حمید بن مسلم ازدی در تاریخ اسلامی
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حمید بن مسلم ازدی است. "حمید بن مسلم ازدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
حُمَید بن مسلم ازدی، از سربازان و نیروهای تحت امر عمر بن سعد بود و اخباری درباره وقایع عاشورا و پس از آن گزارش کرده است.
مقدمه
او از چهره‌های مرموز و کم شناخته شده حاضر در میدان کربلا بود. او فردی متزور و دو رو و از افرادی بود که با هر جریانی که منافعش را تأمین می‌کرد، همراه می‌شد. آن گاه که بنی‌امیه را در رأس قدرت دید با آنان همراه شد و جهت خوشایندشان، در کربلا حضور یافت و همراه با دیگر جنایتکاران صحرای کربلا علیه سید و سالار شهیدان(ع) شمشیر کشید و زمانی که جریان اجتماعی کوفه را - بعد از واقعه کربلا- به نفع شیعیان دید با آنان هم‌آوا شد و در کنارشان در جنگ‌هایشان شرکت جست. حمید بن مسلم - به گفته خودش- از یک سو رفیق گرمابه و گلستان عمر بن سعد و از دوستان نزدیک و اهل سر او است[۱] و از سوی دیگر رفیق شفیق ابراهیم بن مالک اشتر[۲].[۳]
بنا به نقل شیخ مفید، حُمَید بن مسلم در روز عاشورا و پس از شهادت امام حسین(ع) با شمر بر سر آتش زدن خیمه‌ها مجادله داشت. او سر امام حسین(ع) را در همان عصر عاشورا به دستور عمر بن سعد و به همراهی خولی بن یزید اصبحی برای عبید الله بن زیاد به کوفه برد.[۴]
مختار، سائب بن مالک اشعری را با گروهی مسلح به سراغ حمید بن مسلم ازدی فرستاد. او به خارج کوفه به قبیله عبدالقیس پناه برده بود و موفق به فرار شد. او بعد از نجات خود از چنگ سپاهیان مختار شعری با این مظموم سرود: «دیدی که چگونه از آن وحشت نجات یافتم در حالی که من خود امیدی به نجات نداشتم».[۵]
حُمَید بن مسلم، پس از آن متواری شد. مختار خانه او را ویران نمود و اموال او را مصادره کرد.[۶]
از پایان زندگی حُمَید بن مسلم اطلاعی در دست نیست.
گزارش‌ها و اخبار واقعه کربلا
از حمید بن مسلم ازدی اخباری درباره وقایع عاشورا و پس از آن گزارش شده است. اکثر این اخبار را ابو مخنف لوط بن یحیی از طریق سلیمان بن ابی راشد و صعقب بن زهیر از حُمَید بن مسلم در کتاب خود آورده‌اند. این اخبار عبارتند از:
- رسیدن نامه عبید الله بن زیاد به عمر بن سعد در روز هفتم محرم برای بستن شریعه فرات تا از دسترسی امام حسین(ع) و یارانش به آب و شریعه فرات جلوگیری شود.[۷]
- عزیمت عباس ابن علی(ع) و نافع بن هلال بجلی با گروهی برای تهیه آب.[۸]
- آمدن شمر بن ذی الجوشن در عصر روز نهم محرم به کربلا با چهار هزار سپاهی و نامه تهدیدآمیزی از سوی عبید الله بن زیاد برای عمر بن سعد تا امام حسین(ع) را به پذیرش فرمان او وادار کند.[۹]
- آغاز جنگ در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری با پرتاب نخستین تیر از طرف عمر بن سعد به سوی امام و سپاهش.[۱۰] با پرتاب این تیر جنگ رسماً شروع شد.
- گزارش نماز ظهر عاشورا.[۱۱]
- گزارش شهادت حبیب بن مظاهر.[۱۲]
- درباره چگونگی به میدان رفتن و وضع ظاهری قاسم بن حسن(ع) و جریان شهادت این نوجوان به طور مفصل مطالبی بیان کرده است. همچنین آمدن امام حسین(ع) بر بالین قاسم که از درد، پاشنه پا بر زمین می‌ساید و آخرین لحظات عمر خود را می‌گذراند.[۱۳]
- سخنان امام در کنار پیکر به خون خفته علی اکبر(ع) و آمدن زینب(س) به میدان کربلا. حُمَید بن مسلم نقل می‌کند: زنی را دیدم که از خیمه بیرون آمد و در حالی که می‌دوید، با صدای اندوهناکی می‌گفت: پسر برادرم! عزیزم! تا بر کشته برادرزاده‌اش رسید و خود را بر روی بدن پاره‌پاره علی‌اکبر افکند. امام حسین(ع)، دست خواهرش زینب(س) را گرفت و او را به خیمه بازگرداند و به عده‌ای از جوانان بنی‌هاشم فرمود: بروید و برادرتان را به خیمه شهدا بیاورید.[۱۴]
- گزارش شهادت عون بن عبدالله بن جعفر و محمد بن عبدالله بن جعفر فرزندان عبدالله بن جعفر.[۱۵]
- گزارش شهادت عبدالله بن مسلم بن عقیل.[۱۶]
- گزارش شهادت محمد بن ابی سعید بن عقیل نواده عقیل بن ابی طالب(ع).[۱۷]
- چگونگی عزیمت امام حسین(ع) به میدان و ظاهر آن حضرت که این‌چنین بیان می‌کند: امام جبه خزی بر تن داشت و دستاری بر سر و با وسمه خضاب کرده بود.[۱۸]
- سخنان امام حسین(ع) به شمر بن ذی الجوشن هنگام یورش به خیمه‌ها.[۱۹]
- گزارش عصر عاشورا هنگامی که شمر به خیمه امام حسین(ع) رسید و قصد آتش زدن خیمه و کشتن زنان و کودکان را داشت که حتی دوستش شبث بن ربعی تمیمی مانع او شد و به او گفت: ترساننده زنان شده‌ای؟[۲۰] حُمَید بن مسلم نیز گوید: به شمر گفتم امیر بدون این کارها نیز از شما راضی است. چرا زن‌ها و بچه‌ها را می‌ترسانی؟[۲۱]
- گزارش آمدن حضرت زینب(س) به میدان پس از آنکه امام از اسب به زیر افتاد، و سخنان آن بانو خطاب به پسر سعد.[۲۲]
- چگونگی شهادت عبدالله بن حسن بن علی(ع) در قتلگاه و در آغوش امام.[۲۳]
- وضعیت امام حسین(ع) پس از شهادت همه یاران و خاندان تا لحظه شهادت امام که چنین نقل می‌کند: به خدا قسم هرگز ندیده بودم کسی را که سپاه دشمن او را احاطه کرده باشند و فرزندان و اهل بیت(ع) و اصحاب او کشته شده باشند، با این حال، قوی‌تر، نیرومندتر و پا برجاتر از امام حسین(ع) بوده باشد. همین که لشکر بر او حمله می‌کرد، شمشیر می‌کشید و بر آنان حمله می‌کرد و آنان مانند روباه‌هایی که شیرِ شرزه در میان‌شان افتاده باشد از چپ و راست متفرق می‌شدند. آن حضرت، حمله می‌کرد و آنان چون ملخ‌هایی که پراکنده می‌شوند، از مقابل وی فرار می‌کردند.[۲۴]
- حُمَید بن مسلم آخرین سخنان امام حسین(ع) خطاب به سپاه اموی را ضبط کرده است که چنین فرمودند: «آیا بر کشتن من جمع شده‌اید؟ به خدا سوگند، پس از من هیچ بنده‌ای را از بندگان خدا به قتل نمی‌رسانید که بیش از کشتن من، خداوند را به خشم آورد. خداوند در برابر این خواری شما، مرا گرامی می‌دارد و انتقام مرا خواهد گرفت. به خدا اگر مرا بکشید، به جان یکدیگر می‌افتید و خون هم را می‌ریزید. خداوند عذابتان را به خودتان باز گردانده و خونتان را خواهد ریخت و سپس بدین امر راضی نخواهد شد تا عذاب دردناک قیامت را بر شما دو چندان سازد.[۲۵] و خطاب به خداوند: «پروردگارا! باران آسمان و برکات زمین را از ایشان بازدار. خداوندا! هرگاه در اراده حتمی‌ات گذشته که کوفیان را تا مدت معینی از دنیا برخوردار سازی، آنان را به فرقه‌های مختلف و دسته‌جات متعدد قرار بده و هیچ‌گاه والیان را از آنان خرسند مساز؛ زیرا اینان ما را دعوت کردند تا یاری کنند و بر خلاف انتظار با ما دشمنی کردند و ما را کشتند».[۲۶]
- گزارش عصر عاشورا و حمله به خیام و غارت وسایل خاندان رسالت. حُمَید بن مُسلم که از شاهدان رویدادهای کربلا است، چنین می‌گوید: «در غارت خیمه‌ها می‌دیدم زنان و دختران امام حسین(ع) در ندادن روپوش‌های خود سخت پافشاری می‌کردند و نمی‌گذاشتند لشکر به سادگی چادر و معجرشان را از سرشان برباید. لیکن ناتوانی و داغداری و اسیری بالأخره آنان را مغلوب دست ستم می‌کرد و چادر و معجرشان به غارت می‌رفت».[۲۷]
- اختلاف‌نظر سپاه اموی پس از شهادت امام حسین(ع) درباره سرنوشت امام سجاد(ع) که او را به شهادت برسانند یا به اسارت ببرند؟ حُمَید بن مسلم گوید: چپاول و غارت و آتش زدن خیمه‌ها ادامه داشت. لشکریان به سر وقت علی بن الحسین(ع) رفتند. شمر خواست وی را بُکشد. به او گفتم سبحان الله! شما کودکان را هم می‌کشید؟ در این هنگام عمر بن سعد رسید و گفت کسی به چادر زنان نرود و به این کودک بیمار هم آسیب نرساند.[۲۸] حمید بن مسلم گوید: علی بن الحسین(ع) به من گفت: خیر ببینی. به خدا سوگند که خدا با گفته تو شرّی را از سر من باز کرد.[۲۹]
- گزارش تاختن اسب بر پیکر مقدس امام حسین(ع).[۳۰]
- خبر دستگیری و رهایی عقبة بن سمعان؛ حُمَید بن مسلم گوید: عُقبة بن سَمعان، غلام رباب دختر امرؤالقیس کلبی، همسر امام حسین(ع) بود. عقبه در جنگ زخم برداشت و به اسارت نیروهای دشمن درآمد و عمر بن سعد چون دانست که برده است، او را آزاد کرد.[۳۱]
- گزارش رفتن خولی بن یزید اصبحی به نزد خانواده عمر بن سعد به دستور وی تا خبر سلامتی و بازگشت او را بدهد.
- گزارش آمدن عمر بن سعد به کوفه و سخنانش که: هیچ‌کس بدتر از من به خانه خویش برنگشته است؛ زیرا از امیری فاجر و ظالم اطاعت کرده و عدالت را پایمال و قرابت را قطع نموده و مرتکب گناه بزرگی شدم.[۳۲]
- گزارش مجلس عبیدالله بن زیاد و چوب زدن بر لب و دندان امام حسین(ع) و اعتراض شجاعانه زید بن ارقم. بنا به نقل حمید بن مسلم در قصر عبیدالله بن زیاد بار عام داده بودند تا همه در این جشن و پیروزی شرکت کنند. عبیدالله بن زیاد در حالی که چوب‌دستی در دست داشت و سر امام حسین(ع) در پیش رویش بود، با چوب‌دستی به آن لب‌ها و دندان‌ها می‌زد.[۳۳] او با اهانت به امام حسین(ع) می‌خواست پیروزی خود را نشان دهد. اما زید بن ارقم ماهیت رسوای او را نشان داد و صحنه را عوض کرد. زید گفت: این چوب را از روی آن لب‌ها بردار! به خدا سوگند من خودم دیده‌ام که لب‌های پیامبر(ص) بر این لب‌ها بود و آن را می‌بوسید. آنگاه زید از مجلس عبیدالله بن زیاد بیرون آمد و فریاد می‌زد: ای مردم! پس از این شما بردگانید. پسر فاطمه(س) را کشتید و پسر مرجانه را امارت دادید که نیکانتان را بکشد. هرکس به ذلت و زبونی و خواری تن در دهد، از رحمت خداوند به دور است.[۳۴]
- ورود پُرابهت حضرت زینب(س) به مجلس عبیدالله بن زیاد، سخنان مستبدانه حاکم اموی و پاسخ شایسته و شجاعانه زینب(س) و امام سجاد(ع) و شکست و واماندگی عبیدالله بن زیاد.[۳۵] تلاش عبیدالله بن زیاد برای به شهادت رساندن امام سجاد(ع) و ایستادگی و دفاع قهرمانانه زینب(س) از جان آن حضرت.[۳۶]
- گزارش مسجد کوفه و خطبه دروغ و بی‌اساس عبیدالله بن زیاد و پاسخ شجاعانه عبدالله بن عفیف ازدی به او و شهادتش به جرم حق‌گویی و حق‌جویی و افشای ماهیت پلید حکومت اموی.[۳۷]
- پس از مرگ یزید و تسلط زبیریان بر کوفه، حمید بن مسلم شاهد تلاش اشراف کوفه از قبیل عمر بن سعد، یزید بن حارث بن رویم شیبانی و شبث بن ربعی تمیمی یربوعی ریاحی در تشویق عبدالله بن یزید خطمی انصاری حاکم زبیری کوفه، در دستگیری مختار ثقفی و زندانی شدن او بود.[۳۸] حُمَید بن مسلم گوید: چندین بار در زندان به ملاقات مختار رفتم. هر بار که او را می‌دیدم چنین می‌گفت: سوگند به پروردگار دریاها و آفریدگار نخلستان‌ها و درختان و صحراهای خشک‌زار، به خالق فرشتگان درست‌کردار و برگزیدگان نیکوکار که همه مردمِ ستمکار را با نیزه لرزان و تیغِ برّان، به کمک یارانم که نه بی‌نیزه‌اند و نه بی‌سلاح و بی‌کاره، می‌کشم و هر زورگویی را در هر لانه‌ای برافراشته و هر بستری گسترده از فرزندان قاسطین و بقایای مارقین خواهم کشت و چون ستون دین را برپا داشتم و شکاف بین مسلمانان را ببستم و سینه دردمند مؤمنان را خنک کردم و انتقام فرزندان پیامبران را گرفتم، زوال دنیا را به چیزی نشمرم و از مرگ وقتی به سراغم بیاید، باک ندارم؛ چراکه بازگشت به روز جزاست.[۳۹]
- حُمَید بن مسلم همچنین شاهد همه حوادث اطراف قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی بود و در جنگ عین الورده در کنار مسیب بن نجبه فزاری بود و تمامی حوادث مربوط به قیام و شکست نهضت را بیان کرد.[۴۰]
- در جریان قیام مختار ثقفی چون او از دوستان ابراهیم بن مالک اشتر بود، از همه حوادث پیرامون قیام و چگونگی پیروزی آن گزارش تهیه کرده بود و حتی از شب اول قیام و چگونگی کشته شدن ایاس بن مضارب، رئیس پلیس ابن مطیع به دستور ابراهیم بن مالک اشتر را خبر داد[۴۱].[۴۲]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ الدینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود؛ الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات رضی، ۱۳۶۸ش، ص۲۶۰.
- ↑ الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷، ج۶، ص۱۸ و مسکویه، ابوعلی؛ تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مقاله «قاتلان امام حسین (ع)، ش۴»، پایگاه پژوهه.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۵۰۳؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی، ص۲۵۹؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۴۵؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۸۰.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۳، ص۴۰۹؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۰۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۶، ص۵۸.
- ↑ بحار الانوار الجامعه لدرر الائمه الاطهار(ع)، علامه مجلسی، ملامحمد باقر، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲ شمسی، ج۴۵، ص۳۷۷.
- ↑ ر.ک: انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۴۸۱؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی، ص۲۵۵؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۲۱، ۴۱۴-۴۱۵؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۵، ص۹۱-۹۲؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۸۶-۸۷؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۱۱۳-۱۱۴.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۴۸۱؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی، ص۲۵۵، تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۱۲؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۱۱۷.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۱۴-۴۱۶؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۵، ص۸۹.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۴۹۲-۴۹۴؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۲۹،۴۳۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۵، ص۱۰۰-۱۰۱؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۹۵-۹۶.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۳، ص۱۹۵؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۴۱؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۵۴؛ بحار الانوار الجامعه لدرر الائمه الاطهار(ع)، علامه مجلسی، ملا محمد باقر، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲ شمسی، ج۴۵، ص۲۱.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۴۰؛ ینابیع الموده لذوی القربی، قندوزی حنفی، سلیمان بن شیخ ابراهیم، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۷۱.
- ↑ ر.ک: وقعة الطف، ابومخنف لوط بن یحیی، چاپ محمد هادی یوسفی غروی، ص۲۴۳-۲۴۴؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۴۹۸؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۴۷؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۲۳۹؛ شرح الاخبار فی فضلئل الائمه الاطهار(ع)، قاضی نعمان نعیمی مغربی، نعمان‌بن محمد، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۹ قمری، ص۱۷۹-۱۸۰؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۸۵- ۸۷؛ تجارب الامم و تعاقب الهمم، مسکویه الرازی، ابوعلی، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران: دارسروش للطباعة و النشر، ۱۳۶۶ شمسی، ج۲، ص۷۷.
- ↑ وقعة الطف، ابومخنف لوط بن یحیی، چاپ محمد هادی یوسفی غروی، ص۲۴۳؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۴۶؛ الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۰۲؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی، ص۲۵۶؛ کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، چاپ لوی پروونسال، قاهره، ۱۹۵۳ میلادی، ص۵۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۵، ص۱۱۴-۱۱۵؛ شرح الاخبار فی فضلئل الائمه الاطهار(ع)، قاضی نعمان نعیمی مغربی، نعمان‌بن محمد، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۹ قمری، ج۳، ص۱۵۲-۱۵۳؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۱۱۵-۱۱۶؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ ر.ک: مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۹۵-۹۶.
- ↑ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۹۸.
- ↑ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۲.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۰۱؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۴۹۹؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۰؛ البدایه و النهایه، ابن‌کثیر دمشقی، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر، قاهره: ۱۹۳۲ میلادی، ج۸، ص۱۸۷؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۱۱۸.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۳۸؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۶۹.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۳۸؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۶۹؛ البدایه و النهایه، ابن‌کثیر دمشقی، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر، قاهره: ۱۹۳۲ میلادی، ج۸، ص۱۸۳.
- ↑ ر.ک: انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۵۰۰؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۲؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۶۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۵، ص۱۱۷-۱۱۸؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۱۱۸؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۷۸؛ البدایه و النهایه، ابن‌کثیر دمشقی، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر، قاهره: ۱۹۳۲ میلادی، ج۸، ص۱۸۷.
- ↑ ر.ک: مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، چاپ احمد صفر، قاهره: ۱۳۶۸ قمری/ ۱۹۴۱ میلادی، ص۱۱۶.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۴۲؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۶۶؛ اللهوف فی قتلی الطفوف (مقتل الحسین)، ابن طاووس، علی بن موسی بن محمد، نجف: الحیدریه، ۱۳۸۵ قمری، ص۵۱؛ نهایة الارب فی فنون الادب، نویری، شهاب الدین احمد، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۵ شمسی، ج۷، ص۱۹۴.
- ↑ البدایه و النهایه، ابن‌کثیر دمشقی، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر، قاهره: ۱۹۳۲ میلادی، ج۸، ص۱۸۸.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۱؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۲۵۰.
- ↑ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۶۸.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۳،۳۶۷؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۷۹.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۳۶۷.
- ↑ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۷۰.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۳، ص۴۱۰؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۵۴.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۲، ص۵۰۷؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی، ص۲۶۰.
- ↑ ترجمة الامام الحسین(ع) من تاریخ دمشق، ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی‌بن حسن، تحقیق علامه شیخ محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسه المحمودی، ۱۳۹۸ قمری، ص۷۹.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۳، ص۴۱۲؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۷؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۷۲؛ ترجمة الامام الحسین(ع)، ص۷۹؛ البدایه و النهایه، ابن‌کثیر دمشقی، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر، قاهره: ۱۹۳۲ میلادی، ج۸، ص۱۹۰.
- ↑ وقعة الطف، ابومخنف لوط بن یحیی، چاپ محمد هادی یوسفی غروی، ص۲۶۲؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۵، ص۱۲۲-۱۲۳؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ ر.ک: انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۳، ص۴۱۳؛ الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۶۳؛ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۷-۴۵۸؛ اللهوف فی قتلی الطفوف (مقتل الحسین)، ابن طاووس، علی بن موسی بن محمد، نجف: الحیدریه، ۱۳۸۵ قمری، ص۱۹۳؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج۲، ص۴۲-۴۳؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۸۱-۸۲؛ تجارب الامم و تعاقب الهمم، مسکویه الرازی، ابوعلی، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران: دارسروش للطباعة و النشر، ۱۳۶۶ شمسی، ج۲، ص۸۱؛ نهایة الارب فی فنون الادب، نویری، شهاب الدین احمد، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۵ شمسی، ج۷، ص۲۰۱.
- ↑ ر.ک: انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی، ج۳، ص۴۱۳-۴۱۴؛تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۴۵۸-۴۵۹؛ اللهوف فی قتلی الطفوف (مقتل الحسین)، ابن طاووس، علی بن موسی بن محمد، نجف: الحیدریه، ۱۳۸۵ قمری، ص۱۹۵؛ ارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری، ج۲، ص۲۴۴؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری، ج۴، ص۸۳؛ تنقیح المقال فی احوال الرجال، مامقانی، شیخ عبدالله، نجف: المطبعة الحیریه، ۱۳۵۲ قمری، ج۲، ص۲۲۳؛ نهایة الارب فی فنون الادب، نویری، شهاب الدین احمد، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۵ شمسی، ج۲۰، ص۴۶۶-۴۶۷؛ البدایه و النهایه، ابن‌کثیر دمشقی، عمادالدین اسماعیل‌بن عمر، قاهره: ۱۹۳۲ میلادی، ج۸، ص۱۹۱؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج۲، ص۵۳؛ بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۱۹-۱۲۰؛ مقتل الحسین مقرم، السید عبد الرزاق، بیروت: دارالکتاب اسلامی، ۱۹۷۹ میلادی، ص۳۲۷؛ قاموس الرجال، طوسی التستری (شوشتری)، محمد تقی، تهران: مرکز نشر کتاب، ۱۳۷۹ قمری، ج۶، ص۸۵.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۵۸۰؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی، ج۳، ص۲۴۱.
- ↑ تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۵، ص۵۸۱.
- ↑ ر.ک: تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ص۵۹۷-۶۰۲.
- ↑ ر.ک: تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی، ج۶، ص۱۸-۱۹.
- ↑ محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید، ص۲۷۲-۲۷۹.