تحریف‌ناپذیری قرآن در حدیث

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث تحریف‌ناپذیری قرآن و مرتبط با مباحث معجزات پیامبر خاتم، معجزه قرآن و اعجاز است. "تحریف‌ناپذیری قرآن" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تحریف‌ناپذیری قرآن در قرآن - تحریف‌ناپذیری قرآن در حدیث - تحریف‌ناپذیری قرآن در کلام اسلامی - تحریف‌ناپذیری قرآن در فلسفه اسلامی - تحریف‌ناپذیری قرآن در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل تحریف‌ناپذیری قرآن در قرآن (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

روایات تحریف‌نما در منابع شیعی

• برخی بر این پندارند که در منابع شیعی، کهن‌ترین منبعی که از چالشی در زمینه تحریف‌ناپذیری قرآن پرده برانداخته، کتاب سلیم‌ بن قیس از قرن اول هجری‌ است که در ضمن سه حدیث درباره مصحف امام علی(ع)، گزارش داده است. این ادعا افزون بر مبتنی‌ بودن بر اثبات انتساب کتاب حاضر به سلیم‌بن‌ قیس مبتنی بر اثبات تفاوت جوهری مصحف امام علی(ع) با متن قرآن موجود است.
• پس از کتاب سلیم کهن‌ترین منبع در این باره، کتاب التحریف والتبدیل از محمد بن حسن صیرفی است. فضل‌ بن شاذان متکلّم مشهور شیعی تنها متعرض احادیث تحریف‌نما در کتابهای اهل‌ سنت شده و در مقام اعتراض، به شدت بر آنان خرده گرفته است در نیمه دوم قرن دوم باید از کتابهای القرائات از احمد بن محمد سیاری، کتاب التحریف احمد بن محمد بن خالد برقی و کتاب التنزیل من القرآن والتحریف علی بن حسن بن فضال نام برد. برخی به استناد عنوان این کتابها، از گرایش به تحریف در میان مؤلفان آنها خبر می‌دهند.
• صرف نظر از مباحث رجال‌شناسی درباره برخی از این افراد مانند سیاری که به اتفاق تضعیف شده است و خالد برقی که از ضعفا روایت می‌کند و بر مراسیل اعتماد دارد و استفاده خصوص تحریف قرآن از عناوین این کتابها "که لااقل درباره برخی مانند کتاب صیرفی و خالد برقی مشکوک است" و نیز اختلافی که در گزارش عناوین شماری از این کتابها در مدارک و اسناد به چشم می‌خورد مانند کتاب برقی که شیخ طوسی از آن با نام کتاب المعانی والتحریف و ابن‌ ندیم با نام کتاب معانی الاحادیث والتحریف یاد می‌کند، باید برای اثبات گرایش آنان به تحریف، ثابت شود مراد آنان از عنوان تحریف و تبدیل، تحریف و تغییر در الفاظ قرآن است. هرچند هم‌اکنون غیر از کتاب سیاری، کتابهای دیگر مفقودند؛ لکن با تأمل در مضامین روایات کتاب سیاری و نیز احادیث کتابهای دیگر که کم و بیش در لابه لای منابع متأخرتر آمده، می‌توان با قاطعیت گفت که آنان عنوان تحریف را از متن احادیث برگرفته‌اند. معنای اصطلاحی تحریف قرآن در لسان روایات، در تحریف معنوی یعنی حمل آیات بر خلاف مراد خدا ظهور دارد و با تفسیر به رأی مساوق است.
• تفسیر علی‌ بن ابراهیم قمی نیز در‌ فهرست منابع تحریف قرآن آمده و نوری، علی‌ بن‌ ابراهیم قمی را به استناد برخی روایات این‌ تفسیر‌ و‌عبارتی که در مقدمه آن آمده در شمار تحریف‌گرایان برشمرده است. بی‌گمان کتابی که هم‌اکنون در دسترس ماست از علی بن ابراهیم نیست، بلکه از علی بن حاتم قزوینی است که با عبارت "حدّثنی" از ابوالفضل‌ العباس العلوی از علی بن ابراهیم، روایت می‌کند. مؤلف این تفسیر که شاگرد با واسطه علی‌ بن ابراهیم است دست کم از سه تفسیری که در اختیارش بوده "تفسیر علی بن ابراهیم، تفسیر ابی‌ الجارود. زیاد‌ بن منذر و تفسیر فرات کوفی که هم طبقه شیخ کلینی است به انضمام دیدگاههای خودش این مجموعه را تدوین کرده و چون بخشی از مطالب وی آرای علی بن ابراهیم یا با واسطه سند اوست به نام تفسیر علی بن ابراهیم قمی مشهور شده است، بنابراین نمی‌توان علی بن ابراهیم قمی را با استناد به این تفسیر در شمار تحریف‌گرایان قرار داد.
• افرادی، شیخ کلینی را با استناد به برخی از عناوین بابهای کتاب الکافی و پاره‌ای از احادیث در این کتاب در زمره قائلان به تحریف قلمداد کرده‌اند؛ لکن این ادعا اثبات‌پذیر نیست، چون اولاً شیوه شیخ کلینی در کافی بر نقد و رد روایات نیست. ثانیاً هرگز ذکر روایات در کتابی حدیثی، بیانگر اعتقاد مؤلف آن به یکایک مضامین آن روایات نیست، هرچند مؤلف ملتزم به نقل احادیث معتبر باشد، چون اعتبار سند حدیث، علت تامه برای اعتبار متن آن نیست، به ویژه اگر آن متن و به طور خاص در خود آن کتاب با متنی دیگر معارض باشد.
• جالب این است که در هیچ‌یک از عناوین ابواب کتاب الکافی "که حکایت از دیدگاه شیخ کلینی دارد"، بابی با عنوان "تحریف القرآن" یا چیزی نزدیک به آن نمی‌یابیم. آنان که خواسته‌اند از عناوین بابها چنین استفاده‌ای کنند تنها به عنوانِ: " بَابُ أَنَّهُ‏ لَمْ‏ يَجْمَعِ‏ الْقُرْآنَ‏ كُلَّهُ‏ إِلَّا الْأَئِمَّةُ(ع) وَ أَنَّهُمْ يَعْلَمُونَ عِلْمَهُ كُلَّه‏‏ ‏" تمسک کرده‌اند؛ لکن این عنوان ارتباطی با تحریف به معنای مورد بحث ندارد، زیرا احادیث این باب درصدد بیان این نکته‌اند که تنزیل و تأویل، علوم ظاهری و باطنی و تمام دانشهای قرآن نزد ائمه‌(ع) است و کسی همانند آنان نیست و هیچ یک در مقام بیان تحریف قرآن نیست. شاهدش این است که در این عنوان، "جمع قرآن" را به تمام ائمه نسبت داده است و همه آنان در عصر نزول قرآن نبودند تا الفاظ قرآن را گرد آورند. شاید از همین روست که دانشمندان شیعه همچون شیخ صدوق، سید مرتضی و شیخ طوسی با آنکه کتاب الکافی نزد آنان بوده است، از روایات و نیز عناوین ابواب آن، تحریف قرآن را استنتاج نکرده‌اند، افزون بر این احادیثی که شیخ کلینی در باب "فِيهِ‏ نُكَتٌ‏ وَ نُتَفٌ‏ مِنَ‏ التَّنْزِيلِ‏ فِي‏ الْوَلَايَة‏"آورده و شماری از آنها مورد استناد محدث نوری و برخی سلفیان در تحریف قرار گرفته است، با ضعف سند و عدم تمامیت دلالت مواجه است، چنان که علامه مجلسی از این مجموعه تنها ۵ حدیث را صحیح می‌شناسد و متن این احادیث با مسئله تحریف به معنای مورد بحث بیگانه است.
• پس از شیخ کلینی، باید از علی بن احمد کوفی نام برد. نجاشی ضمن آنکه او را غالی و بیشتر کتابهایش را فاسد می‌داند از کتابی از وی با عنوان التبدیل والتحریف یاد می‌کند ظاهراً ابن‌ شهر آشوب همین کتاب را با نام الرد‌ علی أهل التبدیل و التحریف فیما وقع من أهل التألیف آورده است. مراد علی بن احمد کوفی از این عنوان، همسان با عناوین مشابه دیگر در نگاشته‌های پیشینیان، تحریف معنوی است که بحث آن گذشت.
• آغاز دوره جدید در این عرصه که باید آن را دوره "نقد و نظر" نامید از شیخ صدوق آغاز می‌شود. شیخ صدوق به تأویل و توجیه احادیث تحریف‌نما پرداخته، با صراحت ضمن گواهی خود و سایر امامیه بر سلامت قرآن از تحریف می‌گوید: هرکس بگوید که ما امامیه قرآن را بیش از این مقدار موجود می‌دانیم دروغگوست. از این موضع معلوم می‌شود در آن زمان اسناد تحریف قرآن به شیعه مطرح بوده است.
• شاید ابوالحسین عبدالرحیم بن محمد، مشهور به خیاط معتزلی نخستین کسی است که نسبت تحریف به زیاده را به شیعه داده است همزمان با وی دیگر متکلم معتزلی ابو علی جبایی ـ بنا به نقل ابن‌ طاووس ـ شیعه را معتقد به تحریف، تغییر و تبدیل و نقصان در قرآن دانسته است. ابوالحسن اشعری نیز می‌گوید: گروهی از امامیه تنها قائل به تحریف به نقیصه‌اند.
• باقلانی از یک سو نسبت تحریف به کاستی را به روافض محرز دانسته و از سوی دیگر گفته است: اکثر شیعه به استناد سخن معصوم، بر عدم کاستی و عدم فزونی در قرآن باور دارند .
• در ادامه این‌گونه داوریهای بی‌مبنا که احتمالا متأثر از منازعات مذهبی نیز بوده است ابن‌ حزم با اطلاع ناقص از دیدگاه مفسران شیعه مدعی شد که تمام امامیه به جز علی‌ بن حسین بن موسی سید مرتضی و دو همراه وی ابویعلی الطوسی و ابوالقاسم الرازی بر این باور بوده‌اند که در قرآن دگرگونی پدید آمده، در آن چیزهایی افزوده شده و از آن فراوان کاسته و تبدیل شده است، در حالی که در منابع شیعی موجود تا زمان ابن‌ حزم بر عدم تحریف قرآن‌کریم تصریح شده است.
• در عصر صفوی که تا حدودی فرصت برای جمع‌آوری و تدوین اخبار فراهم شد، روایات تحریف‌نما نیز در لابه‌لای منابع حدیثی، تفسیر مأثور و شرح اخبار قرار گرفتند و شمار بسیار اندکی از امامیه مانند سید نعمت اللّه جزایری و فتونی با استناد به این اخبار، به تحریف قرآن گرایش یافتند؛ لکن اکثر قریب به اتفاق امامیه همچنان بر توجیه احادیث در این زمینه پرداختند و بر تحریف‌ناپذیری قرآن گواهی دادند.
• تنها کتاب فصل الخطاب نوری که به همین منظور نگاشته شده چالشی دیگر در این بستر تاریخی است. این کتاب مشتمل بر ۱۲ باب در تحریف قرآن است و در هر باب به روایاتی در این زمینه استناد‌شده است. بخشی از این روایات از منابع هر دو فریق است؛ مانند روایات تشابه امم و روایات درباره مصحف امام علی(ع) و بخشی ویژه روایات اهل‌ سنت است؛ مانند روایات درباره مصحف عبداللّه بن مسعود، مصحف ابی‌ بن‌ کعب، روایات درباره کیفیت جمع قرآن پس از وفات پیامبر(ص)، جمع قرآن به دست عثمان و احادیث متنوعی دیگر از منابع اهل‌ سنت بخشی از روایات این کتاب نیز به ذکر روایات در کتب شیعه‌اختصاص دارد؛ مانند ذکر نام جانشینان پیامبر‌(ص) در کتابهای پیشینیان؛ اخباری که‌ به‌ زعم محدث نوری به طور عام یا خاص در ظاهر بر تحریف دلالت دارند.
• محدث نوری به اعتراف خود در این راهی که پیموده تنهاست و ایشان در دیدگاه خود دچار تناقض‌گوییهای فاحش‌ است.
• از جمله لغزشهای محدث نوری در این کتاب اسناد تحریف قرآن به صاحبان کتابهای حدیثی و تفاسیر روایی است، حال آنکه شأن آنان، تنها جمع‌آوری احادیث است.
• قرآن‌پژوهان پس از تأمل در روایات کتاب فصل‌الخطاب به این نتیجه رسیده‌اند که اولاً احادیث تکراری در این کتاب فراوان یافت می‌شود؛ احادیث گاهی با سند و گاهی بدون سند نقل شده‌اند، بنابراین شمار واقعی این احادیث به مراتب کمتر از آن است که در نگاه نخست به چشم می‌خورد. ثانیاً بیشتر احادیث این کتاب از نظر سند ضعیف و مجعول‌اند و راویانشان در دانش رجال ضعیف، متهم، و مجهول قلمداد شده‌اند؛ مانند احمد بن محمد سیاری، سهل‌ بن زیاد آدمی، ابراهیم بن اسحاق نهاوندی، حسین بن حمدان خصیبی، محمد بن علی ابوسمینه کوفی، محمد بن سلیمان دیلمی، حسن‌ بن علی بن ابی‌حمزه. ثالثاً بسیاری از مصادر محدث نوری که این روایات را از آنها گرفته در عرف محققان جای چون‌و‌چرای فراوان دارد. دلالت این احادیث بر تحریف به معنای مورد بحث نیز، ناقص است.
• به هر روی در این اخبار به جز چند مورد اندک که دارای سند معتبرند در غالب موارد در سلسله سند آنها افرادی قرار دارند که دانشمندان رجال آنها را ضعیف الحدیث، فاسد‌المذهب، دروغگو، متهم در دین، غلوّ‌کننده و... نامیده‌اند، افزون بر آن مراد از تحریف در بیشتر این احادیث، تحریف معنوی و نقصان در تفسیر و بیان آیات قرآن است که با تحریف لفظی قرآن ارتباطی ندارد در صورتی هم که نتوان تأویلی درست برای آنها یافت، ناگزیر به دلیل تعارض با ادله سلامت قرآن از تحریف ساقط خواهند بود.
• به همین جهت اکثر مفسران شیعه به عدم تحریف قرآن باور دارند و دیدگاه رایج در میان دانشمندان شیعی بر عدم تحریف قرآن‌کریم است. جمعی از بزرگان شیعه که به این مطلب تصریح کرده‌اند عبارت‌اند از: ابوجعفر صدوق، شریف رضی، شیخ مفید، شریف مرتضی، شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی، شیخ طبرسی، ابن‌ ادریس حلی، ابن‌ شهر آشوب، عبدالجلیل قزوینی رازی، علی‌بن طاوس، سدید الدین رازی، محمد بن حسن شیبانی، علامه حلی، فاضل‌ مقداد سیوری، بیاضی عاملی، کمال الدین کاشفی، علی‌ بن عبدالعالی (محقق‌ثانی)، ملا فتح الله کاشانی، محقق اردبیلی، محمد بن علی نقی شیبانی، ابوالمحاسن جرجانی، ابو فیض ناکوری، قاضی نورالله شوشتری، شیخ‌ بهائی، صدرالمتألّهین، فاضل تونی، محمد محسن فیض کاشانی، شریف لاهیجی، شیخ حرّ عاملی، محمد بن مرتضی کاشانی، محمد بن محمد رضا قمی مشهدی، شیخ جعفر کبیر، سید محسن کاظمی، سید محسن طباطبایی، ابراهیم کلباسی، سید حسین کوه کمری، محقق تبریزی، سید‌ محمد حسین شهرستانی، محمد حسن آشتیانی، سید محمد جواد حسینی عاملی، محمد جواد بلاغی نجفی، محمد صادق موسوی خوانساری، محمد حسین کاشف الغطاء، سید محسن امین عاملی، محمد‌ نهاوندی، میر جعفر علوی حسینی، سید شرف الدین عاملی، عبدالحسین امینی.
• در قرن پانزدهم بررسیها درباره تحریف‌ناپذیری قرآن ژرف‌تر و گسترده‌تر شد؛ از جمله می‌توان از علامه‌طباطبایی، امام خمینی، آیة الله سید ابوالقاسم خویی یاد کرد و از جمله تألیف‌های مستقل در این زمینه می‌توان به: صیانة القرآن من التحریف محمد هادی معرفت، حقائق هامة حول القرآن الکریم سید جعفر مرتضی عاملی التحقیق فی نفی التحریف سید علی میلانی، نزاهت قرآن از تحریف، جوادی آملی، تدوین‌ القرآن علی کورانی اشاره کرد.

روایات تحریف‌نما در منابع اهل سنت

• در منابع و مدارک اهل سنت، کهن‌ترین منبعی که از چالشی در تحریف‌ناپذیری قرآن حکایت می‌کند، موطأ مالک‌ بن انس است؛ مالک با سند خود از عایشه چنین نقل می‌کند: از جمله آیات قرآن آیه " خَمسُ رَضَعات معلومات یحرِمنَ‌‏" بود. پیامبر خدا(ص) از دنیا رفت، در حالی که این آیات از قرآن، قرائت می‌شد و از مالک‌ بن انس نقل شده که چون اوایل سوره برائت ساقط شد، در پی آن ﴿بِسْمِ اللَّهِ ﴾ هم افتاد و این ثابت است که حجم سوره برائت به اندازه سوره بقره بوده است.
• پس از آن در منابع حدیثی متقدم اهل‌ سنت از قبیل صحاح، مسانید و سنن کم و بیش احادیثی به چشم می‌خورند که در ظاهر بر تحریف قرآن دلالت دارند. پس از قرن سوم نیز نسائی، طبری، طبرانی و حاکم نیشابوری روایات تحریف‌نما را در کتابهایشان نقل کرده‌اند.
• بررسی تفصیلی دانشمندان اهل‌سنت درباره اسانید و توجیه مضامین گوناگون این احادیث همزمان با صدور این روایات نیست. این بررسیها به زمان‌های متأخرتر تعلّق دارند. قراین و شواهد نشان می‌دهند این رویکرد در قرن سوم یعنی همزمان با تدوین صحاح، مسانید و سنن شکل گرفته است. به نظر می‌رسد قاسم بن سلام نخستین گام را در کتاب فضائل القرآن در این زمینه برداشته است. وی پس از ذکر بخشی از این اخبار می‌نویسد: این‌ امور "مواردی که‌ بر نقصان در قرآن دلالت می‌کنند" مانند تعبیر " صَلَاةَ الْعَصْر‏" در آیه ۲۳۸ سوره بقره: ﴿حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى﴾ در تفسیر قرآن به کار می‌آیند. ابن‌ سلام کتابی دیگر با نام الناسخ والمنسوخ نگاشته است که ابو جعفر نحاس ضمن اشاره به مطالب آن از نوعی از نسخ نیز یاد می‌کند و آن این است که آیه‌ای نازل شود و مدتی هم تلاوت گردد. سپس تلاوت آن آیه نسخ شود؛ ولی حکمش باقی باشد. این عبارت سندی تاریخی درباره نظریه معروف "نسخ‌تلاوت و نه حکم آیه" و همواره در توجیه احادیث تحریف به نقیصه مورد توجه دانشمندان اهل‌ سنت بوده است، هرچند ابو جعفر نحاس از پذیرش این نظریه سر‌باز زده و خود راه حلی دیگر برای این روایات نشان داده است.
• در این میان کتاب تأویل مشکل القرآن از ابن‌ قتیبه که به انگیزه دفع شبهات و دفاع از ساحت قرآن نگاشته شده، جایگاهی ویژه‌دارد. وی در این کتاب به توجیه احادیث وجود لحن و خطا در قرآن که به نوعی با تحریف در الفاظ قرآن پیوند می‌خورند و نیز به تأویل و توجیه اخباری پرداخته است که از تفاوت مصحف ابن‌ مسعود و ابی‌ بن‌ کعب با مصحف موجود، حکایت می‌کنند در طلیعه قرن چهارم تلاشهای طبری در این زمینه ارج نهادنی است.
• کوشش اهل‌ سنت برای اثبات سلامت قرآن از تحریف که با توجیه احادیث تحریف‌نما از قرن سوم آغاز شده همچنان تا عصر حاضر ادامه دارد. اگر برخلاف پندار برخی که راه افراط پیموده، صاحبان کتب‌ حدیثی را به دلیل گزارش احادیث تحریف‌نما، از قائلان به تحریف، به شمار می‌آورند، به اعتدال حکم کنیم و نیز از نقدهای جدی بر علاجهای احادیث تحریف‌نما چشم بپوشیم، تنها باید تفکر ابن‌ شنبوذ بغدادی را چالشی در این بسترِ یکسان به حساب آوریم؛ وی که مُقری بغداد بوده و در فهرست قاریان چهارده‌گانه به شمار می‌آید قرآن را بر قرائتهای شاذّ می‌خوانده و بر این پندار بوده است که‌ عثمان نتوانست همه قرآن را جمع‌آوری کند، ۵۰۰‌ حرف از قرآن موجود ساقط شده و صحابه نیز چیزهایی بر قرآن افزوده‌اند. عبدالوهاب بن احمد شعرانی نیز در قرن دهم ادعا می‌کند که اگر در دلهای ناتوان شک و تردید نمی‌افتاد تمام آنچه را که از مصحف عثمان ساقط شده بیان می‌کردم در عصر حاضر نیز محمد الخطیب در کتاب خود، الفرقان به این پندار دامن زده‌است.
• اما قاطبه دانشمندان اهل سنت بر تحریف ناپذیری قرآن گواهی داده‌اند؛ از جمله آنان احمد بن محمد ثعلبی، ابن حزم اندلسی، علی‌ بن احمد الواحدی، حسین بن مسعود بغوی، جارالله محمود زمخشری، قاضی عیاض بن موسی، عبدالحق بن عطیه اندلسی، فخرالدین رازی، محمد بن احمد قرطبی، عبدالله بن احمد نسفی، اسماعیل بن کثیر دمشقی، عبدالله بیضاوی، محمد‌ بن جزری، جلال الدین سیوطی، محمد شوکانی، محمود آلوسی، سید‌ قطب و دیگران‌اند که بسیارند.
• مجموع روایات تحریف‌نما را در منابع اهل‌ سنت که از ظاهر آنها استفاده تحریف می‌شود در ۵ محور بررسی‌ می‌کنیم.

1. وجود لحن و خطا در قرآن:وجود لحن و خطا در قرآن به نوعی با تحریف در الفاظ وحی، پیوند دارد. در این زمینه چندین حدیث در منابع اهل سنت به چشم می‌خورد؛ از جمله حدیثی از ابن عروه که از پدرش چنین نقل می‌کند: از عایشه درباره خطا در آیه ﴿إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ﴾. بنا به قرائت ابن‌ کثیر که ﴿إِنْ﴾ را مشدد خوانده و از خطا در آیه ﴿لَّكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أُوْلَئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ و از خطا در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالصَّابِؤُونَ وَالنَّصَارَى مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ پرسیدم. گفت: این کار کاتبان وحی است که در نگارش قرآن به خطا رفته‌اند ["باید به جای هذان، المقیمین، والصابئون، به ترتیب هذین، المقیمون، والصابئین باشد" سُیوطی احادیثی دیگر درباره خطا در نگارش برخی از کلمات قرآن، نقل کرده است از عثمان نیز نقل می‌کنند که وی پس از نظر در قرآن گفت: در نگارش آن خطا می‌بینم؛ لکن عرب با طبیعت زبان خود آن را درست خواهد کرد. برخی از اهل سنت علت این خطا را عدم مهارت کاتبان دانسته‌اند؛ لکن اکثر آنان این نوع احادیث را خبر واحد، غریب، و غیر قابل اعتماد می‌شناسند و مواردی که بر حسب ظاهر، خطا در نگارش محسوب می‌شود رسم‌الخط ویژه قرآن با حکمتی نهفته در آن می‌دانند که شواهدی فراوان در زبان عرب نیز آن را همراهی می‌کند. فخر رازی می‌گوید: مصحف موجود به تواتر از رسول خدا(ص) نقل شده است، بنابراین چگونه ممکن است در آن لحن باشد. درباره سه آیه‌ای نیز که به اعراب آن اشکال شده مفسران پاسخ داده‌اند‌.
2. تغییر برخی از کلمات قرآن: ابن ابی‌ داود سجستانی از طریق عَبّاد بن صُهَیب می‌گوید: حجاج‌ ۱۱ مورد از حروف برخی از کلمات قرآن را تغییر داد. افزون بر آنکه اکثر این موارد از مقوله قرائات‌اند این تغییر، افسانه‌ای بیش نیست، چون اولا ابن ابی داود این قصه خیالی را از قول عَبّاد‌ بن صُهَیب بصری از عَوف بن ابی جمیله نقل کرده است و عبّاد عادتاً نمی‌تواند راوی عَوف به شمار رود و دانشمندان رجال شناس نیز وی را از راویان عَوف ندانسته‌اند، افزون بر آن عبّاد در نزد دانشمندان رجال شناس ضعیف و حدیثش متروک است. ثانیاً در عصر حجّاج چنین امری عادتاً محال است، زیرا در آن عصر قرآن در سینه‌ها و کتابها به صورت گسترده در آفاق منتشر شده، هرگز امکان جمع‌آوری و دست بردن در آن نبوده است. بنابراین بر فرض صحت چنین روایاتی شاید در مصحف شخصی حجّاج چنین نابسامانیهایی بوده و وی آنها را با الگو برداری از دیگر مصاحف، تغییر داده است؛ ولی دیگران به عمد برای کاستن از منزلت قرآن یا به اشتباه، به تمام مصاحف نسبت‌ داده‌اند.
3. فراموش شدن برخی آیات:احادیث بیانگر این مضمون در مصادر اهل سنت از کمیت بیشتری برخوردارند، چنان که از قول عمر‌ بن‌ خطاب نقل شده‌ که قرآن‌۱۰۲۷۰۰۰ حرف دارد؛ یعنی باید بیش از‌ ۳/ ۲ قرآن از دست رفته باشد. قاسم بن سلام نیز به نقل از عبدالله بن عمر چنین نقل می‌کند: هیچ‌کس از شما نمی‌تواند ادعا کند تمام قرآن نزد اوست... بیشتر قرآن از دست رفته است. در روایتی ابو موسی اشعری از سوره‌ای شبیه سوره برائت در زمان پیامبر(ص) یاد می‌کند که به جز یک آیه، همه آن را فراموش کرده است. همو از سوره دیگری شبیه به مُسبّحات سخن می‌گوید که جز یک آیه، همه آن را فراموش کرده است از حذیفة بن یمان نقل شده که حجم سوره برائت سه یا ۴ برابر حجم کنونی آن بوده است. در روایتی دیگر از مالک بن انس این سوره از نظر حجم همانند سوره بقره یاد شده است که آیه ﴿بِسْمِ اللَّهِ ﴾ به همراه آیات آغازین آن ساقط شده است. این پندار درباره سوره احزاب نیز هست. احمد‌ بن حنبل و دیگران به نقل از اُبی بن کعب می‌نویسند: در ضمن سوره بینه آیات دیگری نیز بوده‌ است. ترمذی این حدیث را "حسن صحیح" می‌شناسد و راغب اصفهانی می‌گوید: "ابن مسعود در مصحف خود تعبیر " لَوْ كَانَ‏ لِابْنِ‏ آدَمَ‏ ‏" را نگاشته بود. در چند روایت منقول از امام علی(ع) و عایشه و عمر از آیاتی یاد‌ شده است که از قرآن ساقط شده‌اند. بنا به نقلی عمر جمله‌ای را که در آن حد رجم ذکر شده است از قرآن می‌دانست و می‌گفت: اگر گفته نمی‌شد عمر در مصحف چیزی افزوده، با دست خود آن را در مصحف می‌نگاشتم. در میان برخی از این روایات نیز سخن از حذف و تبدیل کلمات و عبارات در برخی از آیات به چشم می‌خورد. قاسم بن سلاّم ۱۲۴ مورد از آنها را در باب "الزوائد من الحروف التی خولف بها‌ الخط فی القرآن" گرد آورده است. هرچند اهل سنت درباره صحت و سقم سندهای این روایات اختلاف نظر دارند؛ لکن به اتفاق، محتوای این احادیث را دال بر تحریف در الفاظ قرآن ندانسته، با توجه به قراین و شواهد، آنها را فراخور مضامینشان توجیه کرده‌اند. جمعی از اهل سنت مضامین این احادیث را از جنس تفسیر و معانی قرآن می‌شناسند و جمعی آنها را حمل بر سنت می‌کنند؛ مانند نحّاس که درباره حدیث رجم می‌گوید:... آن سنّتی ثابت است. شماری دیگر مانند زبیدی و مسلم و برخی دیگر نیز درباره آیه مزعومه " لَوْ كَانَ‏ لِابْنِ‏ آدَمَ‏ ‏" همین دیدگاه را دارند. برخی دیگر از اهل سنت این احادیث‌ را در زمره وحی غیر قرآنی "حدیث قدسی" قلمداد می‌کنند. حمل این احادیث بر جعل یا خطای راوی، راه حلی دیگر است. عده‌ای نیز آنها را منسوخ‌التلاوه می‌شمارند. دانشمندان مسلمان به اتفاق و بدون تردید، این سنخ روایات را چنان‌چه تأویلی مناسب نداشته باشند باطل شمرده‌اند. از جمله قدمای امامیه می‌توان به فضل‌بن شاذان در ردّ نسبتی که به ابن مسعود درباره معوّذتین داده‌اند، سید مرتضی و طبرسیدر ردّ و ابطال وجود خطا در الفاظ قرآن، علی‌ بن طاووس حلی در نقد پندار زیادت آیه بسمله در قرآن، علامه حلی در بررسی و نقد سوره‌های خلع و حفد اشاره کرد. از جمله متأخران نیز می‌توان شیخ محمد جواد بلاغی، علامه‌ طباطبایی، آیة الله سید ابوالقاسم خویی، سید مرتضی عسکری، محمد هادی معرفت و جوادی آملی را نام‌ برد.
4. نقصان در جمع قرآن:برخی جمع قرآن توسط خلیفه اول را به طور طبیعی موجب وقوع تحریف به نقیصه و تغییر در قرآن و توحید مصاحف به دست عثمان را نیز، موجب سقوط برخی از کلمات و آیات می‌پندارند بر فرض اینکه ابوبکر گردآورنده قرآن باشد، بدون تردید گردآورنده قرآن، هرچه از قرآن در سینه‌ها و مکتوبات به صورت متواتر بوده در مصحف گرد آورده است؛ امّا اگر دیدگاه سید مرتضی و همفکرانش را مبنی بر جمع و تدوین قرآن در عصر پیامبر‌ اکرم(ص)بپذیریم، این مناقشه موضوعاً منتفی است. تحریف قرآن در عصر عثمان نیز پنداری بیش نیست. کار عثمان الغای قرائتهایی که از پیامبر خدا(ص) اخذ نشده و یکدست کردن مصحف و اکتفا به متن آیات با حذف تأویل و تفسیر از متن قرآن بوده است. بدون آنکه موجب تحریف در الفاظ آیات شود.
5. تفاوت در مصاحف صحابه: برخی از ادله قائلان به تحریف قرآن، روایاتی‌اند که درباره مصحف امام علی(ع)، عبدالله‌ بن مسعود و ابی بن کعب، نقل شده‌اند. طبق مدارک فریقین اصل وجود مصحف امام علی(ع) محرز است و جای تردید ندارد؛ اما اضافاتی که در مصحف آن حضرت نقل شده‌اند همگی در حدّ تفسیر و تأویل‌اند که در مصحف کنونی نیستند.

• تفاوت مصحف ابن مسعود و مصحف ابی بن کعب با مصحف موجود نیز، برخلاف پندار برخی، در اضافات تفسیری و تبدیل برخی از کلمات دشوار قرآن به کلمه‌ای دیگر جهت شرح و توضیح آنهاست و به نزاهت قرآن از تحریف آسیبی نمی‌رساند.
• دیدگاههای اهل سنت درباره سندها و مدلولهای این احادیث متفاوت‌اند؛ برخی، اسناد نسبتی را که به ابن مسعود داده‌اند، باطل و دروغین و برخی آنها را احادیثی صحیح دانسته، در جست و جوی تأویل متن برمی‌آیند. بیشتر اهل سنت، انکار ابن مسعود را تنها در جنبه نگارش این سوره‌ها در قرآن دانسته و بر این باورند که ابن مسعود منکر اصل وجود قرآنی این سوره‌ها نبوده است، بلکه اساساً ممکن نیست ابن‌ مسعود به تنهایی راه درست، و سایر مهاجران و انصار راه‌خطا پیموده باشند. شاید تواتر این سوره‌ها برای وی ثابت نبوده است و شاید سوره حمد را به جهت فرط شهرت نیاورده است. در پاره‌ای از اخبار تعبیر "مصحف فاطمه" به‌چشم می‌خورد. برخی وجود این مصحف را در‌ منابع شیعی از ادله تحریف نزد شیعه می‌شناسند، در صورتی که کلمه مصحف در این تعبیر مشترک لفظی است و در متن اخباری که گزارش آن آمده، تصریح دارد که این‌ مصحف غیر از قرآن است و پس از وفات پیامبر‌ خدا(ص) فرشته‌ای، رخدادهای آینده را برای حضرت فاطمه(س) می‌گفت و امیرمؤمنان، امام علی(ع) آن‌را می‌نگاشت. بیشتر اهل سنت در توجیه احادیثی که بر تحریف به نقیصه دلالت دارند به نظریه "نسخ تلاوت" روی آورده‌اند. آنان طبق این نظریه، مضامین این احادیث را آیاتی می‌دانند که ابتدا از ناحیه خدا نازل شده‌اند و سپس یا الفاظ آنها همراه با حکمشان منسوخ شده‌اند "نسخ تلاوت با حکم" یا در مواردی تنها تلاوتشان منسوخ شده؛ ولی حکم آنها باقی است "نسخ تلاوت بدون حکم". از میان اهل سنت می‌توان از ابن حزم، زرقانی، ابو شامه، سیوطی و... نام‌ برد.
• با این وصف گروهی از قدما و متأخران اهل سنت بر ناکارآمدی و ابطال این نظریه رأی داده و گفته‌اند: اولا این احادیث خبر واحدند و اثبات آیات قرآن یا نسخ آنها با خبر واحد امکان‌پذیر نیست. ثانیاً محتوای آیات مزعومه با آیات قرآن سنخیتی ندارند. ثالثاً نسخ آیات قرآن تنها به عصر نزول وحی اختصاص دارد؛ ولی سبک و سیاق برخی از این اخبار بر نسخ بعد از وفات پیامبر(ص) و انقطاع وحی دلالت می‌کند، افزون بر آن، این روایات با ادله سلامت قرآن از تحریف در تعارض و ناگزیر ساقط‌اند.

جستارهای وابسته

• ارضای خواص به قرآن
• ارضای عاطفی به قرآن
• ارضای عقل به قرآن
• ارضای عوام به قرآن
• اعجاز آسان‌حفظی قرآن
• اعجاز آسان‌فهمی قرآن
• اعجاز تأثیری قرآن
• اعجاز تصویری قرآن
• اعجاز تناسب آیات
• اعجاز تناسب سوره‌ها
• اعجاز جامعیت قرآن
• اعجاز جاودانگی قرآن
• اعجاز صوتی قرآن
• اعجاز عدم تحریف قرآن
• اعجاز محتوایی قرآن:
  • اعجاز اخلاقی قرآن
  • اعجاز استدلالی قرآن
  • اعجاز تشریعی قرآن
  • اعجاز جدلی قرآن
  • اعجاز عددی قرآن
• اعجاز نزولی قرآن
• بلاغت قرآن:
  • اعجاز بدایع قرآن
  • اعجاز بیانی قرآن:
    • اعجاز نظم قرآن
    • الهی بودن الفاظ قرآن
    • تاخیر ما اصله التقدیم
    • فصاحت قرآن:
      • فصاحت لفظی
      • فصاحت معنوی
    • نقض عادات ادبی
• ترتیب قرآن:
  • ترتیب آیات:
    • ترتیب تدوین آیات
    • ترتیب تلاوت آیات
  • ترتیب سوره ها:
    • ترتیب تدوین سوره‌ها
    • ترتیب تلاوت سوره‌ها
  • ترتیب فعلی قرآن
  • ترتیب نزول قرآن:
    • ترتیب نزول آیات
    • ترتیب نزول سوره‌ها
• رفع نیاز بشری به قرآن
• هدایت قرآن

منابع

• نجارزادگان، فتح‌الله، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷

پانویس