جارود عبدی در تاریخ اسلامی

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون جارود بن المعلی است. "جارود بن المعلی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جارود بن المعلی در تاریخ اسلامی - جارود بن المعلی در تراجم و رجال

مقدمه

نامش؛ بشر بن عمرو است و درباره نام پدر وی اختلاف است و بعضی نام پدرش را معلی و برخی علاء و عده‌ای عمر و می‌دانند. کنیه‌اش أبا غیاث یا أبا عتاب و به نقلی أبا منذر می‌باشد. مادرش، در یکه، دختر رویم از طایفه بنی شیبان است و به این دلیل، به او جارود گفته‌اند، که در زمان جاهلیت به قبیله بکر بن وائل حمله کرد و هر چه داشتند، از ایشان گرفت. مفضل عبدی درباره او این گونه سروده است: با لشکر، از هر طرف به ایشان حمله کردیم؛ آنگونه که جارود اموال بکر بن وائل را غارت کرد.

عده‌ای نیز او را با نام جارود بن منذر عبدی و یا جارود بن عمرو بن حنش می‌شناسند. او اهل بحرین و از طایفه عبد قیس و قبل از اسلام مردی نصرانی بود. او کتاب‌های انبیای گذشته را خوانده و به تفسیر و تاویل آنها دانا بود و درباره فلسفه و طب نیز اطلاعات فراوانی داشت. هم چنین او بسیار زیبا و خوشرو، و تیزبین و دوراندیش بود.

جارود و پذیرش اسلام

رسول خدا(ص) برای مردم بحرین نامه‌ای نوشت تا بیست نفر از آنها به حضورش بیایند. بیست مرد به سرپرستی عبدالله بن عوف اشج به نزد پیامبر(ص) آمدند که جارود و منقذ بن حیان که خواهرزاده عبدالله بن عوف بود نیز همراهشان بودند. ایشان در سال فتح مکه نزد آن حضرت آمدند و چون به پیامبر(ص) گفته شد که نمایندگان طایفه عبد القیس آمده‌اند، فرمود: "خوش آمده‌اند؛ آفرین بر ایشان! مردم طایفه عبد قیس بسیار مردم خوبی هستند". سپیده دم روزی که آنها آمدند، پیامبر(ص) به افق نگریست و فرمود: گروهی از مشرکان خواند آمد که برای پذیرش اسلام مجبور نشده‌اند؛ شتران خود را در راه خسته و فرسوده و زاد و توشه‌شان را تمام کرده‌اند و سالارشان دارای علامت مشخصی است. خدایا! قبیله عبدالقیس را بیامرز که پیش من آمده‌اند و چیزی نمی‌خواهند؛ ایشان بهترین مردم شرقند.

آنها هنگامی که رسول خدا(ص) در مسجد بود، نزد ایشان آمده و سلام کردند. پیامبر(ص) فرمود "کام یک از شما عبدالله اشج است؟" مردی کوچک اندام بلند شد و گفت: "من". رسول خدا(ص) به او نگاه کرد و فرمود: "برای مردان، رنگ پوست اهمیتی ندارد؛ مرد به دو عضو کوچک خود یعنی قلب و زبان، نیازمند است". سپس رسول خدا(ص) به او رمود: "در تو دو خصلت است که خداوند آنها را دوست می‌دارد".

عبدالله گفت: "آیا این دو صفت، اکتسابی است یا در من سرشته شده و فطری است؟"

پیامبر(ص) فرمود: "فطری است".

جارود نیز مسیحی بود و پیامبر (ص) او را به اسلام دعوت فرمود و او نیز اسلام آورد. نمایندگان طایفه عبد قیس را در خانه رمله، دختر حارث، منزل دادند و آنها ده روز در مکه ماندند.

جارود در محضر رسول خدا (ص)

جارود هنگامی که شنید پیامبری در مکه برانگیخته شده و به مدینه هجرت کرده، به سلمه که هم قسم او بود، گفت: آیا می‌خواهی به سرزمین تهامه رفته، کسی را که دعوی پیامبری می‌کند، ملاقات کنیم تا اگر او را راست گو یافتیم، به او ایمان آوریم. گمان می‌کنم او همان پیامبری است که عیسی بن مریم به آمدنش مژده داده است. هر کدام سه مسأله در نظر می‌گیریم و به یکدیگر هم نمی‌گوییم؛ اگر او از نیت ما خبر داد، معلوم می‌شود همان پیامبری است که به او وحی می‌شود.

پس جارود و سلمه نزد رسول اکرم (ص) در مدینه رفتند. جارود از آن حضرت سؤال کرد: ای پیامبر خدا! با چه دستوری فرستاده شده‌ای؟

پیامبر (ص) فرمود: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ إِقَامُ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءُ الزَّكَاةِ وَ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا »؛ ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾؛ به اقرار به یگانگی خدا و این که من، بنده و رسول او هستم. و بیزاری از هرگونه شریک و بتی که جز او پرستیده شود و به پا داشتن نماز در اول وقت و پرداخت زکات، چنان که حق آن است و روزه ماه رمضان و حج خا خدا بر کسی که قدرت دارد، مبعوث شده‌ام. هر که عمل نیکی کند به نفع خود کرده، و هر که بدی کند، علیه خود اوست. و خدا به بندگان، ستم نمی‌کند.

جارود گفت: "یا محمد! اگر به راستی پیامبر هستی، از آن چه در نیت ماست، خبر بده!"

پیامبر(ص) مدتی سر فرود آورد و پس در حالی که عرق برآمده از نزول وحی بر جبین مبارکش دیده می‌شد، سر را بلند کرد و فرمود: "جارود! تو نیت کرده‌ای که درباره سه مسأله بپرسی؛ درباره خون‌هایی که در ایام جاهلیت ریخته‌ای؛ درباره سوگندهایی که در دوران جاهلیت درباره تو خورده شده و درباره بخشش. اما خون‌هایی که در زمان جاهلیت ریخته‌ای بخشیده شده؛ سوگندهای آنان درباره تو هم بی اثر است و بهترین بخشش آن است که مرکب سواری یا گوسفند شیردهی به برادر دینی خود ببخشی".

سپس رو به سلمه، رفیق جارود، کرد و فرمود: "تو نیز نیت کردهای سه مسأله بپرسی: درباره عبادت بت‌ها؛ درباره روز سباسب و درباره عقل هجین (دی افراد پست و ضعیف).

اما درباره عبادت بت‌ها؛ خدای متعال فرموده است: ﴿إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ﴾؛ در حقیقت، شما و آن چه غیر از خدا می‌پرستید، هیزم دوزخید که شما در آن وارد خواهید شد. اما در باره سباسب؛ خدای بزرگ به جای آن شبی قرار داد که بهتر از هزار ماه است، و آن را در ایام آخر ماه رمضان جستجو کنید، و آن شبی است نورانی و پر برکت و آرام که صبح آن روز، خورشید رونقی ندارد. اما درباره عقل هجین؛ همانا مؤمنان، همه برادرند و در خون بها برابر؛ و تعهدات پست ترین افراد درباره عالی ترین آنها محترم است (اگر یک برده با یک زن مسلمان، فردی با سپاهی را امان یا پناه بدهد، پناه و امانش محترم است) و عزیز ترین آنان نزد خدا پرهیزکار ترین آنهاست.

طایفه عبد قیس با شنیدن این مطالب، همگی مسلمان شده و شهادتین را بر زبان جاری کردند.

جارود در دومین هجرت

از برخی اخبار بر می‌آید که جارود دو مرتبه از بحرین به مدینه آمده و به حضور مبارک رسول خدا (ص) رسیده است. خود او می‌گوید: من با عده‌ای از بزرگان طایفه عبد قیس به حضور پیامبر اسلام پایان رسیدیم. همراهانم، مردانی سخنور و دارای بیانی رسا و اهل دلیل و منطق بودند، اما وقتی که پیامبر (ص) را دیدند ترس عجیبی در دلشان افتاد که قدرت سخن گفتن نداشتند. پس رئیس گروه به من اشاره کرد که تو حرف بزن که ما قدرت سخن گفتن نداریم. من، جلو رفته و سلام کردم و این اشعار در مدح حضرت سرودم:

‌ای پیامبر خدا! مردانی نزد تو آمدند که بیابان‌ها را دره به دره سپری کردند؛

دره‌های بید و مهامه را در نوردیدند و سختی‌ها را تحمل کردند و در هنگام حرکت، گرفتار شدند؛ گرفتار شدنی؛

سرگردان بیابان‌ها شدند اما به خاطر تو خستگی را خستگی نمی‌شمارند؛

به هر کجای دهناء (نام مکانی از منطقه بنی تمیم) نظر می‌انداختند، گویی ستاره‌ها شتاب می‌کردند؛

دلاورانی نزد تو آمدند که مانند اختران می‌تابند؛

سپس چون تو را بهترین مردان دیدند، از هیبت و جلالت تو زبان شان بند آمد؛

آنها از شر روزی سخت هراسناک که دل‌ها را بترساند، می‌ترسند؛

و همه مردم از فریاد روز محشر و حسابرسی هرکه در گمراهی به سر برده، می‌ترسند؛

و به سوی آن کسی می‌روند که نور خدا و برهان او است و نیکی و نعمتی است که به دست نیاورده‌اند؛

و امان خداست در هنگام حشر و نشر؛ هنگامی که مردم تاب پرسش ندارند؛

پس از آن توست، حوض وشفاعت و کوثر و فضل؛ هنگامی که خدا طور آشکار پرسش شود؛

ای زاده آمنه! خدای تو را برگزیده است وقتی که او مدام اشک ریخته است؛

اولین را به نام تو درباره آنها و به نام‌ها پس از آنکه می‌درخشند؛ شروع کردیم.

پیامبر(ص) با آن چهره نورانی که مانند برق می‌درخشید، متوجه من شد و فرمود:" جارود! آمدن تو و قبیله‌ات از وعده‌ای که داشتی، به تأخیر افتاد".

گفتم: پدرم به قربانت؛ تأخیر من از آن جهت بود که اکثر بستگانم در آمدن کوتاهی کردند تا آنکه این دیدار شامل حال عده‌ای شد و دیگران از این سعادت، محروم شدند، و مطمئنا اگر شما را دیده بودند، حتی یک نفر هم در حرکت کوتاهی نمی‌کرد.

از اشعاری که جارود، سروده، معلوم می‌شود او از این خلف وعده ناراحت بوده و در اشعارش از وفاداری‌اش به پیمان خود خبر می‌دهد. .

جارود و قس بن ساعده

قس بن ساعده ایادی پیامبر (ص) را پیش از ولادتش می‌شناخت و انتظار ظهورش را می‌کشید و به مردم می‌گفت: خدا دینی دارد که از دین کنونی شما بهتر است.

امام پنجم(ع) فرمود: "بعد از فتح مکه، روزی، رسول خدا(ص) در سایه خانه کعبه نشسته بود که ناگاه جمعی نزد او آمدند و سلام کردند.

رسول خدا(ص) فرمود: از کدام قبیله‌اید؟

گفتند: نمایندگان قبیلة بکر بن وائل هستیم.

پیامبر(ص) فرمود: آیا از قس بن ساعده ایادی خبری دارید؟ گفتند: بله، یا رسول الله.

پیامبر(ص) فرمود: چه می‌کند؟

گفتند: از دنیا رفته است.

رسول خدا(ص) فرمود: خدا را سپاس می‌گویم که پروردگار مرگ و پروردگار زندگی است؛ هر جانداری مرگ را می‌چشد. گویا قس بن ساعده ایادی را می‌بینم که در بازار عکاظ بر شتر سرخ موی گرد خود سوار بود و برای مردم خطبه می‌خواند و می‌گفت: ای مردم! گردآئید و چون گردد آمدید، خاموش باشید و چون خاموش شدید، گوش دهید و چون شنیدید، فرا گیرید و چون فراگرفتید، حفظ کنید و چون حفظ کردید، باور کنید. آگاه باشید، هر کس، به دنیا آمد، می‌میرد و هر کس، مرد، دیگر به دنیا باز نمی‌گردد. به راستی در آسمان، خبری است و در زمین، عبرت‌هائی؛ سقف افراشته‌ای است و گهواره گماشته‌ای؛ ستارگانی در چرخش و شب و روزی در گردش و دریاهائی پر جوش. قس، سوگند می‌خورد که اینها بازیچه نیست با این که مردم، سرگرم بازی هستند. پس این شرایط، باعث شگفتی است؛ چرا که من می‌بینم مردم می‌روند و بر نمی‌گردند؛ آیا اقامت در آنجا را پسندیدند و ماندنی شدند، با واگذار شدند و خوابیدند؟ قس، سوگند می‌خورد که برای خدا دینی است بهتر از دینی که شما بر آن هستید.

سپس رسول خدا(ص) فرمود: " خدا قس را رحمت کند که در روز قیامت به صورت یک امت محشور شود. پس به آنان فرمود: " آیا در میان شما کسی هست که از اشعار او چیزی بداند؟ "

یکی از آنها گفت: من از او شنیدم که این شعر را می‌گفت:

در زندگی کسانی که در قرون گذشته بودند و رفتند، برای ما بصیرت‌هایی هست چون می‌بینم برای مردگان، دیگر بازگشتی نیست.

و قوم خود را می‌بینم که به سوی مرگ می‌روند، از کوچک و بزرگ؛ گذشتگان به سوی من باز نمی‌گردند و بازماندگان، ماندنی نیستند. پس یقین کردم که به راستی من هم به ناچار آنجا که قوم من می‌روند، خواهم رفت».

جارود نیز قس بن ساعده را ملاقات کرده و از وی سخنانی شنیده و حفظ کرده است.

قس بن ساعده به خاطر مطالعه گفتار پیامبران گذشته، از آینده خبر می‌داد؛ هم چنین او مطالبی درباره پیامبر اسلام(ص) گفته بود که جارود آنها را شنیده و حفظ کرده بود و هنگامی که خدمت پیامبر(ص) رسید، خواست درباره این گفته‌ها تحقیق کند. جارود می‌گوید: وقتی نزد رسول خدا(ص) رفتم نزد آن حضرت مردی بود که او را نمی‌شناختم. پس درباره او سؤال کردم گفتند: او سلمان فارسی، صاحب برهان عظیم و شأن قدیم است.

سلمان به من گفت: تو‌ ای مرد عبدالقیسی چگونه آن حضرت را ندیده، شناختی؟

گفتم: یا رسول الله! همانا قس بن ساعده انتظار ظهور شما را داشت و نام شما و نام پدر و مادرتان را زیاد به زبان می‌آورد، و از اشخاصی نام می‌برد که آنان را در اطراف شما و میان یارانتان نمی‌بینم.

سلمان پرسید: چه می‌گفت؟ جارود گفت: یا رسول الله! در شبی از شب‌های روشن که به خاطر صافی هوا و تابش ماه، مانند روز، روشن بود، قس بن ساعده را دیدم که از میان قبیلة ایاد بیرون آمد و در میان انبوه درختان ایستاد و صورت و انگشت سبابه را به طرف آسمان بلند کرد و با خدا چنین مناجات کرد: ‌ای خدایی که پروردگار آسمان‌های هفتگانه و زمین‌های پر نعمتی! به حق محمد (ص) و سه محمدی که با وی بودند (امام محمد باقر، امام محمد تقی و حضرت حجت(ع)) و به حق چهار علی (علی بن ابی طالب، علی بن الحسین زین العابدین، علی بن موسی الرضا و علی بن محمد الهادی(ع)) و به حق دو نوه‌اش که دارای اصلی کریم و مقامی بلند و شریف‌اند و به حق آنکه در میان سادات و بخشندگان مانند چراغ می‌درخشید (جعفر بن محمد(ع)) و به حق هم نام موسای کلیم که دارای مناجات طولانی است و به حق صاحب شأن و مقام بلند، حسن عسکری(ع)؛ که ایشان‌اند بزرگان شفاعت و راه‌های وسیع هدایت و آموزندگان انجیل و حافظان قرآن که عددشان به تعداد نقبای بنی اسراییل است و نابود کنندگان گمراهی‌ها، از بین برنده یاوه‌ها و راستگویان در گفتار؛ قیامت برای ایشان برپا می‌شود و مردم به وسیله آنان به شفاعت می‌رسند، و طاعتشان، واجب الهی است..

سپس گفت: خدایا! کاش ایشان را می‌دیدم، هر چند در اثر طول عمر، به زحمت بیفتم. سپس شروع به خواندن این اشعار کرد:

چه زمانی من پیش از مردن، حق را خواهم یافت؛ اگر چه پس از آن برایم نابودی باشد؛

و اگر مرا روزگار سرسخت برباید (بمیرم)، البته کسانی را که پیش از من بوده‌اند ربوده و آنان را که پس از من هم باشند، خواهد ربود؛

شکی نیست که من هم به زودی به راه آنان خواهم رفت و کیست که راه مرگ را نییماید؟

سپس بازگشت، در حالی که گریان بود و چون کره شتری که گوشتش را ببرند، ناله می‌کرد و می‌گفت:

١- قس، سوگند می‌خورد و آن را پنهان نمی‌دارد که اگر دو هزار سال زندگی کند، احساس ناراحتی نمی‌کند؛ ٢- تا آنکه احمد (حضرت محمد(ص)) و جانشینان دانشمند او را ملاقات کند که ایشان، عزیزترین افراد در زیر آسمان‌اند؛ ۳- چشم‌های بندگان از شناسایی ایشان، نابینا است در حالی که آنان نور نابینایی‌ها (گمراهی‌ها) هستند؛ آنها را فراموش نمی‌کنم تا وارد قبر شوم.

پس گفتم: یا رسول الله! از کسانی که نامشان را شنیده و آنها را نمی‌بینم به ما خبر بده. پیامبر(ص) فرمود: "شبی که مرا به آسمان‌ها بردند، خداوند به من وحی فرستاد از آنان که پیش از تو بودند (انبیای گذشته) بپرس که به چه امری برانگیخته شدید؟ از پیامبران پرسیدم: به چه امری مبعوث شدید؟ در پاسخ گفتند: به اقرار به نبوت تو و ولایت علی بن ابی طالب و پیشوایان از شما برانگیخته شده‌ایم.

سپس به من وحی شد، به جانب راست عرش توجه کن، پس صورت‌های، تمثال علی، حسن، حسین، علی بن الحسین، محمد بن علی، جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی و مهدی(ع) را در دریایی از نور مشاهده کردم که مشغول نماز بودند. خدا به من فرمود: " ایشان حجت و دلیل من در میان دوستانم می‌باشند، و مهدی کسی است که از دشمنانم انتقام می‌گیرد".

سلمان گفت: "جارود! در تورات و انجیل و زبور نام‌های ایشان به همین ترتیب ثبت شده است». و من نزد قوم خود برگشتم، در حالی که می‌گفتم:

ای زاده آمنه و‌ای رسول خدا! نزد تو آمدم تا به دست تو به راه راست هدایت شوم؛

تو گفتی و گفتارت درست بود و آنچه که می‌خواهی بگوئی، راست است؛

و فرد نابینایی را از طایفه عبد شمس بینا کردی؛ در حالی که همه در گمراهی بودند؛

و به تو از قس ایادی گفتاری را خبر دادیم که درباره تو گفت و تو به آن سزاوار بودی؛

و از نام‌هایی که برای ما نا آشنا بودند و سرانجام، آنها را دانستیم؛ و در حالی که درباره آنها نادان بودم .

ارتداد مردم و سخن حکیمانه جارود

علاء بن حضرمی به سوی بحرین رفت و در آن زمان پیامبر خدا (ص) و منذر بن ساوی در یک ماه بیمار شدند و منذر کمی پس از وفات پیامبر در گذشت و مردم بحرین از دین برگشتند. اما طایفه عبد القیس به دین بازگشتند و طایفه بکر همچنان بر ارتداد ماند و آنکه طایفه عبد القیس را از ارتداد باز گرداند، جارود بود. حسن بن ابی حسن می‌گوید: جارود بن معلی نزد پیامبر خدا آمد و پیامبر (ص) به او فرمود: ای جارود مسلمان شو.

گفت: من اکنون دینی دارم.

پیامبر (ص): دین تو چیزی نیست و دین درست نیست.

جارود: اگر مسلمان شدم نتیجه مسلمانی من به عهده تو باشد؟

پیامبر (ص): آری. جارود مسلمان شد و در مدینه ماند و فقه آموخت و چون می‌خواست برود، گفت:‌ای پیامبر خدا آیا مرکبی هست که با آن به سوی دیار خود بروم.

پیامبر (ص): ای جارود مرکبی نداریم.

جارود: ای پیامبر خدا مرکب‌های گم شده را در راه می‌توانیم بیابیم.

پیامبر (ص): آتش سوزان است، مبادا به آن نزدیک شوی. و چون جارود پیش قوم خویش رفت آنها را به اسلام خواند و همگان پذیرفتند و چیزی نگذشت که پیامبر خدا(ص) از دنیا رفت و مردم عبد قیس گفتند: اگر محمد پیامبر خدا بود نمی‌مرد و از دین برگشتند. چون جارود از ماجرا مطلع شد، کسی فرستاد و قوم را جمع کرد و ایستاد و با آنها چنین سخن گفت:‌ای گروه عبد القیس چیزی از شما می‌پرسم اگر می‌دانید به من خبر دهید و اگر نمی‌دانید پاسخ ندهید. گفتند: هر چه می‌خواهی بپرس

گفت: می‌دانید که خداوند، در گذشته پیمبرانی داشته؟

گفتند: آری

گفت: می‌دانید یا دیده‌اید؟

گفتند: نه، می‌دانیم

گفت: پیمبران سلف چه شدند؟

گفتند: همگان مرده‌اند.

گفت: محمد نیز چون پیامبران گذشته در گذشت و من شهادت می‌دهم که خدایی به جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست و او سالار و سرور ماست.

قوم گفتند: ما نیز شهادت می‌دهیم که خدایی به جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و فرستاده اوست. پس از آن قوم عبد القیس بر اسلام خویش ماندند و دست به کاری نزدند و کسی با آنها کاری نداشت.

جارود و نقل روایت

جارود از پیامبر(ص) روایاتی نقل کرده که یکی از آنها این است: گمشده مؤمن آتش سوزانی است (یعنی هر کس چیز گمشده مؤمنین را بردارد پاره‌ای از آتش سوزان را برداشته است) از او مطرف بن شخیر و ابن سیرین و ابو مسلم جذمی و زید بن علی ابو قموص، و عبد الله بن عمرو بن عاص و جماعتی از بزرگان تابعین روایت نقل کرده‌اند.

سرانجام جارود

جارود ساکن بصره شد و در سرزمین فارس کشته شد و به نقلی در نهاوند با نعمان بن مقرن کشته شد.

و به نقل دیگر عثمان بن ابی عاص جارود را به سمت ساحل فارس فرستاد و در موضعی به نام گردنه جارود که قبل از آن گردنه طین بود، کشته شد و این واقعه در سال ۲۱ هجری بوده است.

به نقل دیگری وی داماد ابو هریره بود و با او در بحرین بود و در جنگ فارس در گردنه جارود کشته شد و به نقلی تا زمان عثمان زنده بوده است.

منابع

1. عسکری، عبدالرضا، مقاله «جارود بن المعلی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۴