زهیر بن قین بجلی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصحاب امام حسین است. زهیر بن قین بجلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زهیر بن قین بجلی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

زهیر بن قین بجلی
آرامگاه شهدای کربلا
نام کامل	زهیر بن قین بجلی
جنسیت	مرد
از قبیله	بجیله
پدر	قین بن قیس انماری بجلی
همسر	دلهم
خویشاوندان	سلمان بن مضارب بجلی (عموزاده)
محل زندگی	کوفه
تاریخ شهادت	۶۱ هجری
محل شهادت	کربلا
محل آرامگاه	کربلا
از اصحاب	امام حسین
حضور در جنگ	واقعه عاشورا

زهیر بن قین بجلی از شخصیت‌های برجسته کوفه بود که روز عاشورا، افتخار یافت در رکاب حسین بن علی (ع) به شهادت برسد. ابتدا نیز هوادار جناح عثمان بود، امّا توفیق یافت که نیک فرجام و از شهدای عالی مقام کربلا شود. شب عاشورا از جمله کسانی بود که با نطقی پرشور، مراتب اخلاص و حمایت و جانبازی خویش را نسبت به امام کرد و گفت: اگر هزار بار هم کشته شوم و زنده گردم هرگز دست از یاری پسر پیغمبر بر نخواهم داشت.

ظهر عاشورا هم او و سعید بن عبدالله حنفی جلوی امام ایستادند و سپر تیر‌ها شدند تا امام نماز بخواند. پس از اتمام نماز، به میدان رفت و شجاعانه نبرد کرد. با شمشیر از حسین (ع) دفاع کرد و جنگید و کشته شد. امام به بالین او آمد و او را دعا و کشندگانش را نفرین کرد.

مقدمه

زهیر فرزند قین بن قیس انماری بجلی است؛ انماری منسوب به انمار بن اراش ابن کهلان قحطانی یمنی می‌‌باشند و ظاهراً سن آن بزرگوار هنگام شهادت بیشتر از امام(ع) بوده است. زهیر، از فرماندهان سپاه امام حسین(ع) و از بزرگان قبیله «بجیله» بود که در کوفه می‌‌زیست. او نخست طرفدار «عثمان» بود تا اینکه در سال ۶۰ ه. ق، هنگام بازگشت از سفر مکه، در یکی از منازل بین راه، مورد عنایت پروردگار قرار گرفت و نور هدایت در قلب او تابید و به امام(ع) پیوست و تا کربلا همراه امام بود و در بین راه و نیز در کربلا تا روز عاشورا سخنانی بس دلنشین که حاکی از عمق ایمان و اعتقاد او به امام(ع) بود ایراد کرد و تا آخرین لحظه باقی ماند و خون پاک و مطهرش را در راه فرزند رسول خدا نثار کرد.

پیوستن زهیر به کاروان حسینی در منزل زرود

گروهی از «فزاره» و «بجیله» می‌‌گویند: ما همراه زهیر بن قین بجلی از مکه به سوی کوفه می‌‌رفتیم، بر حسب تصادف با کاروان حسینی همدوش و نزدیک شدیم. اما خیلی نگران این بودیم که مبادا با کاروان ابا عبدالله الحسین(ع) هم منزل شویم لذا از روی ناچاری بایستی در هر منزلی که امام(ع) نزول اجلال می‌کرد ما هم فرود آییم با این تفاوت که ما در جانبی و حضرت در جانب دیگر، خیمه و خرگاه می‌‌افراشتیم (در بعضی نقل‌ها دارد: می‌‌کوشیدیم با امام هم منزل نشویم؛ لذا هر وقت امام حرکت می‌‌کرد، زهیر عقب می‌‌ماند و هرگاه حسین(ع) فرود می‌‌آمد، زهیر پیش می‌‌رفت) تا اینکه روزی در منزل زرود که خیمه گاه امام حسین(ع) نزدیک خیمه گاه ما سراپا شده بود، فرستاده امام حسین(ع) به سوی ما آمد سلام کرد و داخل شد و گفت: «ای زهیر بن قین! اباعبدالله الحسین(ع) مرا نزد تو فرستاده و تو را به حضور‌‌ طلبیده است».

راوی می‌‌گوید: این پیغام چنان در ما تأثیر گذاشت که همه از حرکت ایستادیم، با اینکه در حال خوردن غذا بودیم، بی‌اختیار دست‌های ما خشک شد و هر چه در دست داشتیم افتاد. بهت زده و بی‌حرکت ماندیم، انگار پرنده‌ای بر سر ما نشسته است.

ابومخنف می‌‌گوید: «دِلهم» همسر زهیر، هنگامی که دید شوهرش به پیام فرستاده حجت خدا امام حسین(ع) توجهی نکرد و ساکت مانده است! خطاب به شوهرش زهیر گفت: سبحان الله! آیا فرزند رسول خدا(ص) تو را به حضور می‌‌طلبد و تو از رفتن امتناع می‌‌ورزی؟ چه شود اگر در محضرش شرفیاب شوی و سخنان او را بشنوی و باز گردی ـ بلکه تو خود می‌‌بایست به محضرش شرفیاب می‌‌شدی ـ. آری، همسری که با ایمان. و خداشناس باشد، همواره یار و یاور شوهرش در کارهای خداپسند و امور نیک و پسندیده می‌‌باشد.

زهیر پس از پیشنهاد همسرش، از جا برخاست و به خیمه امام رفت؛ اما پس از اندک زمانی با رخساری درخشان برگشت. فورا دستور داد خیمه و خرگاهش را جمع کردند و با زاد و توشه‌ای که داشت به جانب خیمه گاه امام(ع) رفتند و خیمه‌اش را آنجا برافراشت.

سپس به همسرش «دلهم» گفت: «من تو را از حباله زناشویی خارج کردم و طلاقت دادم؛ اینک به سوی اهل خود رهسپار شو؛ زیرا نمی‌خواهم از ناحیه من غیر از خیر و خوشی به تو برسد»؛ بعد به همراهان خود گفت: هر کدام از شما مایلید می‌‌توانید از من پیروی کرده و به بارگاه حسین(ع) شرفیاب شود و گرنه این آخرین دیدار ماست و با شما خداحافظی می‌کنم!

سپس همراهانش را به حدیثی از سلمان فارسی توجه داد و گفت: ما سالی به کارزار دریایی (یا کارزار در بلنجر) رفته بودیم، خداوند متعال به ما فتح و پیروزی عطا کرد و غنائم زیادی نصیب ما شد. در آنجا سلمان فارسی به ما گفت: آیا از این فتح و پیروزی و این همه غنائمی که خدا نصیبتان کرده خشنودید؟ پاسخ دادیم آری، گفت: هرگاه سید جوانان آل محمد را درک کردید و در راه او با دشمنانش مبارزه نمایید سرور و خشنودی شما در آنجا بیشتر از این غنائمی است که در اینجا نصیب شما شده است و بعد زهیر در ادامه به آن همراهانی که از او جدا می‌‌شدند گفت: اما من امروز با شما وداع می‌‌کنم و شما را به خدا می‌‌سپرم!.

لبیک زهیر پس از خطبه امام(ع) با حر بن یزید ریاحی

هنگامی که سپاه حر بن یزید ریاحی در منزل ذی حسم راه را بر کاروان امام(ع) بست و نگذاشت حضرت به سوی کوفه برود، و اجازه هم نداد به مکه بازگردد امام(ع) خطبه‌ای بسیار گرم و آتشین در برابر آنان ایراد نمود. پس از پایان خطبه حضرت، زهیر بن قین، از جا برخاست و رو به همراهان خود کرد و گفت: شما حرف می‌‌زنید یا من حرف بزنم؟ گفتند: تو سخن بگوی. زهیر پس از حمد و ثنای پروردگار گفت: ای فرزند رسول خدا! گفتارت را شنیدیم، خداوند در همه مشکلات تو را راهنما باشد، به خدا سوگند! اگر دنیا برای ما پایدار می‌‌ماند و زندگی ما در آن جاودانه بود، با این حال ما ترجیح می‌‌دادیم که با شما کشته شویم و از اقامت ابدی در این دنیا چشم بپوشیم (یعنی تا چه رسد به این که دنیا که فانی شدنی است و دوام ندارد).

راوی گوید: سپس امام(ع) در حق زهیر دعا کرد و با او سخن گفت. بعد حُر جلو آمد و امام(ع) را از این راه برحذر داشت.

اعلام فرمانبرداری زهیر در شب عاشورا

روزها گذشت و کاروان حسینی وارد کربلا شد تا هنگامی که غروب روز تاسوعا (نهم محرم) فرا رسید، هوا تاریک شد، امام(ع) یاران خود را جمع کرد و خطبه‌ای خواند و در ضمن از آنها خواست که از تاریکی شب استفاده کنند و از کربلا خارج شوند و جان خود را حفظ نمایند! ولی هیچ یک از آنان راضی به ترک امام(ع) نشدند، هر کدام به نحوی اعلام وفاداری کردند و آمادگی خود را تا پای جان دادن ابراز نمودند. در این میان زهیر بن قین نیز برخاست و در برابر امام حسین(ع) چه زیبا و عاشقانه و فداکارانه سخن گفت: ای فرزند پیامبر خدا! به خدا قسم دوست داشتم که در راه حمایت تو، کشته شوم و دوباره زنده شوم باز کشته شوم تا هزار بار، و باز آرزو داشتم که خدا با کشته شدن من، تو و جوانان بنی هاشم را از آسیب دشمنان نگاه می‌‌داشت.

پس از سخن او، جمعی از بنی هاشم و اصحاب مثل قمر بنی هاشم و مسلم بن عوسجه و سعید بن عبدالله حنفی و جمعی دیگر برخاستند و هر کدام با بیانی رسا مانند زهیر وفاداری خود را به امام حسین(ع) اعلام نمودند و سوگند یاد کردند که از تو جدا نخواهیم شد تا جانمان را فدای تو کنیم!

امام(ع) در برابر آن همه اظهار علاقه و عشق و وفا، در حق اصحاب و یاران گرامی‌اش دعای خیر کرد. سپس امام(ع) با آگاهی از تصمیم قطعی یارانش در باقی ماندن در کربلا و آماده به شهادت در راه خدا، با صراحت و بی‌پرده خبر از کشته شدن همه آنان داد و چنین فرمود: من فردا کشته خواهم شد و همه شما نیز با من کشته خواهید شد، و احدی از شما اصحاب و یاران باقی نخواهد ماند!.

سخنرانی به یادماندنی زهیر در روز عاشورا

ابومخنف و دیگر از مورخان از علی بن حنظلة بن اسعد شامی از کثیر بن عبدالله شعبی بجلی (که او خود قاتل زهیر است) نقل می‌‌کند که وقتی ما برای حمله به سوی یاران حسین(ع) می‌‌رفتیم، زهیر در حالی که سوار بر اسب مخصوص بود و لباس رزم به تن داشت، خطاب به نیروهای عمر سعد گفت: «ای اهل کوفه، شما را از عذاب خدا می‌‌ترسانم! لازم است من شما را نصیحت کنم و تا زمانی که بین ما و شما شمشیر، جدایی نینداخته ما و شما برادریم و بر یک آیین و شریعتیم؛ ولی همین که شمشیر به روی هم کشیدیم رشته برادری بریده خواهد شد و ما امتی خواهیم بود و شما امتی دیگر. اینک خداوند، ما و شما را در رابطه با ذره پیامبر در معرض امتحان قرار داده است تا معلوم شود چه خواهیم کرد. اینک ما شما را به نصرت و یاری ذریه پیامبر و مخذول کردن ابن زیاد طغیانگر فرزند طغیانگر دعوت می‌‌کنیم؛ زیرا جز بدی از او و پدرش در طول حکومتشان ندیده و نخواهید دید. آنها هستند که چشم‌های شما را با میل سرخ از گودی بیرون کرده و دست‌ها و پاهای شما را قطع می‌‌کنند. آنها هستند که شما را با بریدن گوش و درآوردن چشم، مثله می‌کنند و بر شاخه‌های درخت خرما به دار می‌‌کشند و نیکان و افراد شایسته شما و قاریان قرآن را چون حجربن عدی و اصحابش و هانی بن عروه و امثالش را کشتند».

چون زهیر این سخنان کوبنده و بیدار کننده را گفت، خود فروختگان به دنیا و مال و منال دنیا او را دشنام دادند و ابن زیاد را ستودند و گفتند: به خدا قسم دست از شماها برنمی داریم تا آنکه حسین و همراهانش را بکشیم یا او و همراهانش را پیش امیر ابن زیاد بفرستیم.

زهیر با کمال حلم و بردباری و باز از روی خیرخواهی از اهانت آنها ملول نشد و به پیروی از مولایش امام حسین(ع) آنها را دوباره موعظه کرد و گفت: «ای بندگان خدا! پسر فاطمه (حسین) به نصرت و مودت شایسته‌تر است از پسر سمیه (ابن زیاد) پس اگر او را یاری نمی‌کنید، پس شما را به خدا پروا میدهم از اینکه خاندان پاک رسول خدا(ص) را بکشید کار این مرد و پسر عمویش یزید بن معاویه را بازگذارید، به جان خودم سوگند، همانا یزید از شما راضی خواهد شد بدون آنکه حسین(ع) را بکشید».

اما سخنان حق زهیر در دل آن کوردلان تأثیری نگذاشت و بر طبل جنگ و خونریزی کوبیدند و خسران ابدی را بر خود خریدند.

پاسخ زهیر به شمر در میدان نبرد

همین که سخنان روشنگرانه زهیر به پایان رسید، شمر لعین تیری به طرف او پرتاب کرد و گفت: «ساکت شو، خدا نفست را قطع کند، ما را از پر گویی خود به زحمت انداختی!»، اما زهیر قاطعانه و کوبنده به گفتار حق خود ادامه داد و برای آنکه سخنان حقش با گفتار باطل شمر ممزوج نشود، هویت شمر را برملا کرد تا مردم کوفه بدانند چه افراد پستی بر آنها فرماندهی می‌‌کنند؛ لذا گفت: ای پسر کسی که بول از روی دو پاشنه‌اش می‌‌کند؛ (یعنی ای کره شتر)، خطاب و سخن من با تو نیست؛ زیرا تو همانا یک حیوان گنگ و زبان بسته‌ای. به خدا سوگند گمان نمی‌کنم که از کتاب خدا دو آیه را درست بدانی، بشارت بدهم تو را به رسوایی در روز قیامت و عذاب دردناک آن روز!

شمر که باور نمی‌کرد زهیر او را چنین پست و ناچیز معرفی کند، خواست با اظهار قدرت و مقام، شخصیت پوشالی خود را بزرگ نشان دهد لذا گفت: تو و صاحبت را تا یک ساعت دیگر خدا خواهد کُشت!

اما زهیر تهدید او را ناچیز گرفت و گفت: ای شمر مرا از مرگ می‌‌ترسانی؟ به خدا کشته شدن در رکاب حسین(ع) را بیشتر از زندگی جاودانه با شما (افراد دون پایه) دوست دارم!

سپس رو به اصحاب عمر سعد کرد و با صدای رسا، شمر و دیگر فرماندهان عمر سعد را رسوا کرد و فریاد زد: ای بندگان خدا، سخن این مرد پست و سگ ملعون و مشابه او، شما را فریب ندهد؛ زیرا به خدا سوگند به شفاعت محمد(ص) نمی‌رسند کسانی که خون اهل بیتش را می‌‌ریزند و از شفاعت محمد(ع) بی‌بهره‌اند آنها که یاوران ذره او را می‌‌کشند!

پس از اینکه سخن زهیر به اینجا رسید، مردی از پشت سر او ندا داد که امام حسین(ع) تو را فرا می‌‌خواند و می‌‌فرماید: برگرد نزد ما، همانگونه که مؤمن آل فرعون، قوم خود را به خوبی نصیحت کرد و دعوت خود را به شایستگی ابلاغ نمود، به جان خود سوگند تو هم این قوم را به خوبی موعظه کردی و ابلاغ حق نمودی اگر نصیحت نفعی برایشان داشته باشد. پس زهیر به فرمان امام(ع) برگشت و در جایگاه خود ایستاد.

دفاع مردانه در برابر حمله دشمن به حریم امام(ع)

ابومخنف و دیگران از حمید بن مسلم نقل کرده‌اند که: شمر بن ذی الجوشن با لشکریانش به سپاه امام(ع) حمله کردند و به اندازه‌ای پیش آمدند که به سراپرده امام(ع) رسیدند. شمر لعین در حالی که با نیزه به خیمه امام(ع) فرو می‌‌کرد، فریاد زد: «برایم آتش بیاورید تا خیمه را بر سر اهلش آتش بزنم!».

اهل حرم چون تهدید شمر را شنیدند فریاد برآوردند و از ترس سوختن، از خیمه‌ها بیرون دویدند، اما حضرت ساکت نماند و چون این منظره را مشاهده کرد به او نفرین کرد و چنین فرمود: «ای پسر ذی الجوشن تو آتش می‌‌طلبی که حرم مرا بر سر اهلم آتش بزنی؟ خدا تو را در آتش بسوزاند!».

زهیر بن قین با شنیدن سخن امام(ع) و مشاهده این تصمیم ناجوانمردانه شمر، سخت برآشفت و با ده نفر از همراهانش به سپاه شمر حمله کردند و چنان غیرتمندانه یورش بردند که آن جمعیت بسیار را از دور خیمه‌های امام حسین(ع) راندند و شرشان را از سر اهل بیت باز داشتند، اما از همین جا، جنگ درگرفت و زهیر، ابا عزّه ضبابی را که از یاران شمر و از خویشانش بود به هلاکت رساند و همراهان زهیر هم باقی سپاه شمر را تعقیب کردند به ناگاه سپاه شمر دست به دست هم دادند. به زهیر و همراهانش دوباره حمله نمودند و بر آنها غلبه کردند و ده نفر از سربازان اسلام را به شهادت رساندند، ولی زهیر در این حمله، سالم ماند و خطری او را تهدید نکرد.

زهیر در معرکه قتال و شهادت

طبق نقل طبری و برخی دیگر از مورخان از ابومخنف روایت می‌‌کنند: پس از آنکه حبیب بن مظاهر به شهادت رسید، زهیر بن قین با حر بن یزید ریاحی به قلب لشکر عمر سعد، یورش بردند و جنگ سختی در گرفت و هر کدام از این دو که جانش به خطر می‌‌افتاد دیگری او را نجات می‌داد و تا ساعتی این حالت ادامه یافت تا آنکه حر به شهادت رسید و زهیر سالم به خیمه گاه بازگشت و پس از آنکه امام حسین(ع) به نماز ایستاد و از نماز فارغ شد، زهیر به میدان رفت و مبارزه‌ای کرد که مثل او کمتر دیده شده بود و در حین حمله این رجز را می‌‌خواند: "أَنَا زُهَيْرٌ وَ أَنَا ابْنُ‏ الْقَيْنِ‏ أَذُبُّكُمْ بِالسَّيْفِ عَنْ حُسَيْنٍ؛

من زهیر فرزند قین هستم؛ با تیغ شمشیر شما را از حسین دور می‌‌کنم!.

بعد از آن کارزار سخت و بسیار مهم، به خیمه‌ها بازگشت و در محضر امام(ع) ایستاد دستی بر شانه حضرت زد و به اظهار ارادت پرداخت و گفت:

أقدِم هُديتَ هادِياً مَهدِيّا		{{{2}}}
وحَسَناً وَالمُرتَضى‌ عَلِيّا		{{{2}}}
وأسَدَ اللَّهِ الشَّهيدَ الحَيّا		{{{2}}}

آیا به میدان بشتابم، ای هدایتگر خلق و هدایت شده خدا که امروز با جدت رسول خدا دیدار می‌‌کنم. و با برادرت حسن و پدرت علی مرتضی؛ و با عمویت جعفر که دارای دو بال است، ملاقات خواهم نمود. و با حمزه سید الشهدا که زنده و جاوید است؟!

زهیر پس از این عرض ارادت، مجدداً به میدان کارزار شتافت و جمعی از سپاه دشمن که تا یکصد و بیست نفر گفته شده به هلاکت رسانید و در این موقعیت ناگاه کثیر بن عبدالله شعبی و مهاجر بن اوس تمیمی بر او تاختند و با شمشیر و نیزه او را به شهادت رساندند.

علامه مجلسی از محمد بن ابی طالب نقل می‌‌کند: هنگامی که زهیر روی زمین افتاد آخرین سخن امام حسین(ع) خطاب به او چنین بود که فرمود: خداوند هرگز تو را از رحمت خود دور نکند ای زهیر، و کشنده‌ات را لعنت کند مانند لعنت به آنها که مسخ شدند و به صورت میمون‌ها و خوک‌ها درآمدند.

جستارهای وابسته

• دلهم (همسر)
• سلمان بن مضارب بجلی (عموزاده)
• مهاجر بن اوس تمیمی (قاتل)
• کثیر بن عبدالله شعبی (قاتل)

منابع

1. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام حسین
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین
3. یوسفی غروی، محمد هادی، مقاله «سوگ‌نامه کربلا»، فرهنگ عاشورایی ج۴
4. آصفی، محمد مهدی، بر آستان عاشورا ج۲
5. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا