الهام به معصوم در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث الهام به معصوم است. الهام به معصوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: الهام به معصوم در حدیث - الهام به معصوم در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

یكی از منابع علم غیب پیامبران و معصومین (ع) "الهام" است كه از این طریق با عالم غیب ارتباط برقرار می‌كنند. خداوند به پیامبر (ص) دو نوع علم تعلیم داده است، تعلیم از راه وحی: ﴿وَأَنزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾ و دیگری تعلیم از راه القاء و الهام بر قلب ایشان: ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾، یعنی از هر دو راه برای تعلیم پیامبر استفاده شده است. در مورد امامان (ع) باید گفت، علوم امامان (ع) منحصر به آنچه از پیامبر اکرم (ص) بی‌واسطه یا باواسطه شنیده بودند نبوده است، بلکه ایشان از نوعی علوم غیرعادی نیز بهره‌مند بوده‌اند که به صورت الهام و تحدیث به ایشان افاضه می‌شده است.

معناشناسی

یکی از منابع علم غیب پیامبران و معصومین(ع) "الهام" و "وحی" است که از این طریق با عالم غیب ارتباط برقرار می‌کنند.

معنای لغوی الهام انداختن چیزی در دل ، افکندن چیزی در دل از سوی خداوند و ملأ اعلی و تلقین کردن است. در مقابل الهام، که منشأ خیر دارد، وسوسه قرار دارد و آن واردات قلبی است که خیری در آن نیست، بلکه انسان را به انجام کارهای ناپسند تحریک می‌کند..

در اصطلاح یعنی القاء مطلبی از سوی خداوند در روح و قلب انسان است. الهام آن است که خداوند سبحان، صور علمیِ تصوری یا تصدیقی را در نفس و جان آدمی افاضه کند. در تعریفی دیگر گفته شده است: الهام عبارت است از در دل افکندن، در دل خطور کردن و یا دریافت اندیشه یا خبر و یا حقیقتی به صورت مرموز و نهانی، بدون استفاده از ابزارها و فرایندهای متعارف مادی.

وحی و الهام هر دو از طرق کشف و شهود علم غیبی است، هنگامی که نفس از پلیدی طبیعت و زنگار گناهان منزه شود، روی خود را به طرف پروردگار کرده، کار خود را به او وا می‌گذارد، خداوند متعال به او عنایت کرده و از جانب خود تمامی علوم را به لوح نفس او وحی یا الهام می‌‌کند.

تفاوت الهام با وحی

الهام، یکی از مصادیق وحی به معنای عام آن است، اما تفاوت آن با وحی به معنای خاص "وحی نبوّت" در چند چیز است:

1. شخصی که به او الهام می‌شود نمی‌داند از کجا و به چه وسیله ای به او الهام شده است به خلاف وحی.
2. الهام، گاهی بدون واسطۀ موجودی از موجودات، و از ارتباط خاصی که خداوند با اشیاء دارد حاصل می‌شود، ولی وحی از طریق ملائکه و شهود فرشتگان بر پیامبر افاضه می‌شود، به همین جهت، احادیث قدسیه را با آنکه کلام حق است وحی نمی‌دانند. از طرف دیگر، مطابق آیه شریفه: ﴿ وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ یکی از اقسام وحی بر انبیاء، وحی بدون واسطه فرشته است.
3. وحی کشف شهودی است که متضمن کشف معنوی است، اما الهام تنها کشف معنوی است همچنین وحی مختص پیامبران و الهام عمومی است؛ وحی در رابطه با مسائل تشریع و برای ابلاغ به مردم است، ولی الهام این محدودیت را ندارد؛ دیگر اینکه وحی برای پیامبر و دیگران حجّت است، ولی الهام فقط برای شخص مُلهَم حجّت است. پیامبر باید وحی را به مردم ابلاغ کند، ولی در خصوص الهام چنین الزامی در کار نیست.
4. فرق چهارم آنکه وحی از خواص نبوت است و تبلیغ، از شرایط آن است، ولی الهام از خواص اهل ولایت بوده و شرط تبلیغ به دیگران در آن نیست .
5. فرق پنجم آنکه واضح بودن وحی زیادتر از الهام است

علم غیب بالذات و بالعرض

در قرآن مجید آیاتی وجود دارد که براساس آن علم غیب بالذات برای خداوند است، مانند: ﴿ وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ﴾، ﴿ ذَلِكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾ و علم غیبی که شیعیان برای انبیاء و اوصیاء قائلند، شریک بودن در صفت خدایی نیست، بلکه قسمتی از وحی و الهام است که از جانب خداوند بر آنها نازل شده و حقایق را برای آنها کشف می‌نماید: ﴿ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾؛ آیه صراحت کامل دارد، برگزیدگان و رسولان، مستثنای علم غیب هستند و خداوند به آنها افاضه می‌کند، فلذا بالذات بودن علم غیب برای خداوند منافاتی ندارد که پیامبران به واسطۀ وحی از غیب آگاه شوند، یعنی علم غیب به ایشان تعلیم داده شود.

آیاتی‌ که علم به غیب را از دیگران نفی‌ می‌‏کند، تنها در این مقام است که ایشان از آن جهت که بشری‌ هستند و طبیعت بشری‌ دارند علم به غیب ندارند و چنین نیست که علم به غیب از خواص آنها باشد به طوری‌ که بتواند این خاصه و اثر را در جلب هر منفعت و دفع هر ضرر استعمال کند و این منافات ندارد که با تعلیم الهی‌ از طریق وحی، ‌ حقایقی‌ از غیب برایشان منکشف گردد. در مجموع غیر از خداوند هر کسی از غیب بهره‌ای دارد، بالعرض و با اذن و تعلیم الهی است.

رابطۀ وحی و الهام با علم غیب به پیامبران

خداوند به پیامبر (ص) دو نوع علم تعلیم داده است، تعلیم از راه وحی: ﴿ وَأَنزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾ و دیگری تعلیم از راه القاء و الهام بر قلب ایشان بدون واسطۀ ملک و انزال آن: ﴿ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ﴾. این موهبت الهی همان عصمت و نوعی علم است که بر تمام قوای طبیعی و غرایز و امیال نفسانی غالب و صاحبش را از گمراهی و گناه به طور کلی باز می‌دارد و به واسطۀ آن نسبت به گناه تنفّر و انزجار قلبی پیدا می‌کند. یعنی از هر دو راه برای تعلیم پیامبر استفاده شده است. در وحی برخی از خبرهای غیبی قرآن اعم از حوادث گذشته و آینده، معارف مربوط به خدا و اسماء و صفات و اوضاع جهان برزخ و معاد به پیامبر تعلیم داده می‌‌شود و گاهی فرشته ای به صورت انسان متمثل می‌‌گردد و پیامبران و اولیاء الهی را از یک رشته امور پنهان از حس، مطلع می‌‌سازد. به عبارتی دیگر سرچشمه اصلی علم پیامبران وحی بوده است؛ وحی آسمانی دریچه‌های جهان غیب را به روی پیامبران الهی می‌گشاید و آنان را با حقایقی آشنا می‌سازد که ابزار ادراکی انسان، به خودی خود، توان دستیابی به آنها را ندارد و این طریق، تنها اختصاص به پیامبران دارد و بعد از رحلت پیامبر (ص) درهای وحی برای همیشه بسته می‌شود. اما علاوه بر وحی از طریق الهام نیز معارف غیبی را دریافت می‌کردند.

در مجموع یکی از راه‌هایی که پیامبران با غیب آشنا می‌‌شدند وحی بوده است. و اصولا خود وحی امری غیبی محسوب می‌‌شود.

رابطۀ الهام و علم امامان (ع)

در مورد امامان (ع) باید گفت، علوم امامان (ع) منحصر به آنچه از پیامبر اکرم (ص) بی‌واسطه یا باواسطه شنیده بودند نبوده است، بلکه ایشان از نوعی علوم غیرعادی نیز بهره‌مند بوده‌اند که به صورت الهام و تحدیث به ایشان افاضه می‌شده است، نظیر الهامی که به خضر و ذوالقرنین و حضرت مریم و مادر موسی شده است و بعضاً در قرآن کریم، تعبیر به وحی گردیده که البته منظور از آن، وحی نبوت نیست.

در توضیحی دیگر باید گفت امامان (ع) دو نوع علم دارند: نوع اول علوم عادی است که از راه‌های معمولی فرا می‌گیرند و در فراگیری با دیگر انسان‌ها تفاوتی ندارند و علمشان ناشی از جنبه بشری و مقتضای بشریت آنهاست؛ نوع دوم علوم غیر عادی است که در این قسم با دیگران متفاوت هستند و علمشان از طرق معمول حاصل نمی‌شود و با ارتباط با عالم غیب تحقق پیدا می‌کند. این علم یا با انداختن به قلوب، یا با گفتن در گوش حاصل می‌شود. این قسم علومی است که از جانب خداوند به ائمه (ع) عنایت می‌شود؛ و از برترین علوم ایشان به شمار می‌رود. بنابراین ویژگی خاص علم امامان (ع) در بخش علوم الهامی آنهاست و همیشه در حال تزاید و تکامل است.

امامان معصوم (ع) چون از ناحیۀ خداوند انتخاب و به مقام امامت منصوب شده‌اند، همیشه مورد توجه خاصّ الهی قرار می‌گیرند. و چنانکه گفته شد خداوند متعال چشمه‌های حکمت را در دل آنها می‌جوشاند و علم و احاطۀ شهودی را با الهام به آنان القا می‌کند، مانند الهام در شب‌های قدر و جمعه و... که صدای فرشته را می‌‌شنوند اما او را نمی‌بینند. نام دیگر الهام را می‌‌توان وحی تسدیدی نامید که غیر از وحی تشریعی بوده و متعلق به اعمال خیر است، امام در سیر مراتب وجودی با تأیید الهی روح آنان با روح القدس مرتبط و با نیروی الهی تسدید می‌شود و امور به آنها وحی می‌شود.

نظر دانشمندان دربارۀ وحی و الهام معصوم

برخی از دانشمندان مانند شیخ مفید، سید مرتضی و... نیز قائل‌اند وحی و الهام یکی از منابع علم غیب معصومین است.

1. شیخ مفید می‌‌گوید: "ما معتقدیم خداوند متعال بعد از پیامبر (ص)، به اولیای خود کلماتی را القا می‌کند که به آنها وحی گفته نمی‌شود". از سخنان ایشان استفاده می‌‌شود تحدیث و الهام، دو منبع اساسی علم امام، عقلاً و نقلاً پذیرفته شده است.
2. سید مرتضی نیز می‌‌گوید: "از شروط امامت نیست که امام قبل از ایجاد اشیا، به آنها علم داشته باشد؛ چون این‌گونه علم‌ها از قبیل معجزه است. اظهار معجزه هم برای امام گاهی جایز است و گاهی جایز نیست. اما می‌دانیم که امامان گاهی از اخبار غیبی به ما خبر داده‌اند. نظر ما این است که خداوند متعال علم به ‌این مسائل غیبی را به آنها اطلاع داده است".
3. صاحب الغدیر می‌گوید: "امت اسلامی اتفاق نظر دارند که در میان ایشان همانند امت‌های پیشین افرادی هستند که به آنها محدث می‌گویند و پیامبر اسلام، چنان‌که در صحاح و مسانید از طریق عامه و خاصه آمده از این واقعیت خبر داده است. محدث کسی است که فرشته با او سخن گوید بدون آنکه نبی باشد و یا فرشته را ببیند و یا آنکه در او دانشی از راه الهام و مکاشفه از مبدأ اعلی ایجاد شود، و یا آنکه در قلب‌اش از حقایقی که بر دیگران پنهان است پدید آید. پس بودن چنین کسی در میان امت اسلامی، مورد اتفاق تمامی فرقه‌های اسلامی است. نهایت آنکه در تشخیص و شناخت او اختلاف است، شیعه امیرمؤمنان (ع) و فرزندان معصومش را که امامان بعد از او هستند محدث می‌دانند و اهل سنت دیگران را".

پرسش‌های وابسته

• رابطه وحی یا الهام با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه وحی یا الهام با علم معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• علم غیب معصوم

منابع

1. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
2. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن
3. برنجکار، رضا، شاکر، محمد تقی، حقیقت تحدیث و رابطه آن با نبوت
4. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
5. خوش‌باور، داوود، علم غیب از دیدگاه فریقین
6. عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی
7. خطیبی، زهرا، تورانی، اعلا، علم امام در آینه حکمت متعالیه
8. نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی
9. سبحانی، جعفر، آگاهی سوم یا علم غیب
10. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن
11. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی
12. باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی
13. مصطفوی، سید حسن، مروی، احمد، دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم