایر سوره‌ها که اواخرش همان منظوری را افاده می‌کند که اوائلش افاده می‌کرد، دارای غرض واحدی نیست. اول این سوره مربوط به بیزاری از کفار است، و قسمتی از آن مربوط به قتال با مشرکین و قتال با اهل کتاب، و یک قسمت مهمی از آن در باره منافقین صحبت می‌کند، و آیاتی از آن مسلمانان را به قتال تحریک می‌کند، و عده‌ای متعرض حال کسانیست که از جنگ تخلف ورزیدند، و آیاتی مربوط به دوستی و ولایت کفار است، آیاتی راجع به زکات است، و همچنین مطالبی دیگر، لکن می‌توان گفت قسمت معظم آن مربوط به قتال با کفار و آیات راجع به منافقین است.
به طور خلاصه می‌توان گفت اولِ سوره برائت، در نقض عهد کفار، میانه آن در کشف احوال منافقان و اظهار خُبث و حیله‌های ایشان، و آخر سوره درباره قصه غزوه تبوک فرود آمده است.
روایت شده است که وقتی پیامبر(ص) ابابکر را با این سوره به سوی اهل مکه فرستاد، ابوبکر سه روز راه پیمود. آنگاه پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: ای علی! دنبال ابابکر برو، آیات را از او بگیر و بر اهل مکّه قرائت کن! علی(ع) در میانه راه، آیات را از ابوبکر گرفت. وی به مدینه بازگشت. وقتی خدمت پیامبر(ص) رسید عرض کرد: یا رسول‌الله! آیا درباره من حادثه‌ای رخ داده است؟ حضرت فرمود: خیر، بلکه پروردگارم به من امر کرد که سوره برائت را جز من یا فردی از من کسی دیگر نمی‌تواند به مکّیان برساند[۴].
فضای نزول و غرض سوره
تقریباً همه مفسران گفته‌اند که سوره توبه در سال نهم هجری نازل شده است[۵]. اگرچه مطابق پاره‌ای روایات، این سوره به یکباره بر پیامبر (ص) نازل شده است[۶]، دقّت در محتوای آیات آن درستی عقیده بیشتر مفسران را روشن می‌‌سازد که همان نزول تدریجی این سوره در سال نهم هجری است[۷]. با مراجعه به آیات، روشن میشود قسمتی از آیات این سوره پیش از جنگ تبوک، قسمتی به هنگام آمادگی و عزیمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند.
آیات ابتدایی سوره نیز قبل از ایام حج سال نهم هجری فرود آمده‌اند[۸]. پس از فتح مکّه در سال هشتم هجری و شکست قدرت قریش و درپی هزیمت سپاه هوازن و ثقیف که از قبایل قدرتمند جزیرة العرب به شمار می‌‌آمدند، اسلام یگانه قدرت حاکم آنجا شد و حکومت توانمند اسلامی در سراسر شبه جزیره شکل گرفت[۹]. از سوی دیگر با مسلمان شدن گروه فراوانی از مردم در حالی که هنوز تربیت ایمانی نیافته بودند، موج جدیدی از نفاق در میان مسلمانان پدید آمد[۱۰]؛ به طوری که در سال نهم هجری فعالیت منافقان به اوج خود رسید[۱۱] و این اوضاع اجتماعی، قواعد و قوانین جدیدی را برای حفظ و گسترش اسلام و اداره حکومت اسلامی می‌‌طلبید و سوره توبه پاسخی از خداوند به این نیاز بود[۱۲].[۱۳]
ویژگی‌های سوره توبه
- دارای ۱۲۹ آیه به عدد کوفی، ۱۳۰ آیه به عدد دیگر قاریان، ۴۰۹۸ کلمه و ۱۰۴۸۸ حرف است.
- در ترتیب نزول، یکصد و سیزدهمین سوره، پس از سوره مائده و پیش از سوره نصر، و در ترتیب مصحف شریف نهمین سوره است.
- از سوره‌های مدنی است؛ به جز دو آیه آخر آن ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[۱۴]، ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾[۱۵] که در مکه نازل شد.
- از نظر کمیت، آخرین سوره از سوره‌های سبع طوال و یک جزء از قرآن را دربرگرفته است.
- هشت یا یازده آیه منسوخ دارد[۱۶].
احکام فقهی سوره
- حرمت حج مشرکان و لزوم جلوگیری از ورود آنان به مسجد الحرام؛
- نجاست مشرکان؛
- وجوب قطع رابطه با مشرکان و اعلان برائت از آنان؛
- احکام زکات و صدقات و بیان مصارف آنها؛
- احکام جزیه؛
- احکام پناهندگی مشرکان؛
- احکام ماه‌های حرام[۱۷].
محتوای عمده آن
- مسئله مهم و سیاسی برائت از مشرکان؛
- جریان جنگ تبوک؛
- اوصاف و ویژگی‌های رسول خدا(ص) و رهبری امت اسلامی؛
- مسائل مربوط به جنگ و جهاد؛
- افشای منافقان و بیان خیانت‌های آنان؛
- ماجرای پذیرش توبه متخلفان از جنگ تبوک؛
- داستان مسجد ضرار؛
- اهداف بعثت پیامبران(ع)؛
- احکام فقهی متنوع[۱۸].[۱۹]
آیات نامدار و مشهور سوره
آیات مشهور و دارای نام این سوره عبارت‌اند از:
- آیه سیف[۲۰] یا قتال (آیه ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۱])[۲۲]،
- آیه سقایة الحاج آیه ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾[۲۳].[۲۴]،
- آیه نجاسة المشرکین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۲۵].[۲۶]
- آیه جزیه آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾[۲۷].[۲۸]
- آیه کنز آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾[۲۹].[۳۰]
- آیه غار آیه ﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾[۳۱].[۳۲]
- آیه زکات[۳۳] یا صدقات[۳۴] یا صدقه آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۳۵].[۳۶]
- آیه اذن آیه ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۳۷].[۳۸]
- آیه سابقون آیه ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾[۳۹].[۴۰]
- آیه صادقین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾[۴۱].[۴۲]
- آیه نفر آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾[۴۳].[۴۴].[۴۵]
اسامی سوره توبه
سوره توبه نام‌های دیگری نیز دارد که عبارت‌اند از:
- بَحوث: «بحوث» بر وزن «فعول» صیغه مبالغه از ماده «بحث» و به معنای کاوش و تحقیق است. از آنجا که سوره توبه درباره نفاق انسان‌های دوچهره سخن گفته و در آن، نفاق منافقان برملا و ظاهر شده، «بحوث» نام گرفته است.
- برائت: سوره توبه با واژه «برائت» آغاز شده و حکم برائت و بیزاری از مشرکان و قطع رابطه و لغو تمام پیمان‌ها با آنان را با قاطعیت صادر کرده است و در آیه ﴿بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾[۴۶] بر این موضوع تأکید دارد و در آیه ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾[۴۷]. از این رو، به سوره «برائت» نامگذاری شده است.
- حافره: «حافره» از ریشه «حفر» به معنای کندن و کاویدن و اطلاع یافتن از کار کسی، گرفته شده است. از آنجا که این سوره از اسرار منافقان پرده برداشته و از طرفی به سبب وجود آیاتی چون آیه ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ﴾[۴۸] و ﴿لاَ يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۴۹] که دل‌های آنان را کند و درهم کوبید و آثار نفاق را در آن باقی گذاشت، سوره «حافره» نام گرفت.
- سیف.
- عذاب: خداوند در این سوره می‌فرماید: ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ﴾[۵۰]. به دلیل وعده عذاب در این آیه برای منافقان، سوره توبه به «سوره عذاب» نامگذاری شده است.
- فاضحه: فاضحه به معنای افشاگر و رسوا کننده است. چون چند آیه از سوره توبه با لحن شدیدی در توبیخ منافقان نازل شده، پرده از چهره نفاق آنان برداشته و آنان را رسوا کرده، این سوره به «فاضحه» نیز شهرت یافته است.
- مبعثره: «مبعثره» اسم فاعل از ریشه «بعثره» است که یکی از معانی آن در لغت، آشکار ساختن است. سوره توبهاسرار نهانی و نقشه‌های خائنانه منافقان را فاش و آشکار و موجبات رسوایی آنان را فراهم کرده است؛ لذا آن را «مبعثره» نیز گفته‌اند.
- مثیره: چون در سوره توبه، اسرار نهانی و معایب نفسانی منافقان آشکار شده، «مثیره» یعنی انتقام گیرنده نیز نام گرفته است.
- مخزیه: واژه «مخزیه» از ماده «خزی» به معنای خوار و ذلیل کننده است. علت نامگذاری سوره توبه به مخزیه این است که با افشا و رسوا کردن منافقان و اعلان برائت از مشرکان، آنان را خوار و ذلیل کرده است.
- مدمدمه.
- مشرده.
- مُشَقْشِقَه: گرچه برخی سوره توبه را «مشقشقه» نیز نامیده‌اند، اما این نامگذاری صحیح نیست؛ زیرا در منابع اصیل و دست‌اول از این اسم خبری نیست. گویا این اصطلاح، تصحیف واژه «مقشقشه» باشد که در منابع اولیه آمده است.
- مُقَشْقِشِه: «مقشقشه» از ماده «قشقشه» و به معنای شفا دادن از بیماری است. سوره توبه، قلب مؤمن، قاری و عمل کننده به این سوره را از بیماری نفاق شفا می‌بخشد؛ لذا برخی آن را «مقشقشه» نیز نام نهاده‌اند. «مقشقشه» نامی است مشترک میان چهار سوره توبه، کافرون، فلق و ناس.
- مُنَقَّره: «منقره» اسم فاعل از ماده «نقر» به معنای بیان نادرستی‌ها و کاستی‌های دیگران است. چون در سوره توبهاسرار نهانی و عیوب نفسانی منافقان و مشرکان ظاهر شده است، به آن «منقره» نیز گفته‌اند.
- منَکَّلة[۵۱].[۵۲]
فضیلت سوره توبه
امام صادق (ع) فرمود: هرکس سوره‌های انفال و برائت را در هر ماه بخواند، هیچ گاه نفاق در قلب او نفوذ نمی‌کند و از شیعیان حقیقی امیرمؤمنان (ع) خواهد بود و در روز قیامت تا زمان فراغت مردم از حساب، از نعمت‌های بهشتی می‌‌خورد[۵۳].[۵۴]
منابع
پانویس
- ↑ «چهار ماه در این سرزمین (آزاد) بگردید و بدانید که شما خداوند را به ستوه نمی‌توانید آورد و خداوند رسواگر کافران است» سوره توبه، آیه ۲.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص۷۸۷؛ دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره توبه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹؛ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره توبه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ مجمع البیان، ج ۵، ص۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۵، ص۴.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۴.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۴ - ۱۵۶۵.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۷۶.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۷۶.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۷۸ - ۱۵۷۹.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۴، ۱۵۷۰.
- ↑ دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره توبه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹.
- ↑ «بی‌گمان پیامبری از (میان) خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست، با مؤمنان مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۲۸.
- ↑ «پس اگر رو بگردانند بگو: خداوندی که خدایی جز او نیست مرا بس؛ بر او توکّل دارم و او پروردگار اورنگ سترگ (فرمانفرمایی جهان) است» سوره توبه، آیه ۱۲۹.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص۷۸۷.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص۷۸۷.
- ↑ سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه ۴۴۰؛ فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۲۲۸و۲۲۷؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جلد۹، صفحه ۱۴۶؛ سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه ۱۹۳و۱۹۲و(۴۱-۴۳)؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۴؛ حجتی، محمد باقر، پژوهشی درتاریخ قرآن کریم، صفحه ۱۴۲؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جلد۷، صفحه ۲۷۳؛ جمعی از محققان، علوم القرآن عندالمفسرین، جلد۱، صفحه ۳۱۷؛ هاشم زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره‌های قرآن، صفحه (۱۷۹-۱۸۱)؛ زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱، صفحه (۲۶۲-۱۷۷)و۱۹۴؛ زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه ۲۰۱.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص۲۸۴۰؛ دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره توبه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹.
- ↑ الاتقان، ج ۲، ص۷۰۶ - ۷۰۷.
- ↑ «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
- ↑ بحارالانوار، ج ۱۹، ص۱۱۴؛ التمهید، ج ۲، ص۳۵۱.
- ↑ «آیا آب دادن به حاجیان و آبادسازی مسجد الحرام را همگون کار آن کس قرار داده‌اید که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده و در راه خداوند جهاد کرده است؟ (هرگز این دو) نزد خداوند برابر نیستند و خداوند گروه ستمگران را رهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۱۹.
- ↑ نهج الحق، ص۱۸۲.
- ↑ «ای مؤمنان! مشرکان پلیدند بنابراین پس از امسال نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند و اگر از ناداری بیمناکید خداوند به زودی شما را با بخشش خویش اگر بخواهد بی‌نیاز می‌گرداند که خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۲۸.
- ↑ الذریعه، ج ۴، ص۳۳۳.
- ↑ «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.
- ↑ ناسخ القرآن و منسوخه، ص۴۱۴.
- ↑ «ای مؤمنان! بسیاری از دانشوران دینی (اهل کتاب) و راهبان، دارایی‌های مردم را به نادرستی می‌خورند و (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند؛ (ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴.
- ↑ المیزان، ج ۹، ص۲۵۹.
- ↑ «اگر او را یاری ندهید بی‌گمان خداوند یاریش کرده است هنگامی که کافران او را که یکی از دو نفر بود (از مکّه) بیرون راندند، آنگاه که آن دو در غار بودند همان هنگام که به همراهش می‌گفت: مهراس که خداوند با ماست و خداوند آرامش خود را بر او فرو فرستاد و وی را با سپاهی که آنان را نمی‌دیدید پشتیبانی کرد و سخن کافران را فروتر نهاد و سخن خداوند است که فراتر است و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۴۰.
- ↑ الصحیح من سیره النبی، ج ۴، ص۲۳.
- ↑ الاتقان، ج ۲، ص۷۰۶؛ التمهید، ج ۲، ص۳۵۱.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص۱۶۲؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص۲۱۴.
- ↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.
- ↑ احکام القرآن، ج ۱، ص۲۳۸.
- ↑ «و برخی از ایشان کسانی هستند که پیغمبر را آزار می‌کنند و می‌گویند او خوش‌باور است؛ بگو سخن نیوش خوبی برای شماست که به خداوند ایمان و مؤمنان را باور دارد و برای آن دسته از شما که ایمان آورده‌اند رحمت است و برای آن کسان که به فرستاده خداوند آزار می‌رسانند» سوره توبه، آیه ۶۱.
- ↑ کفایة الاصول، ص۳۰۱.
- ↑ «و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند و او برای آنان بوستان‌هایی فراهم آورده که جویبارها در بن آنها روان است، هماره در آن جاودانند، رستگاری سترگ، این است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.
- ↑ نهج الحق، ص۲۰۰؛ شواهد التنزیل، ج ۱، ص۳۲۳.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.
- ↑ نهج الحق، ص۱۹۰؛ المراجعات، ص۴۹.
- ↑ «و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند» سوره توبه، آیه ۱۲۲.
- ↑ کفایة الاصول، ص۲۹۸.
- ↑ دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره توبه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹.
- ↑ «(این) بیزاری خداوند و پیامبر اوست از مشرکانی که با آنان پیمان بسته‌اید» سوره توبه، آیه ۱.
- ↑ «و (این) اعلامی از سوی خداوند و پیامبر او در روز حجّ اکبر به مردم است که خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند پس اگر توبه کنید برای شما بهتر است و اگر روی بگردانید بدانید که شما خداوند را به ستوه نمی‌توانید آورد و کافران را به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳.
- ↑ «آنگاه به کیفر شکستن پیمانی که با خداوند بسته بودند و دروغی که می‌گفتند (خداوند) تا روزی که به لقای او برسند دورویی را در دل‌هایشان بر جای نهاد» سوره توبه، آیه ۷۷.
- ↑ «همواره بنیانی که بنا نهاده‌اند مایه تردید در دل‌های آنان است تا آنکه دل‌های آنها پاره‌پاره گردد و خداوند، دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۱۰.
- ↑ «و از پیرامونیان شما از تازیان بیابان‌نشین و از اهل مدینه منافقانی هستند که به دورویی خو کرده‌اند؛ تو آنان را نمی‌شناسی ما آنها را می‌شناسیم؛ به زودی آنان را دوبار عذاب خواهیم کرد سپس به سوی عذابی سترگ برده می‌شوند» سوره توبه، آیه ۱۰۱.
- ↑ زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱، صفحه ۲۶۹؛ سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۱، صفحه (۱۹۲-۱۹۴)؛ سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، جلد۱، صفحه (۱۷۹-۱۸۰)؛ فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، بصائرذوی التمییزفی لطائف الکتاب العزیز، جلد۱، صفحه ۲۲۷؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، جلد۸، صفحه ۶۸؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه ۵۸۴.
- ↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص۷۸۷.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۷۳؛ ثواب الاعمال، ص۲۲۴.
- ↑ دشتی، سید حبیب، مقاله «سوره توبه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹.