حرم امام حسین در تاریخ اسلامی
- این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون حرم امام حسین است. "حرم امام حسین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مزار امام(ع) در قرن اول هجری
پس از شهادت امام حسین(ع) و آن گاه که دشمنان، میدان جنگ را با بدن‌های برهنه شهیدان، ترک کردند، طایفه بنی اسد - که از دوستداران اهل بیت(ع) بودند و مسکن آنان، غاضریّه بود -، در میدان، حاضر شدند و شهدای کربلا را دفن کردند. اهمّیتی که آنان برای امام حسین، فرزندش علی اکبر و برادرش عبّاس(ع)، قائل بودند سبب شد برای هر یک از آن بزرگواران مزاری ایجاد گردد. مزاری هم برای سایر شهیدان برپا شد که بعدها به حرم امام حسین(ع) ملحق گردید. جابر بن عبداللّه بن حزام انصاری، روز اربعین شهادت امام حسین(ع)، وارد کربلا شد و بر سرِ مزار امام(ع) رفت. این، نشان از آن دارد که قبر، کاملاً مشخّص و معیّن بوده است.[۱]
مزار امام(ع) در قرن دوم هجری
ده‌ها روایت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) وجود دارد که از شیعیان می‌خواهند تا به زیارت قبر امام حسین(ع) بروند. گرچه به لحاظ سیاسی، دشوار است که بپذیریم در دوره اُمَویان، بر قبر امام حسین(ع) بنایی هر چند مختصر، بوده است، اما اشاراتی در برخی از نقل‌ها آمده است که حکایت از آن دارد که پیش از سال ۱۴۸ هجری - که سال رحلت امام صادق(ع) است -، بر مزار امام حسین(ع)، بنایی هر چند مختصر، بوده است. جسارت به قبر امام حسین(ع)، می‌تواند از دوران سختگیری هارون الرشید (خلافت از ۱۷۰ - ۱۹۳ق) نسبت به علویان، آغاز شده باشد. اشاراتی در این باره در برخی از منابع، آمده است. گفته شده در نزدیکی قبر امام حسین(ع)، درخت سِدری بوده است که آن را کَنْدند. تحلیل شیعیان، این بود که هدف از این کار، «تغییرُ مَصْرَعِ الحسین (تغییر دادن قتلگاه حسین(ع))» بوده تا مردم از محلّ آن، آگاه نباشند و قبر ایشان را نیابند.[۲]
مزار امام(ع) در قرن سوم هجری
مهم‌ترین جسارت نسبت به مزار امام حسین(ع) در تاریخ، مربوط به متوکّل عبّاسی است[۳]. وی تصمیم گرفت مرقد امام حسین(ع) را - که مهم‌ترین نماد تشیّع بود -، ویران کند. متوکّل، ضمن انهدام مرقد، با گذاشتن نگهبانان در راه‌های ورودی به آن جا، دستور داد که هر زائری را در مسیر یافتند، دستگیر کرده، او را یا بکُشند و یا به شدّت، تنبیه کنند. از برخی روایات، چنین به دست می‌آید که شیعیان، نگران فشارهای حکومت برای زائران بوده‌اند؛ اما امامان(ع) بر رفتن به زیارت، تأکید داشته‌اند.[۴]
مزار امام(ع) در قرن چهارم هجری
آل بویِه که برای نخستین بار در سال ۳۳۴ ق، وارد بغداد شدند، فضای عراق را که برای شیعه آماده بود، کاملاً متحوّل کردند. یکی از مظاهر حمایت آل بویِه از شیعیان، رسیدگی به عتبات مقدّس عراق و عمارت حرم ائمّه(ع) در شهرهای مختلف آن و نیز رسیدگی به سادات مقیم این شهرها بود.[۵]
مزار امام(ع) در قرن پنجم هجری
در آغاز قرن پنجم هجری، برخی از بادیه نشینان - که زندگی سختی داشتند -، به کربلا یورش آوردند. این امر، سبب شد تا در سال ۴۰۰ ق، با حمایت حسن بن فضل بن سهلان رامهرمزی، وزیر بهاء الدوله بویه، دیواری دور شهر کربلا کشیده شود. در چهاردهم ربیع اوّل سال ۴۰۷ق، به دلیل بی‌احتیاطی، حرم مطهّر امام حسین(ع) آتش گرفت که علی القاعده، باید به سرعت، بازسازی شده باشد. در این زمان، خاندان بویه، گرچه ضعیف شده بودند، اما هنوز در بغداد، حکمرانی می‌کردند. جلال الدوله ابو طاهر، فرزند بهاء الدوله، در سال ۴۳۱ ق، با تواضع تمام، به زیارت عتبات مقدّس عراق رفت. وی از یک فرسنگ پیش از رسیدن به حرم امام حسین(ع)، پیاده شد و پا برهنه به زیارت رفت. سال ۴۷۹ ق، سلطان ابو الفتح ملک شاه سلجوقی، مرقد مطهّر امام(ع) را زیارت کرد و دستور تعمیر دیوارهای آن را صادر نمود.[۶]
مزار امام(ع) در قرن ششم هجری
از نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه نخست قرن هفتم، کثرت شیعیان در عراق، از یک سو، و حضور برخی از وزیران و امیران شیعی در مناطقی از عراق، مانند آل مَزیَد در حِلّه، از سوی دیگر سبب توجّه خاص به عتبات بود.[۷]
مزار امام(ع) در قرن هفتم هجری
سقوط عبّاسیان، مانع عمده‌ای را از سرِ راه شیعیان برداشت. در دوره ایلخانان مغول (۶۵۶ - ۷۳۶ق)، بخصوص در روزگار غازان خان و سلطان محمد خدابنده، معروف به اُلجایْتو، به دلیل تمایلات شیعی آنان، توجّه خاصّی به تمام مزارهای اهل بیت(ع) در عراق شد. حرم امام علی(ع) و امام حسین(ع) دائما زیارت می‌شد و به اصلاح و تعمیر و گسترش آنها، همّت گمارده می‌شد.[۸]
مزار امام(ع) در قرن هشتم هجری
آل جلایر که از سال ۷۳۶ تا ۸۱۴ ق، بر عراق، مستولی بودند نیز اقداماتی در زمینه عمارت مزار امام حسین(ع) داشتند. تاریخ کتیبه‌ای در حرم امام حسین(ع)، سال ۷۶۷ هجری، را سال بنای آن بخش، نشان می‌دهد.[۹]
مزار امام(ع) در قرن نهم هجری
ترکمانان قَرا قویونلو و آق قویونلو، به امور عتبات مقدّس در عراق، توجّه داشتند. میر اسپهبد میرزا، از امیران قرا قویونلو - که گفته‌اند به خاطر پیروزی ابن فهد حلی در مناظره با علمای اهل سنّت، شیعه شده بود -، توجّه خاصّی نسبت به کربلا، مبذول می‌داشت. وقف‌نامه‌ای هم برای درِ ضریح امام حسین(ع) از روزگارِ دولت ترکمانان یافت شده که بر اساس آن، مقدار قابل توجّهی از اراضی کربلا، به وسیله آنان وقف حرم امام حسین(ع) شده است.[۱۰]
مزار امام(ع) در قرن دهم هجری
صفویان، در سال ۹۰۷ ق، بر تخت سلطنت ایران نشستند و بیشترین آبادی عتبات مقدّس عراق، پس از روزگار آل بویه، در دورانی صورت گرفت که صفویان، قدرت را در اختیار داشتند (۹۰۷ - ۱۱۴۸ق). صفویان، هر از چندی که بر عراقْ تسلّط می‌یافتند، تمام تلاش خود را برای تعمیر، بازسازی و گسترش عتبات به کار می‌گرفتند. نام صفویان و بعدها قاجاریان، در جای جای عمارات عتبات، نشان از حضور جدّی آنان در عمارت حرم ائمه(ع) در عراق دارد.[۱۱]
مزار امام(ع) در قرن یازدهم هجری
شاه عبّاس صفوی، در سال ۱۰۳۲ ق، به زیارت عتبات عراق رفت و در سال ۱۰۳۳ ق، تلاش بسیاری برای تزیینات داخلی حرم امام حسین(ع) انجام داد. در سال ۱۰۴۰ ق، نیز شاه صفی به زیارت عتبات رفت. به دستور او بود که مسجد واقع در پشتِ سر امام(ع) را توسعه دادند و رواقی در شمال حرم، بنا کردند.
مزار امام(ع) در قرن دوازدهم هجری
بعد از آنکه دوباره عراق تحت سلطه عثمانی‌ها در آمد، گاه گاه اخباری درباره توجّه برخی از امرای عثمانی در عراق نسبت به حرم امام حسین(ع) نقل شده که از آن جمله، خبر مربوط به حسن پاشا (حاکم بغداد از ۱۱۱۶ تا ۱۱۳۶ق) است که طی سال‌های ۱۱۲۷ تا ۱۱۲۹ ق، تعمیراتی صورت داد. تجدید و بازسازی نهر حسینیه، از جمله اقدامات حسن پاشا بود. وی همچنین در سال ۱۱۲۹ ق، ایوان بارگاه را تعمیر کرد و کاروان سرای بزرگی هم در شهر کربلا ساخت تا مورد استفاده زائران قرار گیرد. در روزگار نادرشاه (۱۱۴۸ - ۱۱۶۰ق) هم توجّه ویژه به عتبات مقدّس عراق، وجود داشت و گفته شده است که همسر او، گوهرشاه خانم، دختر شاه سلطان حسین، مبالغ هنگفتی (بیست هزار نادری) برای تعمیر و تزیین حرم امام حسین(ع) ارسال کرد.[۱۲]
مزار امام(ع) در قرن سیزدهم هجری
در دوره قاجار، نسبت به تعمیر و گسترش حرم امام حسین(ع)، همان احساس دوره صفوی، بلکه با شدّت بیشتر وجود داشت. روابط آنان با عثمانی‌ها، در این دوره بهتر بود و آنان می‌توانستند اقدامات بهتر و گسترده‌تری در مقایسه با زمان صفویان، انجام دهند.[۱۳]
مزار امام(ع) در قرن چهاردهم هجری
از حوالی سال ۱۳۰۰ ق، به بعد، تعمیرات فراوانی در حرم امام حسین(ع) توسّط قاجارها (اعم از شاهان، شاه زادگان یا همراهان آنها)، صورت گرفته است. جزئیات این تعمیرات، در منابع سفرنامه‌ای و تواریخی که برای این شهرها نوشته شده، آمده است.[۱۴]
مزار امام(ع) در قرن پانزدهم هجری
در زمان سلطه حزب بعث بر عراق، بروز مشکلات سیاسی میان ایران و عراق، سبب شد تا ایرانیان از مشارکت در بازسازی امور عتبات، باز بمانند. آخرین هجوم و تخریب و ایجاد تغییرات در حرم امام حسین(ع) و ابو الفضل العبّاس(ع)، در حکومت بعثی‌ها، در شعبان ۱۴۱۲ (مارس ۱۹۹۱ میلادی)، در انتفاضه و قیام مردم علیه حکومت بعثی اتّفاق افتاد و چندین روز متوالی در شهرهای شیعه در جنوب عراق، به‌ویژه شهرهای مقدّس کربلا و نجف، میان نیروهای بعثی و مردم، درگیری وجود داشت. در کربلا، بسیاری از مردم در خانه‌های میان حرم امام حسین(ع) و حرم عبّاس(ع)، پنهان شده بودند. زمانی که بعثی‌ها غلبه کردند، تمام این محلّه و بازار میان آن (موسوم به بازار بینُ الحَرَمین) را تخریب و فضای میان دو حرم را کاملاً مسطّح نمودند. با سقوط حکومت صدام در فروردین ۱۳۸۲ (صفر ۱۴۲۴ / آوریل ۲۰۰۳ م)، بار دیگر، روابط میان دو کشور ایران و عراق، برقرار شده و شیعیان ایرانی، فرصتی برای مشارکت فعّال در بازسازی این عتبات مقدّس، به دست آورده‌اند. آنچه تا کنون توسّط «دیوان وقف شیعی» عراق و با کمک جوامع و مراجع شیعه و به‌ویژه ایرانیان انجام شده، بیشتر، تعمیرات بوده است. همچنین از سال ۱۳۸۵ شمسی، ساخت ضریح جدیدی برای مرقد امام حسین(ع) توسّط هنرمندان ایرانی، آغاز شده است.[۱۵]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۱.
- ↑ در الأمالی شیخ طوسی، به نقل از ابراهیم دیزج آمده است: متوکّل، مرا برای تغییر دادن قبر حسین(ع) فرستاد و نامه‌ای را که برای جعفر بن محمّد بن عمّار قاضی بود، با من همراه کرد که در آن، نوشته بود: «تو را از روانه کردن ابراهیم دیزج به کربلا برای نبش قبر حسین، آگاه می‌کنم. چون نامه ام را خواندی، به کار، سرکشی کن». دیزج می‌گوید: جعفر بن محمّد بن عمّار، نامه را به من نشان داد و من، فرمان او را به انجام رساندم و نزد او آمدم. به من گفت: چه کردی؟ گفتم: آنچه را فرمان داده بودی، انجام دادم؛ اما چیزی ندیدم و چیزی نیافتم. او به من گفت: آیا خوب گود کردی [و تا ته قبر رفتی]؟ گفتم: چنین کردم و چیزی ندیدم. او هم به خلیفه نوشت: «ابراهیم دیزج، نبش قبر کرده و چیزی نیافته است. به او فرمان داده ام و او قبر را به آب بسته و با گاو، شیار انداخته است». ابو علی عمّار می‌گوید: ابراهیم دیزج برایم گفت و من هم از ماجرا پرسیدم. او به من گفت: من فقط با غلامان ویژه ام رفتم و نبشِ قبر کردم. بوریایی نو یافتم که پیکر حسین بن علی بر آن قرار داشت و بوی مُشک از آن می‌آمد. بوریا و پیکر حسین را بر آن، به همان حال، رها کردم و فرمان دادم تا خاک بر روی آن بریزند و آب را بر آن گشودم و فرمان دادم که با گاو، آنجا را شیار بیندازند و شخم بزنند؛ اما وقتی گاو بر آنجا گام می‌نهاد، چون به جایگاه [قبر] می‌رسید، از آنجا باز می‌گشت. من غلامانم را به خدا و سوگندهای شدید قسم دادم که اگر کسی این ماجرا را ذکر کند، او را خواهم کُشت» (الأمالی، طوسی، ص۳۲۶، ح۶۵۳؛ بحار الأنوار، ج۴۵، ص۳۹۴، ح۲).
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۸۹۶.