بحث:تفسیر عصر تابعین در تاریخ اسلامی

مقدمه

منظور از «تابعی» کسی است که رسول خدا(ص) را ندیده باشد، ولی در حال ایمان به آن حضرت با صحابی آن حضرت مصاحبت داشته و با ایمان از دنیا رفته باشد. در برخی از کتاب‌های رجال‌شناسی مانند رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی و بعضی از منابع کتاب‌شناسی مانند فهرست ابن ندیم، کشف الظنون و الذریعة از وجود کتاب و تألیفی در تفسیر برای عده‌ای از تابعین یاد شده است و در برخی از کتاب‌های تفسیری مانند جامع البیان طبری، تفسیر القرآن العظیم ابن ابی حاتم رازی، تبیان شیخ طوسی، مجمع البیان طبرسی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، در المنثور سیوطی روایات و آرای تفسیری فراوانی از گروهی از تابعین نقل شده و حتی دانشمندی متأخر آرا و روایات تفسیری پراکندۀ برخی از آنان را در مجموعه‌ای گردآوری کرده و به نام تفسیر آن فرد از تابعی به چاپ رسانده است.

منظور از مفسران تابعی در عنوان فوق آن دسته از تابعین است که برای آنان کتاب تفسیری ذکر و یا آرا و روایات تفسیری فراوانی از آنان نقل کرده‌اند. باتوجه به اینکه گفته‌اند اولین تابعی از نظر وفات معمر بن زید بوده که در سال سی‌ام ه‍‌. ق وفات کرده است و آخرین تابعی خلف بن خلیفه بوده که در سال ۱۸۰ هجری از دنیا رفته، پی می‌بریم که همۀ تابعین در عصر حضور امامان معصوم می‌زیسته‌اند، بلکه باتوجه به اینکه تولد نهمین امام معصوم (امام جواد(ع)) در سال ۱۹۵ هجری بوده، معلوم می‌شود که امتداد عصر حضور امامان معصوم بیش از عصر تابعین بوده و از عصر امام جواد(ع) به‌بعد، هیچ فرد تابعی وجود نداشته است؛ و ازاین‌رو، بی‌تردید می‌توان همۀ مفسران تابعی را از مفسران عصر حضور به شمار آورد.

تابعینی که برای آنان کتاب تفسیری ذکر و یا آرا و روایات تفسیری فراوانی از آنان نقل شده، بسیارند. محمد حسین ذهبی از پنج نفر با عنوان مشهورترین رجال مدرسۀ تفسیر در مکه و از سه نفر با عنوان مشهورترین رجال مدرسۀ تفسیر در مدینه و از هفت نفر با عنوان مشهورترین رجال مدرسۀ تفسیر در عراق یاد کرده است^[۱].

آقای محمد هادی معرفت اعلام مفسران تابعی را سی نفر ذکر و مطالبی را در شرح‌حال آنان بیان کرده است^[۲] و با تتبعی که انجام گرفت، به‌دست آمد که مفسر بودن برخی از آنها، مانند ابو عبدالرحمن سلمی، اسود بن یزید نخعی، ابو الشعثاء کوفی (سلیم بن اسود) و... ثابت نیست و برخی از تابعینی که مفسر بودن آنان مسلّم است، مانند ابو صالح میزان بصری، عطیه عوفی، سدّی کبیر و... در شمار آن سی نفر ذکر نشده‌اند؛ ازاین‌رو، جمعی از آن سی نفر را که دلیلی بر مفسر بودنشان نیافتم، ذکر نکردم^[۳] و به جای آنان افراد دیگری را که مفسر بودن آنان مسلّم است، معرفی کردم^[۴]

زندگی‌نامۀ اجمالی و شواهد مفسر و تابعی بودن آنان برحسب آنچه در اخبار و آثار عامه و خاصه آمده، چنین است^[۵]:

میثم تمار علقمة بن قیس مسروق بن اجدع عمرو بن شرحبیل عبیدة بن قیس سلمانی کوفی

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ر.ک: ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۱۰۱-۱۲۷.
↑ ر.ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۲۱-۴۲۳.
↑ مانند: ابو عبد الرحمان سلمی، اسود بن یزید نخعی، ابو الشعثای کوفی، ابو الشعثای ازدی، اصبغ بن نباته، ابن ابی لیلی و حارث بن قیس. برای آگاهی از زندگی‌نامه آنان ر.ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳، ۴۰۷، ۴۰۸، ۴۱۰ و ۴۱۱.
↑ مانند میثم تمار، ابو صالح میزان بصری، عطیۀ عوفی، زید بن علی بن الحسین، سدّی کبیر، عطا خراسانی، داوود بن ابی هند، محمد بن سائب و ابوحمزه ثمالی. ر.ک: همین کتاب، ص۱۴۴-۱۴۶، ۱۶۸-۱۷۰، ۱۸۴-۱۸۸، ۱۹۵-۲۰۴، ۲۰۶-۲۰۸، ۲۱۲-۲۱۴، ۲۱۸-۲۲۳.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۴۲-۱۴۴.

جستارهای وابسته

[1] ر.ک: ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۱۰۱-۱۲۷.

[2] ر.ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۲۱-۴۲۳.

[3] مانند: ابو عبد الرحمان سلمی، اسود بن یزید نخعی، ابو الشعثای کوفی، ابو الشعثای ازدی، اصبغ بن نباته، ابن ابی لیلی و حارث بن قیس. برای آگاهی از زندگی‌نامه آنان ر.ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳، ۴۰۷، ۴۰۸، ۴۱۰ و ۴۱۱.

[4] مانند میثم تمار، ابو صالح میزان بصری، عطیۀ عوفی، زید بن علی بن الحسین، سدّی کبیر، عطا خراسانی، داوود بن ابی هند، محمد بن سائب و ابوحمزه ثمالی. ر.ک: همین کتاب، ص۱۴۴-۱۴۶، ۱۶۸-۱۷۰، ۱۸۴-۱۸۸، ۱۹۵-۲۰۴، ۲۰۶-۲۰۸، ۲۱۲-۲۱۴، ۲۱۸-۲۲۳.

[5] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۴۲-۱۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]